التاي اسقان الاش ارىستارى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە وقيعا الاش اۆتونومياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى.

1917 - جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 5-13 -جۇلدىزى ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا ەكىنشى جالپى قازاق سيەزى وتەدى. بۇل سەزدى وتكىزۋ تۋرالى شەشىم وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىنداعى تورعاي قازاقتارىنىڭ جيىنىندا قابىلدانعان. نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلار: ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىن ۇلى، ە. وماروۆ، س. دوسجانوۆ، م. دۋلاتوۆتار.

وسى تاريحي جيىنعا 9 وبلىس (اقمولا، تورعاي، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا، ورال، بوكەي ورداسى، فەرعانا، سامارحاند) جانە التاي گۋبەرنياسىندا تۇراتىن قازاقتاردان بارلىعى 82 وكىل قاتىسقان. مۇندا كۇن تارتىبىنە 10 ماسەلە قويىلعان. سونىڭ ەكىنشىسى، الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ ەدى. ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان توپ اۆتونوميا جاريالاۋ ءازىر ەرتەرەك دەگەن پىكىر ۇستانعان. ەكىنشى ءبىر حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان توپ دەرەۋ اۆتونوميا جاريالاۋ قاجەت دەگەن پىكىردە بولعان. اقىرى الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ تۋرالى ءبىر شەشىمگە توقتاپ، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرعان. ۇكىمەت ءتوراعاسىنا ءاليحان بوكەيحانوۆ سايلانىپ، 25 ادامنىڭ قۇرامىنا ۇكىمەت مۇشەلەرىن تاعايىنداعان.

الاش اۆتونومياسىنىڭ اۋماعىنا جوعارداعى 9 وبلىس، 1 گۋبەرنيادا تۇراتىن قازاقتار جانە امۋداريا، زاكاسپي ۋەزدەرىنىڭ قازاقتارى قاتىستى دەلىنگەن. ارى قاراي اسكەر-ميليتسيا قۇرۋ، قارجى تابۋ جولدارى قاراستىرىلعان.

كەشىكپەي بالشابەكتەر بيلىگى كۇشەيىپ كەتۋىنە بايلانىستى الاش اۆتونومياسىنىڭ ءورىسى تارىلدى. 1918 - جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ورالدان حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆتار ماسكەۋگە بارىپ، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى لەنين جانە ۇلت ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ستاليندەرگە جولىعادى. قىسقاسىن ايتقاندا كەلىسسوز ناتيجەسىز اياقتالادى. قازاق دالاسىن باسقارۋدا بالشەبەك ءا. جانگەلديننىڭ ىقپالى ارتا باستايدى.

وسى كەزدەن باستاپ قازاق ۇلتشىلدارى ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتى (ومبى) مەن بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ (سامارا) قۋاتىنا سۇيەنبەك بولادى. 1918 - جىلى شىلدە ايىندا ساماراداعى ۋاقىتشا ۇكىمەت الاشورداعا 2 ميلليون سوم اقشا 3000 اسكەرگە قارۋ جاراق بەرىپ كومەكتەسەدى. تەك باتىس الاشورداعا 2000 مىلتىق، 37 پۋلەمەت، 2 زەڭبىرەك بەرگەن ەكەن. ونىڭ ءوزى قازاقتاردى قىزىلدارعا ايداپ سالۋدىڭ ءبىر باعىتى ەدى. ال، بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى الاش اۆتونومياسىن مويىنداۋدان باس تارتقان.

وسىنداي قيىن-قىستاۋ جاعدايدان كەيىن الاش قايراتكەرلەرى ءارتۇرلى جولدار ىزدەگەن. سونىڭ ءبىرى شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جاساپ ولاردى الاش شاڭىراعىنا بىرىكتىرۋ ءىسى بولاتىن. 1917 - جىلدىڭ بەيرەسمي دەرەگى بويىنشا رەسەيگە باعىنىشتى ولكەلەردە 5 ميلليون 400 مىڭ قازاق تۇرعان. ال شەتەلدە قازاقتار قىتاي مەن مونعول ەلدەرىندە عانا بار ەدى. وسى تۇستا قىتاي ەلىندە 150 مىڭعا تارتا قازاق بولسا، موڭعول ەلىندە 20 مىڭنىڭ شاماسىندا ەكەن.

1918 - جىلدىڭ كوكتەمىندە الاشتىڭ كەيبىر كوسەمدەرى سەمەيگە جينالىپ اقىلداسادى. مۇنداعى ماقسات شەتەلدەگى قازاقتارعا بارىپ، وندا الاش يدەياسىن ناسيحاتتاۋ ەدى. بۇل باسقوسۋعا ابايدىڭ اقىن شاكىرتى كوكباي جاناتاي ۇلى، ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇل اباي ۇلى، اتاقتى بالۋان قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى باستاعان الاش ارداقتىلارى قاتىسادى.
وسى جىلدىڭ جازىندا قىتاي ەلىن بەتكە الىپ الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سالىق امانجولوۆ، رايىمجان مارسەكوۆتەر جولعا شىعادى. ولار اقسۋات ولكەسىن باسىپ ءوتىپ، شاۋەشەك قالاسىنا بارادى. كەزىندە سەمەي قالاسىندا تۇرىپ، وسىندا قونىس اۋدارعان كوپەس رامازان شانىشيەۆتىڭ ۇيىنە تۇسەدى. ەلدى جيناپ كەلگەن ماقساتتارىن ايتادى. وسى كەزدەسۋدا ايگىلى ءانشى، اقىن اسەت نايمانباي ۇلى دا بولادى. اتاقتى «الاش» اتتى تولعاۋىن شىعارعان. اسەت اقىننىڭ ەكى جىلدىڭ الدىندا 1916 - جىلى وسى ولكەگە ءبىرجولا قونىس اۋدارعان كەزى-ءتىن.

