شامانىڭ ءانى

جۇرت ونى «حالىق ءانى «اعاشاياق» دەگەن سەكىلدى «حالىق ءانى «شاما» دەپ اتاپ كەتكەن. قازاقتىڭ ۇشان- تەڭىز مۋزىكا فولكلورىن جۇيەلى تۇردە عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى زەرتتەۋدىڭ مەشەۋلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇزدەگەن اندەردىڭ تاعدىرىن تاريح كولەڭكەسىندە ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز كومەسكى قالدىرىپ كەلەدى. حالىق جۇرەگىنە تەك «شاما» بولىپ ورنىققان ءاننىڭ دە ءوز سىرى بار.
كەزىندە جارىلعاپبەردىنىڭ سوڭىنا ەرىپ، اندەرىن ۇيرەنگەن ۇلكەن ءانشى قالي بايجانوۆ وسى ءاننىڭ اۆتورى - شاما نۇر ۇلى ەسىمدى حالىق كومپوزيتورى بولعاندىعىن، ءوزىنىڭ سىيلاس، پىكىرلەس، ارىپتەس ادامدارىنا ءدايىم ايتىپ وتىرادى ەكەن. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ماناربەك ەرجانوۆ راديوعا كەلىپ، مۋزىكا رەداكتورلارىنا: «مەن جازدىرعان «شامانىڭ ءانى» بار ما، جوق ءوشىرىلىپ كەتتى مە؟» دەگەنىن ەستىپ ەدىك.
ودان بەرى ارادا تالاي جىلدار ءوتتى. 1978 -جىلى كوكەك ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قاراعاندى وبلىسى ەگىندىبۇلاق اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، قارت ءانشى قايىربەك سارسەكەيەۆتەن ءماديدىڭ «ءۇشقارا» ءانىن جازىپ الدىم. سول اڭگىمەنىڭ ۇستىندە قادىربەك اقساقال: «اكەم سارسەكەيدەن ەستىگەن ءسوزىم... ءمادي اقمولا جاعىندا ايدالىپ ءجۇرىپ تە ەل ىشىندە ءان سالۋدى توقتاتپاعان. سول ءبىر جىلداردا ول ەرەيمەندىك شاما نۇر ۇلىن كورىپتى. وعان ەش ءانشىنى تەڭگەرمەيدى ەكەن»، دەدى. قايىربەكتىڭ ءوز اكەسى سارسەكەي ماديمەن زامانداس، دوس، ءوزى دە ءان سالعان جان. «ءۇشقارا» ءانىنىڭ ەڭ دۇرىس، تازا كولەمدى نۇسقاسىن ساقتاپ، ونى ۇلى قايىربەككە ۇيرەتكەن. سارسەكەيدىڭ شامانى اۋىزعا الۋى تەگىن ەمەس. بۇل سىر ول كەزدە وسى جولداردىڭ اۆتورىنا ءبىر بۇلدىر ەلەس سەكىلدى اسەر ەتكەن-دى.
1979 -جىلى «جالىن» باسپاسىنان قارت ءانشى ءبىسمىللا بالابەكوۆتىڭ «ءان كوڭىلدىڭ اجارى» اتتى شاعىن ەستەلىك جيناعى جارىق كوردى. كىتاپتا كوپ اندەر جونىندە قاتە، تەرىس تۇسىنىك، قيسىنعا كەلمەيتىن ءجونسىز پايىمداۋلار بەرىلگەن.
