اۆتونەسيە بەرۋ نارىقتاعى كولىك تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشە المايدى – ەكونوميست
ويتكەنى الەم بويىنشا اۆتوموبيل شىعاراتىن زاۋىتتاردىڭ ءوندىرىسى توقتاپ، لوگيستيكا ماسەلەسى ءبىراز قيىندىق تۋعىزىپ وتىر. ق ر يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، 2022 -جىلدىڭ I توقسانىندا ەلىمىزدە قۇراستىرىلعان جەڭىل اۆتوكولىكتەردىڭ باعاسى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا %16 عا وسكەن. ال يمپورتتالعان ماشينالار %18,6 عا قىمباتتاعان.
جالپى اۆتوكولىك قىمباتتاۋىنا نە سەبەپ بولىپ وتىر؟ رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالار ءبىزدىڭ ەلدەگى اۆتوكولىك باعاسىنا قالاي اسەر ەتىپ جاتىر؟ بولاشاقتاعى اۆتوكولىك باعاسىنا قاتىستى بولجام قانداي؟ ۇكىمەت كولىك باعاسىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن قانداي شارالاردى قولعا الۋى كەرەك؟ مىنە، وسى سەكىلدى سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ءۇشىن پروفەسسور، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باۋىرجان يسابەكوۆپەن سۇحباتتاستىق.
- باۋىرجان نارزۋللا ۇلى، الەۋمەتتىك جەلىنى نە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن اشا قالساق، بارلىعى ەلدە اۆتوكولىك قىمباتتاعانى تۋرالى ايتىپ جاتىر. ەكونوميست ماماندار بۇل قىمباتشىلىقتى ءبىرقاتار ماكروەكونوميكالىق جانە گەوساياسي فاكتورمەن، ياعني سوڭعى ۋاقىتتا رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالارمەن بايلانىستىرىپ وتىر. ءسىزدىڭ بۇعان قاتىستى ويىڭىز قالاي؟
- بۇگىنگى تاڭدا گەوساياسي جاعدايعا، رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالارعا، سونىمەن قوسا لوگيستيكالىق كەدەرگىلەرگە بايلانىستى كولىك ونەركاسىبىن ۇيىمداستىرۋ ءبىرقاتار قيىندىققا ۇشىراپ وتىر. مىسالى، قىتايدا جاسالاتىن ميكروچيپتەردى، باسقا دا كولىككە قاجەتتى قۇرال- جابدىقتاردى جەتكىزۋ ماسەلەسى لوگيستيكالىق كەدەرگىلەرگە بايلانىستى ءۇزىلىپ قالدى. سالدارىنان اۆتوكولىك ونەركاسىبىمەن اينالىساتىن كاسىپورىنداردا ماشينانى شىعارۋ كولەمى %27-28 عا ازايىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى دۇنيەجۇزىندەگى كولىكتەر %17-18 عا قىمباتتاعان. جالپى قىمباتشىلىق كولىكتىڭ مودەلىنە بايلانىستى %5 عا كوپ نە از بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن، Toyota كومپانياسى شىعاراتىن ماشينالارعا ەۋروپالىق وداققا مۇشە ەلدەردە دە، امەريكادا دا سۇرانىس جوعارى بولعاندىقتان، باعاسى دا قىمبات بولىپ وتىر.
ولاردىڭ جالپى ءوسىمى %23-25 پايىزدى قۇراعان. ال ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعدايعا كەلەر بولساق، اۆتوموبيل پاركى جىلىنا 600-700 مىڭ ماشيناعا سۇرانىس بار ەكەنىن ايتادى. كەشە 16 -مامىردان باستاپ %4 دىق جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيەگە ءوتىنىم قابىلداۋ باستالدى. ياعني ازاماتتار ەلىمىزدە قۇراستىرىلعان اۆتوكولىكتى %4 جەنىلدىكپەن الۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىر. الايدا بۇل وتاندىق نارىقتاعى اۆتوتاپشىلىق ماسەلەسىن شەشپەيدى. ەگەر ەلىمىزدە جىلىنا 600-700 مىڭ ماشيناعا سۇرانىس بولسا، «10 مىڭ ماشينانى جەڭىلدەتىلگەن نەسيە ارقىلى بەرۋ» دەگەنىمىز ماسەلەنى شەشەدى دەپ ايتا المايمىن. ونىڭ ءوزىن دە ازاماتتارعا بىردەن الۋعا مۇمكىندىك جوق. بىرنەشە اي كۇتۋگە تۋرا كەلەدى. ويتكەنى جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، لوگيستيكا ماسەلەلەرى، قۇجات جاساۋ پروتسەستەرى بار، ونىڭ بارىنە قىرۋار ۋاقىت قاجەت. ونىڭ ۇستىنە الەم بويىنشا ماشينا ءوندىرۋ كولەمى ازايعاننان كەيىن اۆتوموبيل ساتۋمەن اينالىساتىن ورتالىقتاردا كولىك جوق دەۋگە بولادى. سوندىقتان ماشينا الۋ ءۇشىن كەزەككە تۇرۋ قاجەت.
