قاي ۇلتقا قىزمەت ەتەمىز؟

قايىم مۇحامەدحانوۆ اتىنداعى №90-گيمنازيانىڭ ديرەكتورى اياتجان احمەتجان ۇلى «ورىس تىلىندە وقيتىن وقۋشىلار سانى - 93312، سونىڭ ىشىندە ۇلتى قازاق بالالارىنىڭ سانى - 62398» دەگەن دەرەك كەلتىرەدى.
جاقىن بولاشاقتا، مۇستافا شوقايدىڭ سوزىمەن ايتساق، ۇرپاعىمىزدىڭ كىمگە قىزمەت ەتەتىنىن بولجاۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى. شىمكەنت قالاسىنداعى №41-مەكتەپ- ليتسەيىنىڭ تاريح جانە قۇقىقتانۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمى ءومىر شىنىبەك ۇلى كەزىندە ارالاس مەكتەپتەردىڭ وزىندە قازاق مەكتەبىنە باراتىن وقۋشى سانى كوبەيگەنىن ايتادى، ونىڭ سەبەبى اتا- انا بولاشاق قازاق تىلىندە ەكەنىن تۇسىنگەنىن مىسال قىلادى.
الماتىداعى قازاق ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ءتىل سالاسىنىڭ ماماندارى، قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن «ارالاس مەكتەپ قازاقتى قايدا اپارادى؟» دەگەن تاقىرىپتا قوعامدىق تالقىلاۋ ءوتتى.
تالقىلاۋدا ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى قازىبەك يسا قازىر ەلىمىزدە 2047 ارالاس مەكتەپ بار ەكەنىن ايتادى: «احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1925 -جىلى بىلاي دەگەن: «ارالاس مەكتەپتى كوبەيتۋ - ۇلتتى ۇلت رەتىندە جويۋ». اشارشىلىقتان كەيىنگى زۇلمات كەزىندە، 1937-1938 -جىلدارى بىزدە 478 ارالاس مەكتەپ بولعان ەكەن. قازىر ولاردىڭ سانى 2047-گە جەتتى. قاسقىر مەن قويدى ءبىر قوراعا قاماساڭىز، قايسىسى زيان شەگەدى - ارالاس مەكتەپتە دە قازاق سىنىبى سولاي زيان شەگەدى. سەبەبى ءبىزدىڭ بيلىك - ورىس ءتىلدى. بۇل - مەملەكەتتىك ماسەلە. مۇنداي جاعدايدا سولقىلداق ساياسات ۇستانۋعا بولا ما؟»...
تالقىلاۋدا جازۋشى، پۋبليتسيست مارات توقاشبايەۆ، اقىن مىرزان كەنجەباي، قوعام بەلسەندىسى رۋزا بەيسەنبايتەگى، اقىن بولات شاراحىمباي، اكتەر بايعالي ەسەناليەۆ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى امالبەك تشانوۆ، جۋرناليست دينا يمامباي ت. ب. قاتىسىپ، ارالاس مەكتەپتىڭ ماسەلەلەرى، بولاشاق ۇرپاققا تيگىزەر ىقپالى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا تيگىزەر زيانى تۋرالى ويلارىمەن ءبولىستى.