الاش كوسەمدەرىنىڭ بۇل ساپارىنان بىزگە مۇرا بولىپ جەتكەن ەكى دۇنيە بار. ولار: شاۋەشەكتە احاڭداردى سۋرەتكە تۇسىرگەن احمەتجاننىڭ فوتوسى مەن اسەتتىڭ تولعاۋى.

ءمىرجاقىپ ولەڭ ايت دەپ، قولقالادىڭ،

مەن بە، اقىن سەن تۇرعاندا وي تاباتىن،

الاش - دەپ اعايىنعا ساۋعا سالىپ،

احاڭ ەر وتىرماي ما جول تاباتىن، - دەپ، ءسوز باستاعان اسەت اقىن احاڭا ءبىرشاما ناز ايتادى. شىن مانىندە الاش ارداقتىلارىنىڭ بۇل ساپارىن جەرگىلىكتى جۇرت تىم قۇپتاي قويماعان. ول جايىندا اسەتتىڭ ايتقان جىرىنان دا بايقالىپ تۇر. مىسالى:

و، احا، نە دەگەنىڭ - ءبۇي دەگەنىڭ،

الاشقا بار قازاقتى جي دەگەنىڭ،

سىرتتا جۇرگەن اعايىن سۋىق باۋىر،

وعان مىسى جۇرمەيدى تۇزدەگى ەلدىڭ،

جارىسساڭ - توبەگە وزىپ شىقساڭ نەتتى،

بەلدەسسەڭ بەلىن ءۇزىپ جىقساڭ نەتتى،

توزعان ەلدەن تويىنار كۇي ىزدەمەي،

ءوز ءحالىڭدى انىقتاپ ۇقساڭ نەتتى، - دەيتىن نارازى كوزقاراس بار.

شاۋەشەككە كەلگەن الاش وكىلدەرىن قازاقتىڭ اۋقاتتى بايى قۇسايىن ءوزى ەرتىپ ۇرىمجىگە اپارادى. ولاردى شىنجاڭ ولكەسىنىڭ بيلەۋشىسى يان زىن شين قابىلدايدى. كەزدەسۋدەن ەش ناتيجە شىقپاعان. بۇل ارادا ەسكەرە كەتەتىن جايت شاۋەشەك قالاسىندا باياعىدان كەلە جاتقان ورىس كونسۋلى بولعان. وسى كونسۋل كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مۇددەسىنە ويىسقان بولۋى كەرەك. سوندىقتاندا الاش ارىستارىنىڭ ساپارىنا شەكتەۋ قويىلعان. ءتىپتى ارىستاردىڭ قانداي شارۋامەن كەلگەنىن دە ءبىلىپ وتىرعان. تەز قايتۋعا ماجبۇرلەگەن.

احاڭ مەن جاحاڭا ەرىپ بارعان سادىق امانجولوۆ پەن رايىمجان مارسەكوۆتەر جايىندا ايتار بولساق، س. امانجولوۆ ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە جەتىسۋ وبلىسى اتىنان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانعانى تۋرالى دەرەك بار. قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىنان امان ءوتىپ، 1941 - جىل قايتىس بولعان.

ال، رايىمجان مارسەكوۆ - الاشوردانىڭ شىعىس بولىمشەسىنىڭ بەلدى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. الاش پولكىن جاساقتاعان. الاشتىڭ ۇرانى «سارى ارقا» گازەتىن سەمەيدە شىعارىپ تۇرعان. ازامات سوعىسى جىلدارى جەرگىلىكتى حالىقتى ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شىعىستاعى ۆلاديۆوستوك قالاسىنا بارىپ، امەريكاندىق «مەيەر» فيرماسىمەن شارت جاساپ سەمەيگە 15 ميلليون سومنىڭ زاتىن اكەلىپ حالىقتى قامتاماسىز ەتكەن قايراتكەر. جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر. 1922 -جىلى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ اتقاۋ كوميتەتىندە ۇلكەن قىزمەت اتقارىپ ءجۇرىپ، جالعىز تۇندە قىتاي ەلىنە اسىپ كەتكەن. قىتاي ەلىندە ءجۇرىپ 1939-40 - جىلدارى اتىلعان.

وسى الاش ارىستارى قايتار جولىندا جايلاۋدا وتىرعان تاڭعىت ۇكىردايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ ات سۋىتقان. ارتىنان تاڭعىت ەڭسە ۇلىنا «الاشورداعا بۇيرەگى بۇرعان» دەگەن جالا جابىلىپ 73 جاسىندا بۇل ادامدا اتۋعا بۇيىرىلعان. الاش ارىستارىنىڭ وسى ساپارى كەزىندە بىرگە جۇرگەن ديدارلاسقان ادامداردىڭ كوبى ارتىنان اتىلعان، اسىلعان.

بۇدان ءبىز 1937-38 - جىلدارداعى جاپپاي جازالاۋ ناۋقانى قىتايداعى قازاقتاردى دا اينالىپ وتپەگەنىن اڭعارامىز.
اۆتورى: بەكەن قايرات ۇلى
namys.kz