ۇلت ۇستازى احمەت ۇسىنعان «ۋسۋل سۋتيە جولى» قانداي ءادىس؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق بالاسىن وقىتۋ ادىستەمەسىن جۇيەلەۋدى نەدەن باستادى، ساۋاتتاۋ ءادىسىن قالاي قالىپتاستىردى دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاساق.
None
None

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ادىستەمەسى توتە وقۋ، توتە جازۋ جانە ۋسۋل سۋتيە دەگەن ۇعىمدارمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگى ءمالىم. بارىمىزگە بەلگىلى، VIII عاسىردان XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن تۇركى حالىقتارىنىڭ بارلىعى اراب ءالىپبيىن قولداندى. ول قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە لايىقتالماعان، قۇرامىندا ارتىق ارىپتەرى كوپ وتە كۇردەلى ءالىپبي بولاتىن.

بۇل الىپبيمەن قازاق بالاسى ساۋاتىن اشقاندا، كوپكە دەيىن ەجىكتەپ وقىپ، قينالاتىن. وسىنى تۇسىنگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1910 -جىلداردان باستاپ ۇلتتىق ءالىپبي جاساۋدى قولعا الدى. اراب ءالىپبيىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق تىلىنە قاجەت ەمەس ارتىق ارىپتەردى شىعارىپ تاستاپ، 28 دىبىسقا لايىقتالعان 24 تاڭبادان تۇراتىن ۇلتتىق ءالىپبيدى قۇراستىردى. ۇلت ۇستازىنىڭ بۇل ءالىپبيى جىلدام ۇيرەنۋگە قولايلى بولعاندىقتان «توتە وقۋ، توتە جازۋ»، دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءوزى بۇل جايىندا: «ەجىكتەپ قادىمشا وقىتۋدىڭ جانىندا بۇل ءادىس اناعۇرلىم توتە ەدى. سوندىقتان دا «توتە وقۋ» دەپ اتالىپ ەدى» دەپ سيپاتتاي وتىرىپ: «توتە جازۋ - ارىپتەردى بىردەن قوسىپ ءسوز قىلىپ جازۋ. توتە وقۋ - دىبىستاردى بىردەن قوسىپ ءسوز قىلىپ وقۋ»، دەپ تۇسىندىرگەن.

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭ العاشقى «الىپپەسى» 1912-1925 -جىلدار ارالىعىندا جەتى رەت باسىلىپ شىقتى. بارلىعىنىڭ سىرتىندا «ۋسۋل سۋتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا الىپپە» دەگەن جازۋ بولدى. بۇل ءسوز پارسى تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارعاندا «دىبىس پرينتسيپتەرى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ياعني دىبىسپەن وقىتۋ ءادىسى. بۇل ءادىستى احمەت بايتۇرسىن ۇلى باسقا ەلدەردىڭ ادىستەمەسىن مۇقيات سارالاپ بارىپ، قازاق تىلىنە لايىقتى دەپ تاڭداعان.

ۋسۋل سۋتيەنىڭ ەڭ باستى قاعيداسىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى ۇشكە ءبولىپ كورسەتكەن: «ءبىرىنشى بالالارعا ءارتۇرلى دىبىس بار ەكەنىن ۇعىندىرۋ كەرەك، ەكىنشى بالالارعا تانىس سوزدەردى الىپ، ولاردىڭ ىشىندە قانداي دىبىستار بارىن ايىرتىپ ۇيرەتۋ كەرەك، ءۇشىنشى بولەك- بولەك دىبىستاردى قوستىرىپ ءسوز ايتۋعا داعدىلاندىرۋ كەرەك. مۇنى بىلمەي تۇرعاندا بالالارعا ءارىپ كورسەتۋ جارامايدى»، دەيدى ۇلت ۇستازى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى سول كەزەڭدەگى الەم ەلدەرىنىڭ ادىستەمەسىن زەردەلەي وتىرىپ، قازاق بالاسىنىڭ ساۋاتىن «ۋسۋل سۋتيە جولىمەن» اشۋ قاجەتتىلىگىن مۇعالىمدەرگە ۇيرەتىپ، جول كورسەتىپ بەردى جانە فرانسۋز، نەمىس، اعىلشىن، يتاليان، قىتاي جانە ورىس تىلدەرىندە باسشىلىققا الىنعان ءادىس- تاسىلدەردى تالداي وتىرىپ، ءار ءتىلدىڭ جازۋ ەرەكشەلىگىنە قاراي ءار ەلدىڭ وقىتۋدا قولداناتىن ادىستەرى دە ءارتۇرلى بولاتىندىعىنا نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتكەن.

«جازۋ ءۇشىن ءارىپ الماي، تاڭبا العان جۇرتتىڭ ءبىرى قىتاي. اۋىز بەن ءيت تاڭباسى قاتار تۇرسا «ۇرەدى» دەگەن ءسوز بولادى. مۇعالىم بۇل جازۋمەن ساۋاتتاعاندا دىبىسپەن دە، ارىپپەن دە جۇمىسى جوق»، دەيدى ا. بايتۇرسىن ۇلى. ال ءتىلىنىڭ جازىلۋى مەن ايتىلۋى بولەكتەنگەن جۇرتتىڭ مىسالىنا ورىس حالقىن جاتقىزعان.