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، اكادەميك مامبەت قويگەلدى كەزىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى ارالاس مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولىپ ءجۇرىپ «مەكتەبىندە قازاق بالالارى كوپ، وزگە ۇلت بالالارى ءبىرلى- جارىم» دەگەن ايىپپەن سوتتالعانىن ايتادى: «سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ: « ءتىل ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. ول ءۇشىن مەملەكەت اپپاراتى قازاق تىلىندە سويلەۋى كەرەك. لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردە قازاقي تۇسىنىك، قازاقي سانا بولۋى كەرەك. قازاقتىڭ دەرتىن بىلمەگەن ادامدى بيلىك باسىنا جولاتپاۋ كەرەك»، - دەگەن بولاتىن. 1909 -جىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلى سوتتالدى. ول ەكى كلاستىق قازاق- ورىس مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى بولاتىن. وعان تاعىلعان ايىپ: «ونىڭ مەكتەبىندە وقيتىنداردىڭ ءبارى - قازاق بالالارى، ال باسقا ۇلتتىڭ بالالارى ءبىرلى- جارىم عانا»... بايتۇرسىن ۇلىنان كەيىن ارالاس مەكتەپتەر 1950 -جىلدارى پايدا بولدى. ول كەزدە مينيستر سەمبايەۆ دەگەن كىسى بولعان. سەمبايەۆ قورعاعان ديسسەرتاتسياسىندا ارالاس مەكتەپ پايدالى دەپ اقتاعان. ونداي يدەيانى وزبەكستان قۇپتامادى. ال بىزدە ەش كەدەرگىسىز قولداۋ تاپتى. ويتكەنى ول كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قيتۇرقى ساياساتى ەدى. قازاق حالقىن ورىستاندىرۋ، جويۋ ساياساتى قازاق جەرىن الىپ، رەسۋرستارىن پايدالانۋ بولاتىن. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان تۇبەگەيلى ايىرىلىپ قالماي تۇرعاندا بيلىك قازاقشالانۋى كەرەك. حالىقپەن ءبىر باعىتتا بولۋى كەرەك».
تالقىلاۋ بارىسىندا ساياساتتانۋشى دوس كوشىم بىرنەشە ۇسىنىس ايتتى: «ارالاس مەكتەپ باسشىلارى كازاق تىلىندە تازا، ەركىن سويلەپ، مەكتەپتەگى بارلىق ءىس- شارالار تەك مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلسىن»، - دەگەن تالاپتى ەرەجە رەتىندە ەنگىزۋ قاجەت. مىسالى، قىزىلورداداعى ارالاس مەكتەپتەردە وقىعانداردىڭ ءبارى (ورىس سىنىبىندا وقىسا دا) قازاق بولىپ شىعادى.
سەبەبى ولار قازاق ءتىلدى ورتادان شىققان. ءارى ول جەردەگى ءىس- شارالاردىڭ ءبارى قازاق تىلىندە وتەدى، تاربيە دە - قازاق تىلىندە. كونستيتۋتسيامىزدا «بالالاردىڭ قانداي مەكتەپكە باراتىنىن اتا- انالار شەشەدى» دەگەن باپ بار. دەگەنمەن مىنانى ەسكەرگەن ءجون. سول تەرريتوريادا، سول مەكتەپ قامتيتىن ايماقتا حالىقتىڭ 20 پايىزدان استامى «بالامىزدى باسقا ءتىلدى مەكتەپكە، ورىس ءتىلدى مەكتەپكە بەرگىمىز كەلەدى» دەسە عانا ارالاس مەكتەپتى اشۋعا بولادى، ال 20 پايىزعا جەتپەيتىن بولسا، ونداي مەكتەپ اشۋعا نەگىز جوق دەگەن سياقتى ەرەجەنى دە زاڭدىق نورماعا اينالدىرۋ كەرەك.
سوندا 5-6 پايىز ورىس ءتىلدى اتا-انا شۋ شىعارسا، «مىنە، وسىنداي زاڭ بار» دەپ كورسەتۋگە مۇمكىندىك تۋادى. ايماقتاعى حالىقتىڭ سانىن، بالالاردىڭ ومىرگە كەلۋ كورسەتكىشىن ەسكەرىپ، قازاق ءتىلدى ورتانىڭ جاندانۋىنا ىقپال ەتەتىندەي الدىن الا دۇرىس باعىتتار جۇرگىزىلگەنى ابزال. «ءماسليحات دەپۋتاتتارى 100 پايىز داۋىس بەردى، قۇرمەتتى ازاماتتار قول قويدى» دەگەننىڭ ءبارى، مەنىڭ ويىمشا، ەسكىرگەن تاسىلدەر. جاعدايدىڭ وڭالۋىنا ول ەشقانداي اسەر ەتپەيدى. تاعى ءبىر ايتارىم، «مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن پارتيا قۇرۋدىڭ ۋاقىتى كەلگەن سەكىلدى. وعان كۇللى قازاق مۇددەلى. پارتياعا قولداۋ بىلدىرەتىندەر دە كوپ. قازاق ءتىلدى ورتانى جانداندىرىپ، قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى ارتتىرۋ كەرەك».
