قازاق تىلىندە قانشا ءسوز بار؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بەلگىلى جازۋشى الىبەك اسقاروۆتىڭ «ءتىل دەگەن دۇنيە، بۇل ءوزى، حالىقتىڭ قاسيەتتى عاسىرلار بويعى سالت- ءداستۇرى، ادەت- عۇرپىمەن بىتە قايناسىپ جاتادى.

بەسىك تەربەپ وتىرىپ الديلەپ جىرلاعان انامىزدان باستاپ، كوزىمىزدى اشقاننان كورىپ كەلە جاتقان جورالعىلار ناقتى ماعىناعا يە بولىپ، سانامىزدا بەرىك ورنىعىپ كەلەدى. ءار ىرىم جاساعان سايىن ۇلت ۇعىمى بولىپ كەۋدەڭە قونا بەرەدى. كەيبىر ءداستۇر كونەرىپ، قولدانىستان قالسا دا، ءتىل دەگەن جارىقتىق باستاپقى ماعىناسىنا جاڭا ۇعىم ۇستەپ ساقتاپ قالادى. مىسالى، مۋزەيگە بارعاندا بوساعادا تۇرعان تەزدى كورەسىڭ. تۇرمىستا ءجيى قولدانباعاسىن، بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. ءبىراق، ءالى كۇنگە «جونگە سالدى» دەگەندى «تەزگە سالدى» دەپ جازامىز. ۇستا قۇرالىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتە الماساق تا، ۇستاز ايتىپ تۇرعانداي، ماعىناسىن ءبارىمىز تۇسىنەمىز. بۇل جاعىنان العاندا، «تاۋبە!» دەيتىندەي بار ەمەس پە؟!» - دەگەن ءسوزى بار ەدى.

ال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تاريحى، بۇگىنى مەن بولاشاعى، بارى مەن جوعى، نەگىزگى ماسەلەسى ءتىل تاعدىرىنا الاڭدايتىنداردىڭ ۇلكەن ماسەلەسى. بۇل تۇرعىدا ءتىلدىڭ اياسى كەڭىدى مە، قانشالىقتى كەڭىدى دەگەن ساۋال دا وزەكتى.

دۇنيەجۇزىندەگى تىلدەردىڭ كوبى ءوز ۇلتتىق كورپۋستارىن جاسار وتىر. ماتىندەردى عىلىمي ءوڭدەۋ، بازانىڭ تولىققاندىلىعى، سۋبكورپۋستاردىڭ ءارالۋاندىعى بويىنشا ەرەكشەلەنەدى ەكەن بۇل كورپۋستار. دۇنيەجۇزىندەگى تىلدەر ىشىندە BNC - بريتان ۇلتتىق كورپۋسىن كوپشىلىك مويىنداعان. وزگە زاماناۋي كورپۋستار سونىڭ نەگىزىندە جاسالادى.

ماسەلەن، پراگاداعى كارل ۋنيۆەرسيتەتىندە قۇرىلعان چەح ۇلتتىق كورپۋسى، سونىمەن قاتار ورىس ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسى دا قارقىندى دامىپ كەلەدى. قازاقستاندا وسىنداي ءۇش كورپۋس بار: ۇلتتىق كورپۋس، الماتى قازاق ءتىلى كورپۋسى جانە پۋبليتسيستيكالىق كىشى كورپۋس. لينگۆيستيكالىق كورپۋس - بەلگىلى ءبىر تىلدەگى جازباشا جانە اۋىزشا ماتىندەردىڭ ەلەكتروندى تۇردە جيناقتالعان اقپاراتتىق-انىقتامالىق بازاسى. ول تىلدىك قۇبىلىستاردى، اسىرەسە ءسوزدەر مەن فرازالاردى ىزدەۋدى جەڭىلدەتەدى جانە ءتىلدىڭ لەكسيكاسى مەن گرامماتيكاسىن، ونداعى جۇزدەگەن جىلدار بويى بولعان وزگەرىستەردى عىلىمي زەرتتەۋ ءۇشىن قاجەت.

قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەلەكتروندى ماتىندىك قورى جيناقتالعان. كورپۋستاعى ءماتىن كولەمى - 21 ميلليون.