اۆتور ۇكىلى ىبىرايدىڭ «التىباسارىن» ءبىرجان سالدىكى، يمانجۇسىپتىڭ «سارىمويىنىن» حالىق ءانى، ءبىرجان سالدىڭ «جونىپالدىسىن» اقان سەرىنىكى، اسەتتىڭ «سمەتىن» مايرانىكى، ءبىرجان سالدىڭ «اقتەنتەگىن» اقان سەرىنىكى، «اق باقايدى» اقان سەرىنىكى، «قارعاشتى» ەستايدىكى، ءسوزىن يسا جازعان حالىق ءانى «قالقانى» اقىن قالقا جاپساربايەۆتىكى، ال «ماشينە»، «شاما» جارىلعاپبەردىنىڭ ءانى دەپ جازعان-دى. باسىنان اياعىنا دەيىن دولبارعا قۇرىلعان بۇل «دەرەكتەردىڭ» ءان تاعدىرىنا، جالپى مۋزىكا زەرتتەۋ عىلىمىنا ەشقانداي پايدا كەلتىرمەيتىندىگىن ءبىر عانا «شاما» ءانىنىڭ تاريحىمەن دالەلدەۋىمىزگە تولىق نەگىز بار.
ءماندى دە قىزىقتى دەرەك «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1964 -جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ ون سەگىزى كۇنگى سانىندا بوزتاي جاقىپباي ۇلىنىڭ «ءان يەسى كىم؟» دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا باياندالعان. حالىق كومپوزيتورلارى حاقىندا ءار كەز شىعىپ جاتاتىن جيناقتارداعى ەستەلىكتەر مەن تۇسىنىك سوزدەردە بوزتاي اقساقالدىڭ ەسىمى ءجيى اتالادى. قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىندا، ءار جىلعى گازەت- جۋرنال بەتتەرىندە ول كىسى جازعان ماقالالار ءجيى كەزدەسەدى، كەزىندە «ءلايلىم»، «اۋپىلدەك»، «حورلان»، «اپيتوك»، «بالقاديشا» تاعى باسقا دا اندەردىڭ قيلى-قيلى تاريحىن راديودان وسى بوزتاي اقساقال ايان ەتكەن-دى.
بوزتاي اقساقالدىڭ ماقالاسىندا وعان شاما نۇر ۇلىنىڭ ومىرىنەن اڭگىمە ايتقان ەكى ادامنىڭ ءبىرى - شامانىڭ نەمەرە تۋىسى قاراپىق دەگەن كىسى ەكەن، ال ەكىنشىسى - شامانىڭ التىباسار ەسىمدى ۇلىنان تۋعان قىزدىڭ بالاسى - ماتبەك ۇلى. قارپىق شامانىڭ باسقا دا اندەرى بولعانىن جانە سول اندەردىڭ ءبىرى ەدى دەپ:
«ولەڭىم اعايىندى، ابىسىندى،
قامشىمنىڭ تورعاي ۇرىپ، سابى سىندى.
پالەنشە پالەن جەردە بار دەسە دە،
بىرەۋگە جىبەرمەيمىن نامىسىمدى.
قيسىق اعاش جاتپايدى تەز قاسىندا
بار بولسا تۇزەتەيىن شالىسىڭدى،
بالاسى قىرعىن كوكتىڭ ويدىق جەلكە،
كوزىڭە كورسەتەيىن شابىسىمدى»،
- دەيتىن قۇشتارلىق سەزىمگە تولى قۋاتتى ولەڭ جولدارىن ايتقان. وسى ءاننىڭ (ارينە، اتى بەلگىسىز ءانى ) بۇكىل رۋحىنان:
«ۋاي، انمەنەن ەكى وكپەڭدى قامقىتايىن»، دەيتىن ۇكىلى ىبىراي سىندى ءىرى انشىلەردىڭ تابيعاتىنا ۇقساس زور قۇدىرەت، ارۋاق سەزىلگەندەي اسەر ەتەدى. ساۋلەسى، ۇشقىنى جارق- جۇرق ەتكەن، وتە اشەكەيلى ءسوز كەستەسى دە ونىڭ «بۇيىعى» جان تۇكپىرىندە بۋلىققان اقىندىق تالانتىنىڭ سۇلۋ الەمىن تانىتقانداي.