تالقىلاۋ سوڭىندا ۇندەۋ قابىلدانىپ، وندا ەلىمىزدەگى ارالاس مەكتەپتەردى جاۋىپ، حالىق سۇرانىسى بويىنشا قازاق ياكي ورىس مەكتەبى ەتىپ قايتا قۇرۋ؛ قازاق مەكتەپتەرىندەگى بالا سانىن ستاندارتقا ساي ەتىپ رەتتەۋ، قالا مەكتەپتەرىندە تىلدىك ورتانى قالىپتاستىرۋ؛ ورىس مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلى مەن ورىس ادەبيەتىنەن وزگە پاندەردى مەملەكەتتىك تىلدە وقىتۋ، ەل اراسىندا «قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىم ساپاسى ناشار، ۇستازداردىڭ بىلىكتىلىگى تومەن» دەگەن جالعان پىكىردى جويۋ ت. ب. ۇسىنىستار ايتىلدى.
ەلىمىزدەگى ۇستازدارعا حابارلاسىپ، ارالاس مەكتەپتىڭ ماسەلەلەرى تۋرالى ساۋال قويعان ەدىك، ونى دا وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق...
ءومىر شىنىبەك ۇلى، شىمكەنت قالاسىنداعى
№41-مەكتەپ- ليتسەيىنىڭ تاريح جانە قۇقىقتانۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمى:
قازاق مەكتەبى كوبەيسىن دەسەك...
ەڭ الدىمەن، ارالاس مەكتەپتەر قالاي پايدا بولدى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىكشى. سەبەبى بىزدەگى ارالاس مەكتەپتىڭ باسىم بولىگى كەزىندەگى تازا ورىس مەكتەپتەرى ەدى. سول تازا ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق سىنىپتارى اشىلدى دا، ولار ارالاس مەكتەپكە اينالدى.
مىسالى، ءوزىم جۇمىس ىستەيتىن №41-مەكتەپ- ليتسەيى 1985 -جىلى تازا ورىس مەكتەبى رەتىندە اشىلعان ەكەن. 1997 -جىلدارى سول مەكتەپتە قازاق سىنىپتارى اشىلدى. 2003 -جىلى مەن وسى مەكتەپتە جۇمىس ىستەي باستاعان ۋاقىتتا ارالاس مەكتەپتىڭ وزىندە ورىس، وزبەك، كارىس بالالارى قازاق سىنىپتارىنا بارا باستاعان ەدى.
ياعني ول وقۋشىلاردىڭ اتا- انالارى وزدەرىنىڭ جانە بالالارىنىڭ بولاشاعىن قازاق تىلىمەن بايلانىستىرعان بولاتىن. ارالاس مەكتەپتەرىندەگى قازاق سىنىپتارى وسىلايشا بىرتە-بىرتە كوبەيىپ كەلە جاتىر ەدى. وكىنىشكە قاراي، سالالىق مينيسترلىككە ە. ساعاديەۆ كەلدى دە، ءۇش تىلدە وقۋ دەگەن ساياسات ۇستانىپ، كوبەيىپ كەلە جاتقان قازاق سىنىپتارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. بۇرىنعى ورىس- قازاق تىلدەرىنە اعىلشىن ءتىلى قوسىلدى. بۇرىن اتا-انالار بالاسىن قازاق سىنىبىنا بەرىپ، وزدەرى بالالارى ارقىلى قازاقشا ۇيرەنەتىن ەدى. ساعاديەۆ ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن ءۇش ءتىلدى ۇيرەنۋ پروتسەسى قيىندادى دا، قازاق تىلىنە سۇرانىس جويىلدى دەپ ويلادى ما، اتا- انالاردىڭ بالاسىن قازاق سىنىبىنا بەرۋگە دەگەن قۇلشىنىسى كەمىپ قالدى.
