جەڭىس شەرۋىنە قاتىسقان قاھارمان

نەمىس فاشيستەرىن ءوز ورداسىندا تاس-تالقان ەتىپ قيراتقان داڭقتى كەڭەس ارمياسىنىڭ جەڭىمپاز جاۋىنگەرلەرى اياقتارىن نىق باسىپ، ستالين جانە باسقا مەملەكەت باسشىلارى تۇرعان لەنين ماۆزولەيى الدىنان لەك-لەگىمەن ءوتىپ جاتتى.
قۋانىشتان تەبىرەنىپ «ۋرالاعان» حالىقتىڭ لاقتىرعان القىزىل گۇلدەرىنە شومىلىپ سالتاناتتى ساپتا 1-بەلارۋس مايدانىنىڭ، جيىنتىق پولكىنىڭ جاۋىنگەرلەرى دە كەلە جاتتى. بۇل ساپتا سوعىستىڭ 1295 كۇنىن الدىڭعى شەپتە وتكىزگەن، كەۋدەسى وردەن- مەدالدارمەن جارقىراعان تالقا اۋەل ۇلى ايمەنوۆ تە بار ەدى…
ءيا، سول كۇننەن بەرى 77 جىل ءوتىپتى. سۇراپىل قاندى سوعىستا وتىز ميلليونعا جۋىق حالقىمىز قىرىلىپ، ماڭگى كەلمەسكە كەتتى. ال سول قىرعىننان امان شىققانداردىڭ وزدەرى دە بۇگىنگى كۇندەرى تىم سەلدىرەپ، رەسپۋبليكا بويىنشا 400-گە جۋىق سوعىس ارداگەرى قالىپتى. سول ماسكەۋدەگى جەڭىس پارادىنا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان قاتىسقان قاھارمان جاۋىنگەر تالقا اۋەل ۇلى ءتىرى بولسا، بۇل كۇنى 100 جاستاعى قادىرمەندى قاريا بولار ەدى.
«مەن الدىندا جەڭىس پارادىنا قاتىساسىڭ دەگەنگە تولىق سەنبەدىم، سەبەبى ءبىزدىڭ اسكەري شەرۋگە قاتىساتىن دايىندىعىمىز بولعان جوق، بىردەن الدىڭعى شەپكە، مايدانعا كىرىپ كەتتىك قوي. ءبىزدى ماسكەۋگە جيناپ، ءبىر اي بويى شەرۋگە دايىندادى. ءبارىمىز ءۇشىن جاڭا اسكەري فورما تىكتىرىلدى. كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، ابدەن تەرلەپ شارشاعانعا دەيىن اسكەري جاتتىعۋلار جۇرگىزدىك»، دەپ ەدى تالقا اۋەل ۇلى ءبىر اڭگىمەسىندە، جەڭىس شەرۋىنە قالاي قاتىسقانىن ەسكە الىپ.
ت. ايمەنوۆ 1922 -جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى ءشاۋىلدىر اۋدانىنىڭ (قازىرگى وتىرار اۋدانى) ءشاۋىلدىر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. اعامىزدىڭ بالالىق شاعى جىلىلىق پەن مەيىرىمگە تولى قاراپايىم قازاق اۋىلىندا ءوتتى. قاراپايىم وتباسىندا تاربيەلەنىپ، ەڭبەكسۇيگىشتىك بالا جاستان قالىپتاستى. ول سوعىس باستالاتىن 1941 -جىلى شىمكەنت اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ، تۋعان اۋدانىندا گيدروتەحنيك بولىپ ءومىر جولىن باستادى.