- رەسەيدە اۆتوموبيل شىعاراتىن الەمدىك ءىرى كومپانيالار جۇمىسىن توقتاتقانى بەلگىلى. ولار بالاما نارىق رەتىندە قازاقستاندى نەمەسە باسقا ورتالىق ازيا ەلدەرىن نەگە قاراستىرمايدى؟ نەلىكتەن كومپانيالارىن بىزگە كوشىرگىسى كەلمەيدى؟
- ەكونوميكادا «نارىقتىڭ سىيىمدىلىعى» دەگەن تۇسىنىك بار. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا نارىق سىيىمدىلىعى 260-270 ميلليوندى قۇراعان ەدى. ال قازاقستانعا توقتالساق، ەل تۇرعىندارى سانى ەندى عانا 19 ميلليوننان استى. جالپى كەز كەلگەن ءوندىرىستى ۇيىمداستىرىپ، ول ەلدە ءاردايىم سۇرانىس بولۋى ءۇشىن نارىقتىڭ سىيىمدىلىعى 50 ميلليوننان تومەن بولماۋى كەرەك. وسى كەزدە عانا اۆتوكولىك ءوندىرىسىن جولعا قويىپ، ۇيىمداستىرۋعا بولادى. سوندىقتان شەتەلدىك الپاۋىت كومپانيالار وندىرىستەرىن رەسەيدە ۇيىمداستىرىپ، وندا تەك قانا اۆتوموبيل ەمەس، دايىندىعى جوعارى تۇتىنۋشى ونىمدەردىڭ بارلىعىن پوستكەڭەستىك ەلدەرگە رەسەي ارقىلى تاراتىپ وتىردى. ويتكەنى شەتەلدىك كومپانيالارعا دا ءوز شىعىندارىنىڭ ورنىن تولتىرۋ كەرەك. سول ءۇشىن حالىق سانى 50 ميلليوننان كەم بولماۋعا ءتيىس. سونىمەن قاتار ءوندىرىستىڭ ءوزىن باسقا ءبىر مەملەكەتتە قايتا ۇيىمداستىرۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس. ورتالىق ازيا نە بولماسا پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ءبىرىن تاڭداعان كۇننىڭ وزىندە تەك ساۋدا وكىلدىكتەرىن اشۋعا عانا مۇمكىندىكتەرى بار. ال جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، ءوندىرىستى كوشىرۋ كوپ شىعىنمەن قاتار، كوپ ۋاقىتتى دا تالاپ ەتەدى. سوندىقتان قازىرگىدەي كەزەڭدە كومپانيالار گەوساياسي جاعدايدىڭ تىنىشتالعانىن كۇتىپ، ءوندىرىس ورىندارىنىڭ جۇمىسىن ۋاقىتشا توقتاتىپ، كەتىپ قالىپ جاتىر. ماسەلەن، جۋىردا فرانسيالىق «رەنو» كورپوراتسياسى دا رەسەيدە وندىرىستەرىن توقتاتىپ، اكسيالارىن ساتۋ جونىندە كەلىسىمشارتقا قول قويدى. ال كەلىسىمشارتتاعى پۋنكتتەردىڭ بىرىندە «ەگەر جاعداي تۇراقتالسا، كومپانيا ەلگە كەلىپ، اكتسيالارىن قايتا ساتىپ الۋعا مۇمكىندىگى بار» دەلىنگەن. سوندىقتان قازىرگى احۋال دۇرىستالىپ، ەكى تاراپ بەيبىت كەلىسىمگە كەلسە، ولار مىندەتتى تۇردە قايتىپ كەلەدى.