وزگە ۇلتتار عانا ەمەس، ءتىپتى قازاقتاردىڭ وزدەرى بالالارىن ورىس سىنىپتارىنا توپىرلاتىپ بەرە باستادى. قازاق تىلىنە ناعىز مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قاجەتتىلىك تۋدىرتساق، باسقا ماسەلەلەر وزىنەن- ءوزى جوعالار ەدى. وكىنىشكە قاراي، بيلىكتە ورىستىلدىلەر وتىرعان كەزدە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى كۇڭگىرت. ولاردىڭ بالالارىنىڭ ءتىلى دە ورىسشا شىققان. ەگەر قازاق ءتىلى كۇش الىپ كەتسە، ۇرپاعى قوڭىز تەرىپ كەتەتىنىن ءبىلىپ وتىر. سوندىقتان قازاق ءتىلىن شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرماۋدىڭ بار ارەكەتىن جاساپ جاتىر دەپ ويلايمىن. پرەزيدەنتتىك جاستار رەزەرۆىندە قازاق ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ ۇلەسىن انىقتاساق، وندا دا مەملەكەتتىك ءتىلدى ساۋاتتى بىلەتىندەردىڭ قاتارى كەمشىن ەكەنىنە كوز جەتكىزەر ەدىك.
بولاشاق كادرلارىمىزدى ورىس تىلىندە دايىنداپ جاتساق، دەمەك، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قازاق ءتىلىن شىنايى مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىراتىن ويى ءالى جوق. سوندىقتان ازىرگە ءبىراز جىل ارالاس مەكتەپتەن قۇتىلا الماسپىز. قولىمىزدان كەلەتىنى ەندىگى جاڭا اشىلاتىن مەكتەپتەردىڭ جاعدايى. ولاردى تەك مەملەكەتتىك تىلدە ساباق جۇرگىزەتىن مەكتەپ قىلۋىمىز كەرەك. وڭتۇستىكتە وزبەك، تاجىك اۋىلدارى بار، سول جەرلەردە قازاق سىنىپتارىن اشۋدى ۇسىندىق. قازىر وزگە ۇلتتار بىرتىندەپ قازاق سىنىبىندا وقىپ ءجۇر.
ەندى «ارالاس مەكتەپتەگى وقۋ- تاربيەلىك باعدارلاما مەن ادىستەمەنىڭ قانداي دا ءبىر ەرەكشەلىگى بار ما؟» دەگەن ساۋالىڭىزعا جاۋاپ بەرە كەتسەم، ارالاس مەكتەپتەگى وقۋ- تاربيە باسشىعا بايلانىستى دەر ەدىم. 2013 -جىلعا دەيىنگى باسشىمىز تازا ورىس ەدى. ونىڭ 6-7 ورىنباسارىنىڭ التاۋى ورىس ۇلتىنان بولدى. «اۋليە ۆالەنتين كۇنى» دەگەن بار عوي، سول كۇندەرى ءتىپتى ساباقتى قويىپ، ءبىر كەزەكشى تاعايىنداپ، ول سىنىپتاردى ارالاپ «ۆالەنتينكا» تاراتىپ جۇرەتىن. داستارقاندى جايىپ تاستاپ، وزگە ۇلتتىڭ مەرەكەلەرىن تويلايتىن. 2013 -جىلى مەكتەبىمىزگە قازاق ديرەكتور كەلدى. سول ۋاقىتتان بەرى تاربيە ءىسى دە رەتتەلدى. ۇلتتىق مەيرامدارىمىزدا قىزدارىمىز قازاقشا كيىنىپ كەلىپ ءجۇر. وزگە ۇلت وكىلدەرى دە قازاقشا تۇسىنەدى، سويلەيدى. سوندىقتان ارالاس مەكتەپتەردە باسشى قازاق ءتىلىن ەركىن ءبىلۋى، مەڭگەرۋى كەرەك.