سول جىلى تامىزدا قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلىپ، ماسكەۋ ماڭىندا ارنايى ميناشىلار دايارلايتىن باتالوندا اسكەري جاتتىعۋدا ءجۇرىپ، ماسكەۋدى قورعاۋعا قاتىستى. 1942 -جىلى حاركوۆ باعىتىنداعى ۇرىسقا ءتۇسىپ، ستالينگرادتى قورعاۋعا، كۋرسك يىنىندەگى سۇراپىل شايقاسقا، ۆارشاۆانى ازات ەتۋگە، بەرليندى الۋعا قاتىستى. 1945 -جىلى پوتسدام قالاسىندا بولعان وداقتاس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى قارساڭىندا قالانى مينادان تازارتۋ جۇمىستارىنا اتسالىستى. قان مايدانداعى ەرلىكتەرى ءۇشىن ەكى مارتە «قىزىل جۇلدىز»، ەكى مارتە «وتان سوعىسى» وردەندەرىمەن، «ەرلىگى ءۇشىن»، «ستالينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن» ، «ۆارشاۆانى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «مارشال جۋكوۆ» جانە باسقا مەدالدارمەن ماراپاتتالدى.
تالقا اۋەل ۇلى 1946 -جىلى ەلگە ورالىپ، ءشاۋىلدىر اۋداندىق سۋ شارۋاشىلىعىندا ەڭبەككە قايتا ارالاستى. ول اۋداندىق سۋ شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ باستىعى، ۇجىمشار ءتوراعاسى، جىلجىمالى مەحانيكالىق كولوننانىڭ، اۋداننىڭ باسشىسى، «يۋجۆودستروي» ترەسىنىڭ باستىعى قىزمەتتەرىن اتقارىپ ءجۇرىپ، سۋارمالى ەگىستىك كولەمىن ۇلعايتۋعا بارىنشا كۇش سالدى. ءشاۋىلدىر كانالىن، بوگەن سۋ قويماسىن سالۋعا، شىلىك القابىن سۋلاندىرۋعا قاتىستى. ارىس، ءشاۋىلدىر، كوكماردان كانالدارىنىڭ بويىن سۋلاندىرۋعا، قاسيەتتى ارىستان باب اۋليەنىڭ كەسەنەسىن جەراستى سۋىنان ساقتاپ قالۋعا باسشىلىق ەتتى. تالقا اۋەل ۇلى 1970-1984 -جىلدارى كسرو سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى «گلاۆريسسوۆحوزستروي» وداقتىق باس باسقارماسىنىڭ جەتەكشىسى، ونداعان كەڭشارلار مەن 5 ۇلكەن قۇرىلىس ترەسىن بىرىكتىرگەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق وندىرىستىك- قۇرىلىس بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ قىزمەت ىستەپ، دەربەس زەينەتكە شىقتى. ول ەلىمىزدەگى سۋ شارۋاشىلىعى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن ءىرى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. بۇرىنعى مايدانگەر باسقارعان وداقتىق باسقارما رەسپۋبليكامىزدىڭ ونشاقتى وبلىسىندا سۋ قويمالارى مەن كانالدار سالىپ، جاڭا سۋارمالى جەرلەر يگەرىپ، ماقتا، كۇرىش، كوكونىس وسىرەتىن جاڭا كەڭشارلار اشىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ «التىن قورى» بولىپ ەسەپتەلەتىن سۋارمالى ەگىنشىلىكتى دامىتۋعا زور ۇلەس قوستى.
تالقا اۋەل ۇلىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ارىس - تۇركىستان، قىزىلقۇم، گازالكەنت كانالدارى، قاراعاندى، پاۆلودار وبلىستارىندا ەرتىس - قاراعاندى كانالى، الماتى وبلىسىندا دىنمۇحامەد قونايەۆ اتىنداعى ۇلكەن الماتى كانالى سالىندى. ال الماتى وبلىسىندا كۇرىش وسىرەتىن اقدالا القابىن، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى كەلەس القابىن، قىزىلقۇم وڭىرلەرىن يگەرۋدە تالقا ايمەنوۆ اعامىز گيدرومەليوراتسيا سالاسىن جەتىك بىلەتىن تەرەڭ ءبىلىمدى، ىسكەر، ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشى ەكەنىن كورسەتتى.