ماتىندەر مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ 5 ستيل ءتۇرىنەن (كوركەم ستيل، عىلىمي ستيل، پۋبليتسيستيكالىق ستيل، ءىسقاعاز ستيلى، سويلەۋ ستيلى) جيناقتالعان. كورپۋستان ءسوز، ءسوزفورما (ءسوز ءتۇرلەنىمى) بويىنشا ىزدەۋ جۇرگىزىپ، سول ءسوز قولدانىلعان سويلەمدەردىڭ ءتىزىمىن جانە ولاردىڭ دەرەككوزىن كورۋگە بولادى. تابىلعان ءسوز/سوزفورما نەمەسە مىسالدارداعى كەز كەلگەن ءسوز تۋرالى ءتىلدىڭ بارلىق دەڭگەيىنە قاتىستى اقپارات بەرىلەدى.

ول ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ماماندارى جۇزەگە اسىرعان «قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى فاكتورلارى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ۇشتىلدىلىك يدەولوگياسى تۇرعىسىنان ونىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك جانە ينتەگراتسيالىق قاسيەتتەرىن كۇشەيتۋ» اتتى زەرتتەۋ اياسىندا ازىرلەنگەن.

الماتى قازاق ءتىلى كورپۋسىنىڭ كولەمى 40 ميلليوننان اسا ءسوز قولدانىستان تۇرادى. كورپۋس ءماتىندەرى اۆتوماتتى مورفولوگيالىق تالداعىش كومەگىمەن بەلگىلەنگەن، كورپۋستاعى ءسوز فورمانىڭ %86 نا گرامماتيكالىق تالداۋ جاسالىنعان. بۇل كورپۋستى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ءۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لينگۆيستەرى جاساعان. قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسىنىڭ پۋبليتسيستيكالىق كىشى كورپۋسىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ تاپسىرىسىمەن ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل- قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي- پراكتيكالىق ورتالىعىندا جاسالعان.

پۋبليتسيستيكالىق كىشى كورپۋستىڭ جوبا جەتەكشىسى، «ءتىل- قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي- پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ عالىم حاتشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور نۇرلىحان ايتوۆا: «كورپۋستاردىڭ ءبىر- ءبىرىنەن ايىرماشىلىعى بولۋى ونىڭ قاي ماقساتتا، قانداي دەرەككوزدەر بازاسى ءرەتىندە جاسالۋىمەن بايلانىستى. ايتپەسە، بارلىق كورپۋستاردىڭ ءتۇپ ماقساتى بىرەۋ - تىلدەگى ءتۇرلى دەرەكقورلاردى جيناقتاپ ۇسىنىپ، سۇرىپتالعان ءتىلدىڭ ادەبي نورماسىن جاساۋعا قىزمەت ەتۋ، ءتىلدى قالىپتاۋ، قولدانىسىن ىڭعايلى ەتۋ. كىشى كورپۋستاردى جاساۋدىڭ ءوزى - ۇلتتىق كورپۋستى جەتىلدىرۋ. ونىڭ ماڭىزى ۇلتتىق كورپۋس جاساۋدىڭ ماڭىزىمەن بارابار، ياعني ۇلىسى دا كىشىسى دە ءتۇپتىڭ-تۇبىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تولىققاندى قىزمەت ءەتۋى، ساقتالۋى مەن تارالۋىنا ءبىردەي جۇمىس ىستەيدى»، - دەيدى.

عالىم، سونىمەن بىرگە الەم تىلدەرىندە كورپۋس جاساقتاۋعا ءبىر ەلدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى وننان استام ءىرى ۇيىمدارى جۇمىلدىرىلاتىنىن اتاپ ءوتتى: «دامىعان باتىس ەلدەرىندە تەك قانا كورپۋس جاساۋمەن اينالىساتىن ۇلكەن كورپۋستىق ينستيتۋتتار بار، مۇندا وسى باعىتتا زەرتتەۋ جوبالارىن جاسايتىن، عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىساتىن بارلىق باسقا وزگە ۇيىمدار، جەكەلەگەن ادامدار ءوز بىلىكتىلىكتەرىن ارتتىرىپ، كورپۋس جاساقتاۋعا اتسالىسا الادى. بۇل ەلدەردە كورپۋس جاساۋ قىزمەتتەرى ۇنەمى قارجىلاندىرىلىپ وتىرادى جانە ول از اۋقىمدا ەمەس. بۇل - قازىرگى تسيفرلى جاھاندىق زاماندا كورپۋستىڭ ناعىز كەرەك ءدۇنيە ەكەنىن ۇقتىرسا كەرەك».