اياتجان احمەتجان ۇلى، نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى
قايىم مۇحامەدحانوۆ اتىنداعى №90 گيمنازيا ديرەكتورى:
بالاسىن ورىس سىنىبىنا بەرەتىن قازاقتار ءالى دە كوپ
ءيا، بىردەن ايتايىن، بۇل ماقالام ءبىراز ادامعا ۇناماۋى مۇمكىن. ءبىراق ەموتسيانى قايىرىپ قويىپ، اقيقاتىن ايتايىق. ءبۇيتۋ كەرەك، ءسويتۋ كەرەك دەگەن قۇر ايعايدان ناتيجە شىعاتىن بولسا، وسىعان دەيىن رەسەيدىڭ شوۆينيست اتقامىنەرلەرى ايتقانداي، ناعىز تەك قازاقشا سويلەيتىن قازاق ەلىنە اينالىپ كەتەر ەدىك. وكىنىشكە قاراي، ءالى ورىس مەكتەبىمىز داۋرەندەپ تۇر.
ءبىر عانا قالاداعى، جاي سولتۇستىكتەگى قالالاردىڭ ءبىرى ەمەس، ەل استاناسىنداعى 149 مەكتەپتىڭ 99-ى مەملەكەتتىك، ولاردىڭ جايى مىناداي:
- 35 مەكتەپ (35 پايىز) قازاقشا،
- 56-سى (57 پايىز) ارالاس،
- 8 ى (8 پايىز) تازا ورىس تىلىندە وقىتادى.
قازاق تىلىندە وقيتىن وقۋشىلار سانى
- 114442 (54,8 پايىز)،
ورىس تىلىندە وقيتىن وقۋشىلار سانى - 93312 (44,7 پايىز)، سونىڭ ىشىندە ۇلتى قازاق بالالارىنىڭ سانى - 62398 (63 پايىز).
2021-2022 وقۋ جىلىندا 1-سىنىپقا 25349 بالا قابىلداندى.
قازاقشا وقيتىنى - 13092 (52 پايىز)،
ورىسشا وقيتىنى - 12257 (48 پايىز)،
مىنە، سان كورسەتكەندەي ەكى ءتۇرلى اۋىر تراگەديا بار.
بىرىنشىدەن، بالاسىن ورىس سىنىبىنا بەرەتىن قازاق ءالى دە تىم كوپ.
ەكىنشىدەن، بالاسىن ورىس سىنىبىنا بەرۋ ءۇردىسى سوڭعى جىلدارى بارعان سايىن اۋىرلاپ بارادى.
شىنى كەرەك، بالاسىن ورىس سىنىبىنا سۇيرەۋ ناۋقانى 2017 -جىلدان باستاپ، كادىمگىدەي كۇش الىپ كەتتى. ءبىرازىڭىزدىڭ ەسىڭىزدە شىعار، 2017 -جىلى بالاسىن ورىس مەكتەبىنە بەرەتىندەرگە جانىم اشيدى دەپ دابىل قاعىپ ماقالا جازىپ، ءبىراز شوۆينيست سوتقا سۇيرەپ ەدى. ول كەزدەگى جاعداي شىنىمەن باسقا ەدى. بۇگىن جاعداي العا ىلگەرىلەۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە، ۋشىعىپ كەتتى.
نەگە؟ سەبەبىن تالداپ كورەيىك، نەگە جۇرت بالاسىن ورىس ءتىلدى مەكتەپكە بەرۋ قارقىن الدى.
ءبىرىنشى، ءسارىنجىپوۆ- ساعاديەۆتىڭ ءۇش تىلدىلىك رەفورماسىنىڭ تىكە ناتيجەسى. ءۇش تىلدە وقىتۋ رەفورماسى باستالعاننان كەيىن جۇرت قازاق تىلىنەن ءۇمىتى ازايدى. ونسىز دا مەكتەبىندە ەكىنشى سورتتى مەملەكەتتىك ءتىلى ءۇشىنشى سورتقا ىعىسادى، مەكتەپتە پاندەردى وزگە تىلدە وقىسا، بالامىزدى قازاق تىلىندە وقىتىپ نە ىستەيمىز دەگەندەر كوبەيدى.