ول باسقارعان وداقتىق «گلاۆريسسوۆحوزستروي» باس باسقارماسى قىزىلوردا، جامبىل، الماتى، تالدىقورعان، قاراعاندى، پاۆلودار، قوستاناي وبلىستارىندا وتىزدان استام گيدرومەليوراتسيا جۇيەلەرىن، ونداعان سوۆحوزداردىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزدى. سونىڭ ارقاسىندا رەسپۋبليكادا گيدرومەليوراتسيا قارقىندى دامىپ، 200 مىڭنان استام گەكتار سۋارمالى جەرلەر يگەرىلدى. كۇنى كەشەگى قۇلازىپ جاتقان جۋساندى جەرلەر تەگىستەلىپ، جول، كانالدار سالىندى، ەلەكتر ەنەرگياسى اپارىلدى.
سوۆحوز ورتالىقتارى، ۇيلەر، مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار، مەدپۋنكتتەر بىرىنەن كەيىن ءبىرى پايدالانۋعا بەرىلىپ جاتتى. پوشتا ءۇيى، مادەنيەت سارايى، كلۋب، اسحانا، ايتەۋىر حالىققا كەرەك نارسەنىڭ بارلىعى مەملەكەتتىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلدى. ءاربىر ۇيگە اۋىز سۋ اپارىلدى، اسفالت جولدار اۋىلدىڭ ءسانىن كەلتىرە ءتۇستى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءار سوۆحوز ورتالىعى كىشىگىرىم قالاشىققا اينالدى. قازىر بۇل وڭىرلەردە مىڭداعان توننا كۇرىش، ماقتا، كوكونىس، جەمىس- جيدەك، باقشا داقىلدارى، ەت، ءسۇت ونىمدەرى ءوندىرىلىپ، حالقىمىزدى ازىق- تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدە، ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ قارقىندى دامۋىنا ۇلكەن ۇلەسىن قوسۋدا.
شىمكەنت وبلىستىق قۇرىلىس وندىرىستىك بىرلەستىگىنىڭ باستىعى بولا ءجۇرىپ تالقا اۋەل ۇلى شىمكەنت قالاسىنداعى مادەني قۇرىلىستار: دەندرو- ساياباق، يپپودروم، زووساياباق، بالالار تەمىر جولى، تاعى دا باسقا قۇرىلىستاردىڭ بوي كوتەرۋىنە ءوز ۇلەسىن قوستى. تالقا اۋەل ۇلى مەليوراتسيا مەن سۋ شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ تۇتاستاي ءبىر بۋىنىن تاربيەلەپ ءوسىردى. تاكەڭنىڭ تاربيەسىن الىپ، ەڭبەكتە شىڭدالعان كادرلار ەلىمىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە گيدرومەليوراتسيا سالاسىن دامىتۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ، الدى ۇلكەن ابىرويمەن زەينەتكە شىقتى.
ت. ايمەنوۆ قۇشاعى كەڭ، كىسىلىگى مەن كىشىلىگى تەڭ، جۇرەگى دارحان، كوڭىلىنەن شۋاق شاشىپ تۇراتىن تەكتى ازامات بولاتىن. سويلەسە تەرەڭنەن قوزعاپ، اعىنان جارىلىپ، اقىل ايتسا شىن پەيىلىمەن، جەتەڭە جەتكىزىپ ايتاتىن، ۇلكەنگە كىشىپەيىل، ىنىگە مەيىرىمدى جان ەدى. ول اقكوڭىل، ادامعا سەنگىش، وسەك- اياڭمەن ءىسى جوق، ەشكىمنىڭ كوڭىلىن قالدىرمايتىن، بىرەۋدىڭ الدىن كەسىپ وتپەيتىن، اسىپ-تاسىمايتىن ادام بولاتىن.