- بۇگىندە قازاقستانعا كەلىپ، اۆتوكولىك ساتىپ الاتىن رەسەيلىكتەر سانى ارتقان. سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ساتىپ الۋشىلار سانى 10 ەسەگە دەيىن وسكەن. ياعني اۆتوكولىك ساتىپ الىپ جاتقاندار سانى كۇن ساناپ ارتىپ جاتىر. بۇل دا باعانىڭ ارتۋىنا اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى شىعار؟ قالاي ويلايسىز؟
- ارينە، رەسەيمەن كەدەندىك وداقتا، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتا بىرگە بولعاندىقتان، تاۋاردى رەسەي ارقىلى تاسىمالداۋ وڭايعا سوعادى. ەسىڭىزدە بولسا، 2017-2018 -جىلدارى تەڭگەنىڭ رۋبلگە شاققانداعى قۇنى 3 تەڭگەگە دەيىن ءتۇسىپ كەتتى. سول كەزدەرى قازاقستاندىقتار كولىكتى دە، باسقا دا تۇتىناتىن تاۋارلاردى رەسەيدەن الىپ كەلدى. ال قازىر جاعداي كەرىسىنشە بولىپ وتىر. 1 تەڭگە - 6 ءرۋبلدى قۇرايدى. سول ءۇشىن دە قازىرگى تاڭدا ولارعا تاۋاردى بىزدەن كەلىپ العان ءتيىمدى. ءبىر جاعىنان رەسەيدىڭ وزىندە دە اۆتوكولىك ءوندىرىسى توقتاپ قالعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ءبىراق سولتۇستىكتەگى كورشىمىز ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا تەحنولوگيالىق جاعىنان 1991 -جىلدارداعى دەڭگەيمەن پارا- پار كولىكتەردى شىعارۋعا رۇقسات بەردى. ول اۆتوكولىكتەردە ميكروچيپتەر، «اقىلدى» ماشينالارعا ءتان ەرەكشەلىكتەر بولمايدى. دەمەك رەسەي ەلىندە 1990 -جىلداردىڭ دەڭگەيىندەگى ماشينالار نارىققا شىعادى. بۇل شەشىم «Renault» كومپانياسى ءوزىنىڭ بارلىق رەسەيلىك اكتيۆىن ماسكەۋ ۇكىمەتىنە ساتاتىنىن مالىمدەگەننەن كەيىن قاراستىرىلعان بولۋى كەرەك.
ب ا ق- تاعى اقپاراتقا قاراساق، كەلىسىمگە سايكەس، «Renault Russia» كاسىپورنىنىڭ «Renault» - عا تيەسىلى اكسيالارىنىڭ %100 قالا بيلىگىنە بەرىلەدى. ءبىراق «Renault» اۆتوۆاز- دان ءوز اكسيالارىن 6 جىل ىشىندە قايتا ساتىپ الۋعا قۇقىعى بار. كەلىسىمشارتتا بۇل دا قاراستىرىلعان. مىنە، سول «رەنونىڭ» نەگىزىندە قايتادان «موسكۆيچ» ماشينالارىن شىعارۋ ءىسى قولعا الىنىپ جاتىر. رەسەي مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وسىنداي شەشىم قابىلداپ وتىر. وسىلايشا، ىشكى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتپەكشى. بۇل دا بولاشاقتا باعانىڭ ءوسىپ نە تۇراقتانۋىنا تىكەلەي اسەر ەتۋى مۇمكىن.
- جالپى بىلتىر كولىك 9 پايىزعا قىمباتتاعان بولسا، بيىل 4 اي ىشىندە باعا 18 پايىزعا وسكەن. ەگەر وسى قارقىن جالعاسا بەرەتىن بولسا، جىل سوڭىنا دەيىن باعا قانشالىقتى وسەدى دەپ ويلايسىز؟
- مەنىڭشە، كولىكتىڭ باعاسى ەندى تۇراقتامايدى، وسە بەرەدى. 4 پايىزبەن بەرىلەتىن جەڭىلدىك وتاندىق، ياعني قازاقستاندا قۇراستىرىلاتىن اۆتوموبيلدەردى ساتىپ الۋعا بەرىلىپ وتىر. نەگىزگى قۇرىلعىلاردى كەزەڭدىك جانە ليتسەنزيالىق تولەمدەردەن بوساتىپ، وسىندا ارزانعا الىپ كەلىپ، «Made in Kazakstan» دەپ شىعارعالى جاتىر. مويىنداۋىمىز كەرەك، بىزدە «اۆتوپروم» جوق، سونى جاساۋدىڭ قاجەتى دە شامالى. بىزدە شىعاتىن شيكىزاتتى ۇقساتىپ، ءوزىمىزدىڭ نارىقتى قامتاماسىز ەتە الساق، حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرساق، سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. جالپى تۇرعىنداردىڭ تابىسى ارتسا، بۇل ورتا جانە شاعىن بيزنەستىڭ دە دامۋىنا ىقپال ەتەدى. كەيىن ولار دا ءونىم شىعارىپ، تەك ەلىمىزدى عانا ەمەس، ونى شەت مەملەكەتتەرگە دە ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك الادى. ءبىز ەشقاشان وڭتۇستىك كورەيانىڭ، جاپونيانىڭ شىعارىپ جاتقان ماشينالارىمەن باسەكەگە تۇسە المايمىز.