ونىڭ ۇستىنە ەكس- مينيستر ساعاديەۆ ورىس مەكتەبىندەگى قازاق ءتىلىن دامىتۋ دەگەن اتپەن قازاقستاندا كۇيرەۋگە اينالعان ورىس مەكتەپتەرىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە 2 ميللياردتان استام قارجى سالىپ، ورىس مەكتەبىندەگى قازاق ءتىلىن ەمەس، ورىس مەكتەبىن دامىتىپ كەتتى. 2016 -جىلدىڭ سوڭىندا 22 پايىزعا تۇسكەن ورىس سىنىبىنىڭ ۇلەسى بۇگىندە 28 پايىزعا دەيىن كوتەرىلدى. ساعاديەۆتى مينيستر ەتىپ ۇجىمعا تانىستىرۋعا اكەلگەن كەزدە سول كەزدەگى پرەمەر- ءمينيستردىڭ ورىنباسارى داريعا نازاربايەۆانىڭ تىكە تاپسىرماسى وسى ەدى، - دەيدى بىلەتىندەر. ول تاپسىرما ورىندالدى.
ەكىنشىدەن، لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز دەگەن شەشىمىنىڭ كەرى اسەرى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ باستاماسى ونسىز دا قازاق تىلىنە قىرىن قاراپ جۇرگەندەرگە، بولاشاعىنا سەنبەيتىندەرگە جاقسى سىلتاۋ بولدى.
قازاقستاندا قازاق ءتىلى لاتىن الىپبيىنە اۋىسادى، ورىس ءتىلى اۋىسپايدى. بالالارىمىز ونسىز دا ورىس ءتىلدى، قينالماسىن. ەرتەڭ ول لاتىننىڭ بولاشاعى قايدان بولادى، 30 جىلدا قازاقشا سويلەمەگەن ەلگە، قاتتى كەرەك بولماعان ەلگە بولاشاقتا داميدى دەپ سەنبەدى. لاتىنعا كوشۋدى قازاق ءتىلىن قۇلدىراتادى دەپ، ءالىپبي اۋىستىرۋ وتە ۇلكەن قورقىنىش ۇيالاتتى. بالاسىن ورىسشاعا بەرەتىن جۇرت، ونسىز دا تەك ورىس ءتىلدى اقپاراتتارمەن عانا سۋسىندايتىن جۇرت بۇل ناۋقاندا ورىس پروپاگانداسىنىڭ جەتەگىندە كەتتى.
ءۇشىنشى، مەملەكەتتىك بيلىكتەگى مەملەكەتتىك ءتىل ورنىنىڭ شىنايى جاعدايى.
ءيا، ءدال قازىر ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ، ۇلكەن جەتىستىككە جەتۋ قيىن، بيلىككە جولاۋ مۇمكىن ەمەس. ال قازاق ءتىلىن بىلمەسەڭ، مينيستر دە، اكىم دە بولا الاسىڭ، كەدەرگى جوق.
ورىس ءتىلىنىڭ ستاتۋسىن كونستيتۋتسيامەن بەكىتىپ، بولاشاعىن ءار جولداۋدا ايقىنداپ تۇرعان مەملەكەتتە ەشكىم قازاق ءتىلىن شىنايى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ سەزىنبەيدى. كۇندەلىكتى ورىس تىلىندە سويلەيتىن، ورىس تىلىندە عانا ءىس- قاعاز جۇرگىزەتىن شەندىلەر مەن مەكەمەلەر كوپتىگىندە بالاسىن جەتەكتەپ قازاق مەكتەبىنە جۇرت اپارمايدى.
ونىڭ ۇستىنە قازاقستاننان رەسەي تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ فيليالىن اشۋ، بولاشاق حالىقارالىق باعدارلاماسى تىزىمىنە رەسەي ۋنيۆەرسيتەتتەرىن قوسۋ سەكىلدى مەملەكەتتىك شەشىمدەر بالاسىن ورىس مەكتەبىنە بەرەتىندەر سانىن كەمى 20 پايىزعا كوتەرەدى. سوندىقتان جوعارىداعى تسيفرلار الداعى كۇندەرى ەسەلەپ ارتاتىنىنا كۇمانىم جوق، وكىنىشكە قاراي.