تاعى ءبىر ماسەلە، عىلىمي ءتىلدىڭ اياسى تۋرالى ساۋال. ياعني عىلىمي جۇمىستار مەملەكەتتىك ءتىلدە كوبىرەك قورعالسا، ءتىلدىڭ، ءتيىسىنشە قازاق ءتىلىندە قالىپتاسقان عىلىمي تىركەستىڭ سانى ارتارى ءسوزسىز. ق ر ۇ ع ا اكادەميگى، ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ءابدۋالي باەشوۆ: «قاز ۇ ۋ- دا حيميا سالاسى بويىنشا شاكىرتىمە قازاق تىلىندە كانديداتتىق قورعاتقان ادامنىڭ ءبىرىمىن. سول كەزدەگى ءتوراعاسى «مەن ءتىرى بولىپ تۇرعاندا قازاق ءتىلىندە ديسسەرتاتسيا قورعالمايدى» دەدى.

بۇل - تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى، 1996، الدە 1998 -جىلداردا بولعان وقيعا. دەرەۋ دەكانعا باردىم. ميحايل قاسىم ۇلى ناۋرىزباەۆ بۇل ءسوزدى ەستىپ كۇرەڭىتىپ كەتتى. ءبىردەن الگى ادامدى شاقىرتتى.

«قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنىن بىلەسىز بە؟ ءسىز مەملەكەتكە قارسى شىعىپ وتىرسىز» دەدى اشۋلانىپ. قالام ۇسىنىپ، «قازاقشا عىلىمي جۇمىس قورعاتقىڭىز كەلمەسە، جۇمىستان شىعىڭىز» دەپ ەدى، انا كىسىنىڭ ءتۇرى بۇزىلىپ كەتتى دە، جازدىم، جاڭىلدىمعا كوشتى. 43 شاكىرتىمنىڭ وتىزدان استامى عىلىمي جۇمىسىن قازاق تىلىندە قورعادى. وقۋلىقتارىمنىڭ دا دەنى قازاقشا. قازاقستاندا ءبىرىنشى اشىلعان ەكولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولدىم. ونىڭ دا وقۋلىقتارىنىڭ قازاقشا جازىلۋىنىڭ باسى- قاسىندا جۇردىك. عىلىم ءتىلى قازاق ءتىلىنە اينالعان، ول ەندى توقتاپ قالمايتىن پروتسەسس»، - دەگەن پىكىرىن ايتتى.

عىلىم تىلىنەن بولەك، قازاق تىلىندەگى سوزدەردى بۇرىس قولدانۋ فاكتىلەرى دە وسى كورپۋس جۇمىسى اياسىندا انىقتالعان.

«ناقتىراق، قانشا؟ نەشە؟ دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرەتىن ءسوزقولدانىستى الساق، گازەت ءماتىنىن جازۋشىلاردىڭ بۇل تىلدىك قۇرىلىمدى قاتە قولداناتىنىن بايقادىق. كورپۋستا ءدال قازىر «قانشا» ءسوزى 777، ال «نەشە» ءسوزى 224 قۇجاتتا كەزدەسەدى. مىسالى، «قانشا زاتتار مەن بۇيىمدار بار»، «قانشا ءتىل وقىعان»، «قانشا ءبيلەۋشىلەرمەن جاقىن تانىس بولا تۇرسا دا» دەگەندەردە قانشا؟ ءسوزى كوپتىك ماندە بولعاندىقتان تىركەسكەن ءسوزىنە كوپتىك جالعاۋ جالعانباۋى كەرەك (دۇرىسى - «قانشا زات پەن بۇيىم»، «قانشا بيلەۋشىمەن»)، ال ادام ءبىلەتىن ءتىلى ساناۋعا كەلەتىن انىق نارسە بولعاندىقتان «نەشە ءتىل وقىعان/بىلگەن» دەگەن تىركەس دۇرىس. كەلەسى «نەشە جەردەن ءپالساپالىق مانگە يە بولىپ، نەشە جەردەن وي قوزعايتىن»، «نەشە جىلداردان بەرى قاراي»، «ەمحانالارىمىزدان نەشە مىڭداعان ورىندار ازىرلەندى»، «نەشە جىلعى دوسىنان تەرىس اينالىپ كەتەتىندەر جوق ەمەس» ءتارىزدى مىسالداردا كەرىسىنشە، قانشا، قانشاما سوزدەرىن قولدانۋ دۇرىس بولعان بولار ەدى. ياعني بۇل مىسالدار ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق فۋنكتسياسىنىڭ بۇرمالانۋى مەن ستيلدىك قولدانىسىنداعى اقاۋلاردى بىلدىرەدى»، - دەيدى نۇرلىحان نۋرۋللا قىزى.