جالپى ءبىز وزدىگىنەن كولىك شىعارۋعا قابىلەتتى دامىعان مەملەكەت ەمەس، دامۋشى مەملەكەت ەكەنىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. بيىل قىستا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى ازاماتتارىمىزدىڭ جارتىسىنىڭ ايلىعى 50 مىڭعا دا جەتپەيتىنىن ايتقان بولاتىن. سونى دا ءبىر ەسكەرگەن ءجون. سوندىقتان بارلىق كەدەندىك باج سالىعىن، ۋتيليزاتسيالىق الىمدى الىپ تاستاۋىمىز كەرەك. اراب امىرلىكتەرى، قىرعىزستان، ارمەنيا مەملەكەتتەرى سەكىلدى شەكارانى اشىپ، شەتتەن ماشينالاردىڭ جەتكىزىلۋىنە كەدەرگى جاساماۋىمىز قاجەت. سول كەزدە عانا اۆتومەن اينالىسىپ جۇرگەن كومپانيالار ماشينالاردى وزدەرى- اق اكەلەدى، ءتىپتى تولتىرىپ تاستايدى. ەگەر جوندەپ قاراساق، بىزدەگى ماشينالار دا ەسكىرىپ كەتكەن. اتالعان دۇنيەلەر ورىن السا، بىزدەگى سالوندارداعى كولىكتەردى جاڭارتۋعا دا مۇمكىندىك بولار ەدى. ماسەلەن، مەن جاپونيادا بولدىم. وندا 4 جىلدا ءبىر ماشينا اۋىستىرۋعا قاتىستى ىنتالاندىرۋ تەتىكتەرى بار ەكەن. كولىكتى 4 جىل ايداعاننان كەيىن جاڭا كولىك ساتىپ الادى. مەملەكەت ازاماتتار ءۇشىن وسىنداي ءتيىمدى تەتىكتەردى جاساپ قويعان. ال بىزگە 20-30 جىلدىق ەسكى كولىكتەردىڭ ورنىنا سول 4 جىل ۇستالعان ماشينالاردى الىپ كەلۋگە بولار ەدى. بۇل - ەكونوميكالىق جاعىنان دا، ەكولوگيالىق جاعىنان دا ءتيىمدى.
- كەيبىر ساراپشىلار و ك م وپەراتورىنىڭ قاراجاتىن جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيەگە ەمەس، تۇرعىن ءۇي نارىعىنا سالۋىمىز كەرەك ەدى دەيدى. ويتكەنى كولىك الاتىنداردىڭ مىندەتتى تۇردە ءۇي- جايى بولاتىنىن، ال سول قارجىنى تۇرعىن ۇيگە سالعاندا مىڭداعان ادام ءۇيلى بولىپ قالاتىنىن ايتادى. ءسىزدىڭ وسىعان قاتىستى پىكىرىڭىز قانداي؟
- جالپى بۇل دا تەك ۋاقىتشا نارسە دەپ ويلايمىن. مۇنى ماسەلەنىڭ سالدارىمەن عانا كۇرەسۋ دەر ەدىم. جالپى بىزگە ماسەلەنىڭ سالدارىمەن ەمەس، سەبەبىمەن كۇرەسكەن ءجون. مىسالى، ەلىمىزدە جۇمىسقا قابىلەتتى نە بەلسەندى تۇرعىندار سانى 8-9 ميلليوندى قۇراسا، ءبىز سولاردىڭ تابىسىن ارتتىرۋ ماقساتىندا حالىقتى ساپالى، قارجىلىق ءال- اۋقاتى جوعارى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ جالپى ىشكى ونىمدەگى ۇلەسى %50 دان جوعارى بولۋى قاجەت. سونداي- اق جەر استىنداعى قازبا بايلىقتاردى تەك شيكىزات رەتىندە ەكسپورتتاماي، دايىن ءونىم نە جارتىلاي وڭدەلگەن ءونىم رەتىندە جاساپ، شەتەلگە شىعارۋىمىز قاجەت. بىزدەگى توقتاپ تۇرعان كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسىن جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. سوندا عانا جوعارىدا ءسىز اتاعان ماسەلەلەر بولماس ەدى.. .
- سۇحباتىڭىزعا كوپ راقمەت!
نازەركە سۇيىندىك