ەندى بوزتاي جاقىپباي ۇلىنىڭ ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرەلىك: «...بۇرىنعى اقمولا وبلىسىنا قاراستى ەرەيمەن تاۋىن مەكەندەگەن قانجىعالى ەلىنىڭ ىشىندە جەتىرۋ شاما دەگەن اتاقتى ءانشى بولعان. شاما شىعارعان اتاقتى ءان - «جەتىرۋ شاما»، «اق قايىڭ» جانە بۇدان دا باسقا اندەرى بولسا كەرەك».
شاما نۇر ۇلى ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىندە ءومىر سۇرگەن. باسقا انشىلەر سياقتى ەل كەزىپ، ءان سالىپ، سالدىق قۇرماعان، ءوز ەلىنىڭ ىشىنەن ۇزاپ شىقپاعان.
انگە «جەتىرۋ شاما» ات قويىلۋىنىڭ سەبەبى، جەتىرۋ - ەرەيمەن تاۋىن قىستايتىن قانجىعالى ەلىنىڭ ءبىر تابى. شاما سول جەتىرۋدان شىققان. «جەتىرۋ شامانى» العاش حالىق اراسىنا تاراتقان - اتاقتى ءانشى جارىلعاپبەردى، ودان كەيىنگى ءانشى - قالي بايجانوۆ.
...قالي بايجانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «جەتىرۋ شامانى» جارىلعاپبەردى شامادان ۇيرەنەدى دە، قالي جارىلعاپبەردىدەن ۇيرەنىپتى...
سايىپ كەلگەندە، ەسىمى انگە اينالىپ، ول ءان حالىق ءانى بولىپ كەتكەن شاما نۇر ۇلى جونىندە ماناربەك، بوزتاي پىكىرى ءبىر جەردە ءتۇيىستى: «شاما» ءانىنىڭ يەسى - شاما نۇر ۇلى ەكەن!
شامانىڭ وت- جالىندى سىرلى كوكىرەگىنەن قايناپ شىققان:
«كۇن باتار كەشكە جاقىن تاۋدان اسىپ،
شاپاقتاپ قىزىل ايدىڭ نۇرىن شاشىپ،
باقشامنىڭ قاراڭعىسى بولعان شاقتا
اق ۇرىپ تابىسادى وڭشەڭ عاشىق.
بوز ۇيدەن تاڭ الدىندا كۇيەۋ شىعار،
ارتىنان قالار جارى بەتىن باسىپ.
كەلگەنشە ەندى اينالىپ كىم بار، كىم جوق
قالقاتاي، ءتىلىڭدى اكەل، اۋزىڭدى اشىپ.
اي جارىق تەرەزەنىڭ ءدال تۇبىندە،
توسەكتە ءسۇمبىل شاشىڭ سالبىراسىن.
ايباتپەن بيگە كىرگەن جانارالداي،
شاشىڭا تاققان شولپىڭ
سىلدىرلاسىن».
جاڭا ۇشقان ۇياسىنان بالا قازداي، دەگەن شۋماقتار(ارينە، تولىق ەمەس، كەي جەرى ءدال ەمەس) جارىلعاپبەردى، قالي، مۇرات ارقىلى جان بىتكەندى ءلاززاتقا بولەۋمەن كەلەدى. بۇگىندە «شامانىڭ ءانى» قايرات بايبوسىنوۆتىڭ كەڭ تىنىستى، اۋلەتتى ۇنىمەن الەم ساحناسىندا شالقي باستادى.
ايگىلى زەرتتەۋشى الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتايەۆيچ 1931 -جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «قازاق حالقىنىڭ 500 كۇيى» اتتى جيناعىندا «شاما - ەر كىسىنىڭ ەسىمى» دەپ كورسەتىلگەن. ەندى ءبىز تاريح كولەڭكەسىندە قالعان سول «ەر كىسىنىڭ» ەسىمى - شاما نۇر ۇلى دەيمىز. ولاي دەۋگە الگىندەي نەگىز دە بار.
يليا جاقانوۆ، ونەرتانۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى
«ەگەمەن قازاقستان»