عالىم وسى مىسالداردى بار جوعى 27 مينۋتتا تالداپ شىققان. «ال وسىنى گازەت بەتىنەن تەرسەڭىز، قانشا ۋاقىت ىسىراپ بولار ەدى عوي. مىنە، كورپۋستىڭ ماڭىزدىلىعى دەگەن - وسى»، - دەيدى عالىم.

كورپۋس بازاسىنا وسى ۋاقىتقا دەيىن 5 ميلليوننان اسا ءسوزقولدانىس ەنگىزىلگەن، ونىڭ 2 ميلليوننان استامى تالدانعان. دەرەككوزدەرى - «انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى»، «ەگەمەن قازاقستان»، «زاڭ»، «تۇركىستان» گازەتتەرى. كەيىن بۇل دەرەككوز كەڭەيتىلە تولىقتىرىلادى.

«قازىر تالدانباعان سوزدەرگە ءارى قاراي لينگۆيستيكالىق بەلگىلەۋ جۇرگىزىلىپ جاتىر. سونداي-اق ىزدەۋ فۋنكتسيالارىن جەتىلدىرۋمەن اينالىسامىز. جاڭا كونتەنت جاساقتاۋ، ماتىندەردى سيفرلاندىرۋ، ونى وڭدەۋ، بەلگىلەۋ سىندى جۇمىستار جاسالۋدا. الدا تاعى ءتورت كىشى كورپۋس پاراللەل ازىرلەۋ جۇزەگە اسىرىلماق. كورپۋس بازاسى سول باعىتتاردا تولىقتىرىلاتىن بولادى»، - دەپ ءتۇسىندىردى نۇرلىحان نۋرۋللا قىزى.

قۇرىلعانىنا ءبىر عانا جىل بولعان «قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسىنىڭ پۋبليتسيستيكالىق ماتىندەر كىشى كورپۋسىنىڭ» ماتىندىك دەرەگىن زەرتتەۋشىلەر قازىردىڭ ءوزىندە قولدانا باستاعان. قازىر ۋنيۆەرسيتەتتەردە، مىسالى ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ- دا زەرتتەۋ تاقىرىپتارى بەرىلگەن. «ءوزىمىز دە، ياعني كورپۋس جاساۋعا قاتىسۋشى جۇمىس توبى دا زەرتتەۋگە كىرىستى»، - دەپ تولىقتىردى جوبا جەتەكشىسى.

جوبانى جاساۋعا بارلىعى - 21 ادام، ونىڭ ىشىندە: ءۇش عىلىم دوكتورى، بەس عىلىم كانديداتى، ءبىر PhD، التى دوكتورانت، بەس عىلىم ماگيسترى، ەكى IT مامان قاتىسقان. ماماندار ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەت، قازاق ۇلتتىق قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى، بايشەۆ ۋنيۆەرسيتەت، «Minialgo» ج ش س جانە «Qazkitap باسپاسى» ج ش س ۇيىمدارىنان ىرىكتەلگەن.

جوبانى 2021- 2025 -جىلدار ارالىعىندا جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانعان. وسى ارالىقتا قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسىنىڭ بەس كىشى كورپۋسى ازىرلەنەدى. وعان 40 ميلليون ءسوزقولدانىس ەنگىزىلۋ كوزدەلگەن.

«كورپۋس جاساۋ قىزمەتى ۇزدىكسىز جۇرگىزىلىپ، ماتىندىك بازا تولىققاندى جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. 2025 -جىلدان كەيىن بۇل توقتاپ قالمايدى، وعان جول بەرىلمەيدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان بۇنى ءىرى جوباعا اينالدىرۋ ويىمىزدا بار. ونى ۋاقىت كورسەتە جاتار»، - دەيدى جوبا جەتەكشىسى.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا، لينگۆيستيكالىق كورپۋستىڭ تاعى ءبىر ماڭىزى - ماتىندەردىڭ تولىقتاي سيفرلاندىرىلۋى جانە ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە جۇمىس ىستەۋى. بۇل وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە زەرتتەۋ جۇمىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسىن قولدانۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ءارى كاسىبي لينگۆيستەردەن باستاپ مۇعالىمدەرگە، ءبىلىم الۋشىلارعا، ءتىل ۇيرەنۋشىلەرگە، جالپى قازاق ءتىلىنە قىزىعۋشىلىعى بار كوپشىلىككە ارنالعان.

EL. KZ