ول كىسىدە نامىسقا ءتيىپ، اشۋ شاقىرۋ، ادامداردى الالاۋ دەگەن جوق ەدى. دالەلدى سوزگە توقتاپ، دالەلسىز سوزگە موينىن دا بۇرمايتىن. تابيعاتىنان سەزىمتال، جاڭالىققا جانى قۇمار، ىزدەنگىش، دارىندى، ادامگەرشىلىك قاسيەتى جوعارى، كەز كەلگەن نارسەگە بالاشا قۋاناتىن كىسى ەدى. قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىندا جۇرەتىن اعامىز تەرەڭنەن ءسوز قوزعايتىن، بايىپپەن، بايسالدىلىقپەن ەلدىڭ، جەردىڭ جاعدايى، ارعى- بەرگى تاريحى تۋرالى قىزىقتى اڭگىمەلەردىڭ مايىن تامىزىپ ايتاتىن اڭگىمەشىل قاسيەتى دە بار بولاتىن.
ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، جەڭىس پارادىنا قاتىسۋشى تالقا اۋەل ۇلى ايمەنوۆتىڭ ۇكىمەت پەن حالىقتىڭ الدىنداعى سىڭىرگەن ەڭبەگى جوعارى باعالانىپ، ەكى رەت ەڭبەك قىزىل تۋ، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋداعى جەتىستىكتەرى ءۇشىن بەرىلەتىن التىن جانە كۇمىس مەدالدارمەن، قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالدى.
وعان «قازاق ك س ر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن گيدروتەحنيگى» اتاعى بەرىلدى. تالقا اۋەل ۇلى ۇزاق جىلدار بويى وبلىستىق كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولدى. ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، مايدانگەر اعامىزعا 1945 -جىلعى جەڭىس پارادىنان كەيىن دە، ياعني 1995 جانە 2005 -جىلدارى 9-مامىردا ماسكەۋدەگى ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 50 جانە 55 جىلدىقتارىنا ارنالعان جەڭىس شەرۋىنە قاتىسۋعا ەكى رەت شاقىرتۋ قاعازى كەلگەن. بىراق ول ەكەۋىنە دە دەنساۋلىعى بولماي بارا الماي قالدى.
تالقا اۋەل ۇلى - ۇلكەن وتباسىنىڭ باسشىسى، تاربيەشىسى بولدى. ول التى ۇل- قىز ءوسىرىپ، 14 نەمەرە، جيىرمادان استام شوبەرە ءسۇيدى. ۇلدارىنىڭ بارلىعى دا جوعارى ءبىلىمدى، عىلىم جولىن قۋعان، ەلگە بەلگىلى ازاماتتار بولىپ ءوستى. ۇلكەن ۇلى انۋاربەك ينجەنەر- گيدروتەحنيك، عىلىم دوكتورى، اكادەميك، م. ح. دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ەكىنشى ۇلى جامبىل - ينجەنەر- قۇرىلىسشى، عىلىم دوكتورى، اكادەميك، پروفەسسور، م. اۋەزوۆ اتىنداعى وقمۋ عىلىمي ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تەمىرحان عىلىم كانديداتى، دوتسەنت جامبىل وبلىسى كاسىپكەرلەر پالاتاسى زاڭ ءوفيسىنىڭ باستىعى، ءۋاليحان ينجەنەر- قۇرىلىسشى، ءامىرحان ينجەنەر- قۇرىلىسشى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور، ۇلتتىق گەودەزيا كارتوگرافيالىق قورىنىڭ باس ديرەكتورى.
ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان اسىل ازامات، بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى تالقا ايمەنوۆتىڭ اتقارعان جۇمىستارى ەلىمىزدىڭ قاي وبلىسىنا بارساڭىز دا الدىڭىزدان شىعادى. ول كىسىنىڭ باسشىلىعىمەن سالىنعان سۋ قويمالارى مەن توراپتارى، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ «التىن قورى» بولىپ ەسەپتەلەتىن مىڭداعان گەكتار سۋارمالى جەرلەر ءالى كوپتەگەن جىلدار بويى حالىق يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەي بەرەدى.
قۋانىش ايتاحانوۆ، قوعام قايراتكەرى
«ەگەمەن قازاقستان»