«العان ارىپتەرى دىبىستارىنا سايكەس كەلمەيتىن اعىلشىن ءتىلى، ولاردىڭ سوزدەرىنىڭ جازىلۋى مەن ايتىلۋى الىس كەتكەندىگى سونشا، «ءيت دەپ جازىپ، شوشقا دەپ وقيدى»، دەپ كورسەتەدى عالىم. ال العان ارىپتەرى مەن دىبىستارى مەيلىنشە سايكەسەتىن، ءسوز دىبىستارىن ەستىلۋىنشە جازاتىن تىلدەر قاتارىنا يتاليان، نەمىس جانە قازاق تىلدەرىن جاتقىزعان. تىلدەردىڭ وسىنداي ەرەكشەلىگىنە سايكەس ساۋاتتاۋ ءادىسى دە ءارتۇرلى بولاتىنىن مۇعالىمدەرگە تالداپ كورسەتە وتىرىپ: «ءبىر جۇرتتىڭ ساۋاتتاۋ ىسىنە قولايلى بولعان ءادىس ەكىنشى جۇرتتىڭ دا ساۋاتتاۋ ىسىنە قولايلى بولارعا ءتيىس دەپ ايتۋعا بولمايدى. ەگەر دە ءتىلىنىڭ زاڭى، ەملەسىنىڭ نەمەسە ءارپىنىڭ جۇيەسى باسقا بولسا، وندا بىرىنە جاقسى بولعان ساۋاتتاۋ ءادىسى، ەكىنشىسىنە دە جاقسى بولادى دەپ ەشكىم ايتا المايدى»، دەپ ەسكەرتكەن. مۇقيات زەردەلەي وتىرىپ قازاق بالاسىنىڭ ساۋاتىن «ۋسۋل سۋتيە جولى» ارقىلى اۋەلى دىبىسپەن جاتتىقتىرۋ، ودان كەيىن بۋىنمەن جاتتىقتىرۋ، ودان كەيىن سوزبەن جاتتىقتىرۋ رەتىن ۇسىنعان. وسىدان كەيىن عانا، ءارىپتى كورسەتۋ كەرەك دەيدى. ال ءارىپتى ۇيرەتكەن كەزدە اۋەلى سول جاڭا ءارپى بار قىسقا-قىسقا سوزدەردەن دىبىسىن ايىرتىپ بارىپ قانا، تاقتاعا جازىپ كورسەتۋ كەرەك دەگەن.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى تەك «الىپپەدە» عانا ەمەس، «ءتىل قۇرال»، «ءتىلجۇمسار» وقۋلىقتارىندا دا ءتۇرلى تاپسىرمالار جۇيەسىن بەرۋ ارقىلى انا ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ ادىستەمەسىن قالىپتاستىردى. باستاۋىش مەكتەپكە ارنالعان «ءتىلجۇمسار» وقۋلىعى بالاعا انا ءتىلىن قۇرال رەتىندە جۇمساۋدىڭ، سول قۇرالدىڭ ىشكى- تىسقى بولشەكتەرىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ، مەڭگەرتۋدىڭ تاسىلدەرىن ۇسىنعان. احمەت بايتۇرسىن ۇلى بۇل وقۋلىقتا بالاعا انا ءتىلىن ەڭ ءبىرىنشى تاجىريبە ارقىلى ۇيرەتۋ، ەكىنشى بالالار قينالماي، وڭاي ۇيرەنۋ ءۇشىن تاپسىرمانى الىنە قاراي شاعىنداپ بەرۋ، ءۇشىنشى بەلگىلەنگەن ماقسات بويىنشا بالاعا باعىت بەرىپ وتىرۋ ماسەلەسىن جۇيەلەپ كورسەتكەن. «ءتىلجۇمسارداعى» تاپسىرما تۇرلەرى: بۋىنداۋ، كوشىرۋ، سۇراۋ، جاۋاپ جازۋ، ايتقاننان جازۋ، جاتقا جازۋ، قۇراستىرۋ، جالعاۋلاۋ تۇرىندە بەرىلگەن.

ال «ءتىل قۇرالدىڭ» ءبىرىنشى بولىمىندەگى تاپسىرمالار داعدىلاندىرۋ جانە سىناۋ دەپ اتالادى. ماسەلەن، داعدىلاندىرۋ دەگەن تاپسىرمادا بالا مۇعالىمنىڭ كومەگىمەن تاقىرىپتى مەڭگەرۋى كەرەك، ال سىناۋ دەگەن تاپسىرما بويىنشا سول مەڭگەرگەن تاقىرىبىن جاتتىعۋ ارقىلى ورىندايدى. ۇلت ۇستازى بالاعا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ ءۇشىن اۋەلى داعدىلاندىرىپ، سونان كەيىن سىناۋ ارقىلى جاتتىعۋلار جاساتۋدى قاجەت دەپ تاپقان.

قورىتا ايتقاندا، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ادىستەمەسى جانە وقۋلىقتارىنداعى تاپسىرمالار جۇيەسى قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ، اتاپ ايتقاندا تىڭدالىم، ايتىلىم، وقىلىم، جازىلىم تۇرلەرىنىڭ بارلىعىن قامتىعان. ياعني بالانىڭ وقۋ جانە جازۋ ساۋاتتىلىعىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان. «ۇيرەنۋ ءھام ۇيرەتۋ ەڭ باسىندا قيىن. بالالار وقۋدىڭ باسىندا قينالماسا، وقۋدان تاۋى شاعىلماي، وقىعان سايىن قىزىعادى» ، دەپ تۇجىرىمداعان ۇلت ۇستازى ساۋاتتاۋ ءادىسىن عانا ەمەس، انا ءتىلىن وقىتۋدىڭ تۇتاس ادىستەمەسىن قالىپتاستىرىپ كەتتى.

گۇلفار مامىربەك، «نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرى» د ب ب ۇ «ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى ورتالىعى» فيليالىنىڭ اعا مەنەدجەرى

Egemen Qazaqstan

سوڭعى جاڭالىقتار