«ارالاس مەكتەپ كەرەك پە؟» دەۋدەن بۇرىن ءبىر كىرىسپە.
زاڭ بويىنشا بالاسىن قانداي ءتىلدى مەكتەپتە وقىتۋدى اتا- انا ءوزى شەشەدى. ونى زورلاپ قازاق ءتىلدى مەكتەپكە بەرگىزە المايسىڭ، مىندەتتەي المايسىڭ. سەبەبى ول - كونستيتۋتسيالىق قۇقى. سوندىقتان ءبىلىم باسقارمالارىنا ارالاس مەكتەپ اشپا دەپ ايتا المايسىز. بەس اتا- انا ورىس سىنىبىنا ءوتىنىش جازىپ تۇرسا، دەپارتامەنتتىڭ اشپاۋعا زاڭ بويىنشا قۇقى جوق. ول ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟ سالدەن سوڭ بۇل ماسەلەگە قايتا ورالامىن. ال بىرەۋ مەنەن «ارالاس مەكتەپ كەرەك پە؟» دەپ سۇراسا، «كەرەك» دەپ جاۋاپ بەرەمىن. بىزدە باسقا تاڭداۋ جوق. ەگەر ارالاس مەكتەپ اشپاساق، وندا ءبىز ورىس مەكتەبىن ەشقاشان جويا المايمىز. ورىس مەكتەپتەرى دامي بەرەدى، كەرىسىنشە. ال بۇل مەملەكەتتە ورىس ءتىلدى الەم مەن قازاق ءتىلدى الەمنىڭ ەكى بولەك ءومىر ءسۇرۋى ەكى بولەك ويلانۋىن جالعاستىرا بەرەدى. بۇل - ءبىرتۇتاس ەل بولۋعا ۇلكەن قاۋىپ. سوندىقتان ءبىز ءبىرىنشى ارالاس مەكتەپتىڭ ەمەس، ورىس مەكتەپتەرىنىڭ سانىن ازايتۋمەن، ورىس مەكتەپتەرىن ارالاس مەكتەپكە اينالدىرۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. باسقا تاڭداۋ ازىرگە جوق.
وكىنىشكە قاراي، اتا- انالار ارىز جازسا دا، ورىس مەكتەبىن قازاق مەكتەبىنە وزگەرتپەي وتىرعان، سونىڭ كەسىرىنەن بالاسىن قازاقشا وقىتۋ ءۇشىن باسقا اۋىلعا كوشكەن نەمەسە تاسىپ وقىتىپ جۇرگەن اتا- انالار بار. بۇنداي مەكتەپتەردى ناقتى انىقتاپ، قازاق سىنىبىن اشقىزۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءبىلىم باسقارمالارىنا مەملەكەتشىلدىك سانا مەن ۇلتتىق تانىم ءھام مىنەز كەرەك.
جۇرت نەگە ارالاس مەكتەپتى جەك كورەدى؟ نەگە ارالاس مەكتەپتىڭ قازاق سىنىبى دا ورىسشا سويلەپ شىعادى؟ ەندى وسىنى تالداپ كورەيىك.
ەڭ سوراقىسى، ءبىزدىڭ ارالاس مەكتەپتەگى ءىس- شارانىڭ ءبارى مەملەكەتتىك تىلدە ەمەس، ورىس تىلىندە وتەدى. بۇل جەردە باستى كىنا - مەكتەپ اكىمشىلىگىندە، ناقتى ايتقاندا، مەكتەپ ديرەكتورىندا. نۇر- سۇلتان قالاسىنداعى ءبىراز ارالاس مەكتەپتى زەرتتەگەن كەزىمدە مەكتەپ ديرەكتورى قانداي ءتىلدى مەكتەپ سونداي تىلگە باسىمدىق بەرەتىنىن كوردىم. ورىس ءتىلدى ديرەكتور ءىس- شارانىڭ ءبارىن ورىس تىلىندە وتكىزەدى، مەكتەپتىڭ پەداگوگيكالىق كەڭەسى، ادىستەمەلىك كەڭەسى، تاربيە ءىس- شارالارى تولىق ورىس تىلىندە وتەدى. قازاق سىنىپتارىنا ورىس ءتىلدى مۇعالىم ساباق بەرەدى. ول جەردەگى قازاق سىنىپتارى جەتىمنىڭ كۇيىن كەشىپ وتىر. ماسەلە ءدال وسىندا. استانادا ءبىر ارالاس مەكتەپتى بىلەمىن، ديرەكتورى بۇكىل ءىس- شارانى قازاق تىلىندە جۇرگىزەدى. انا مەكتەپتىڭ ورىس سىنىبىنىڭ وقۋشىلارى دا قازاق تىلىندەگى ءىس- شاراعا بەلسەندى قاتىسادى. ارالاس مەكتەپكە ءدال وسىنداي ديرەكتور تاعايىندالۋى كەرەك.
وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلدە ءتىپتى تەك ورىس تىلىندە سويلەيتىن تازا قازاق مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى دا كوپ. ال ورىس مەكتەپتەرىن، ارالاس مەكتەپتەردى باسقاراتىن تازا شوۆينيست ديرەكتور دا جەتەرلىك.
ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟
ەڭ ءبىرىنشى، ارينە، بيلىك قازاق تىلىنە رەسمي بەت بۇرۋى كەرەك. ءبىراق ونى ءبارىمىز بىلەمىز. باسقا قانداي شەشىمدەر كەرەك.
بىرىنشىدەن، مەكتەپ ديرەكتورىنا قويىلاتىن تالاپتارعا «ارالاس مەكتەپتىڭ جانە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەكتەپتىڭ ديرەكتورى قازاق ءتىلىن ءبىلۋى مىندەتتى، بۇنداي مەكتەپكە ديرەكتور بولۋ ءۇشىن قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرادى» دەگەن تارماق كەرەك.
ەكىنشىدەن، ارالاس مەكتەپتەگى ءىس- شارانى مەملەكەتتىك تىلدە وتكىزۋگە، ەڭ بولماعاندا ەكى تىلدە وتۋىنە، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ ۇلەسى ەڭ كەمىندە 50 پايىزدان جوعارى بولۋىن مىندەتتەۋ كەرەك.
ۇشىنشىدەن، تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى ەلىمىزدەگى بۇكىل مەكتەپتى رەسمي تەكسەرىپ، مەكتەپ ءىس- قاعازدارى، كابينەتتەردىڭ بەزەندىرىلۋىندەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇلەس سالماعىن ناقتى تەكسەرىپ، زاڭدى بۇزىپ وتىرعان مەكتەپتى رەسمي جازالاۋى كەرەك. بۇكىل مەكتەپتەگى ءىس- شارا بارىسىندا، ءىس- قاعازدارىندا، كابينەت بەزەندىرۋدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورنىنا بايلانىستى ناقتى بۇيرىق بەرۋ كەرەك.
تورتىنشىدەن، جوعارىدان مەكتەپكە تۇسەتىن ءىس- قاعازداردىڭ دا مەملەكەتتىك تىلدە بولۋىنا رەسمي ناقتى بۇيرىق كەرەك. مەكتەپ ديرەكتورى رەتىندە ايتارىم، جوعارىدان كەلەتىن قانشاما ەسەپتى تولتىرۋ كەزىندە كەلگەن كەستەنى اۋدارىپ، قازاقشا نۇسقاسىن ءوزىمىز جاسايتىن كەز تىم كوپ.
ناقتى ايتقاندا، ءبىز بۇل ماسەلەدە ءبىرىنشى تازا وزگە ءتىلدى مەكتەپتەردى ارالاس مەكتەپكە وزگەرتۋدەن باستاپ، مەكتەپتە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىسىن كەڭەيتكەننەن باسقا تاڭداۋ جوق.
قاراگوز سىمادىل
«انا ءتىلى» گازەتى