الاش ۇراندى ەل بولايىق

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءبىز كوپتەگەن ەل باسشىلارىنىڭ بيلىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيانى وزگەرتىپ، سايلاۋ ناتيجەلەرىن بۇرمالاپ، باسقا دا شەكتەن تىس ارەكەتتەرگە بارعانىنىڭ كۋاسى بولدىق.
None
None

ولار مەملەكەتتى باسقارۋ جەكە باسىنىڭ مەنشىگى ەمەس، ازاماتتاردىڭ سەنىمى ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. سىزدەر ءوز حالقىڭىزعا قىزمەت ەتۋلەرىڭىز كەرەك! دەموكراتيانى شايقاۋدى، ەلدىڭ تابيعي بايلىعىن توناۋدى، قارسىلاستارىڭىزدى ازاپتاپ، تۇرمەگە جابۋدى دوعارىڭىزدار!

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ 8-باس حاتشىسى

پان گي مۋننىڭ باس اسسامبلەيا جيىنىندا ايتقان ءسوزى

تاريحتا ۇلتتىڭ تاعدىرىنا، ونىڭ ساناسىنا ىقپال جاساعان ۇلى تۇلعالار بار. قازاق حالقى ءۇشىن ونداي تۇلعالار - الاش ازاماتتارى دەپ ايتا الامىز. ولار قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ۇلتتىق مۇددەسىن ساياسي تۇرعىدا كۇن تارتىبىنە قويىپ، سول ءۇشىن كۇرەسىپ، سول ءۇشىن سانالى تۇردە قۇربان بولدى؛ ادام قۇقىعى، ءسوز بوستاندىعى سەكىلدى زاماناۋي ماسەلەلەردى قامتيتىن، ءالى كۇنگە قولىمىز جەتپەي جۇرگەن دەموكراتيالىق مەملەكەتتى قۇرۋدى ماقسات قىلدى. قىسقاسى، ۇلتتىق مۇددەنى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارمەن ۇيلەستىرە بىلگەن الەمدىك دەڭگەيدەگى وزىق ويلى تۇلعالار ەدى.

الايدا الاش ازاماتتارىنىڭ تاريحتاعى ورنىن انىقتاۋ ءالى ءبىر ىزگە تۇسە قويعان جوق. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ولاردىڭ اتىن اتاتقىزبادى. ەڭ قىزىعى، گيتلەردىڭ اتىن ايتۋعا بولاتىن، ال ءاليحان بوكەيحانوۆتى، احمەت بايتۇرسىنوۆتى ايتۋعا بولمايدى. ولاردىڭ اتى ءسوزىڭنىڭ ءيا ماقالاڭنىڭ ىشىندە كەتىپ قالسا، مەيلى سىناپ-اق جاز، جۇمىستان شىعاسىڭ. وسىنداي زامان بولدى.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، سانامىزدان وشىرۋگە قانشا تىرىسسا دا، جۇرەگىمىزدىڭ تۇبىندە ساقتالىپ، ساعىنىشتان سارتاپ بولعان ەسىمدەرمەن قايتا تابىسقانداي بولعانىمىز انىق. ەندى ءبارى باسقاشا بولاتىن شىعار دەپ ۇمىتتەندىك.

ءبىراق ءبىز ويلاعانداي بولا قويمادى. الاشتىڭ ۇلت تاريحىنان الاتىن ورنىن تولىق مويىنداۋعا بۇرىنعى كەڭەستىك سانا جىبەرمەي جۇرگەن سەكىلدى. بولشەۆيكتەرگە قىزمەت ەتىپ، الاشتىقتارعا قيانات جاساعانداردى اقتاۋ ودان ءارى جالعاسۋدا. مۇستافا شوقايدى ساتقىن دەپ، ك گ ب-نىڭ قۇجاتتارىن قولداپ، قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازعاندار بوي كورسەتىپ قويادى. ءتىپتى تاۋەلسىزدىكتى جوققا شىعارىپ، ورىس يمپەرياسىنان بەكەر كەتتىك دەگەندى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىپ جۇرگەندەر بار ەكەنىن قايتەرسىڭ.

جارايدى، مۇنىڭ ءبارى جەكە ادامداردىڭ پىكىرى بولار، ءار كاللادا ءبىر قيال، جۇرتتىڭ بارلىعى ءبىر باعىتقا بىردەن قايدان تۇسە قويسىن دەپ ويلادىق. ەندى بيلىكتىڭ ءوزىنىڭ پىكىرى قانداي بولدى دەيسىز عوي.

بيلىك الاشتى مويىندادى. مەرەيتويلارىن اتادى. كىتاپتارىن شىعاردى. ءبىراق ومىرىمىزگە، ۇستانىمىمىزعا، باعىتىمىزعا التىن ارقاۋ بولاتىنداي ۇلتتىق يدەيامىزعا اينالدىرمادى. ءبىز الاش كوسەمدەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى استانامىزدىڭ ەڭ تورىندە ازاتتىعىمىزدىڭ تەمىرقازىعىنداي بولىپ، ءار ۇرپاقتىڭ كوزقۋانىشىنا اينالار دەپ ويلاعان ەدىك. استاناداعى ماڭدايالدى ۋنيۆەرسيتەتىمىزگە سولاردىڭ بىرەۋىنىڭ اتى بەرىلەر دەپ ءۇمىت قىلعان ەدىك. الايدا ءبارى باسقاشا بولدى. استانانىڭ قاق تورىنە، كوزى ءتىرى بولسا دا، پرەزيدەنت قىزمەتىندە وتىرعان باسشىمىزدىڭ ەسكەرتكىشى ورنالاستى. مەملەكەت قايراتكەرىنە كوزى تىرىسىندە ەسكەرتكىش ورناتىلمايدى دەگەن زاڭ دالادا قالدى. استاناداعى ەڭ ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەتكە قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاتىسى جوق ورىس عالىمى ل. ن. گۋميلەۆتىڭ اتى بەرىلدى.

باسقا جەردە جوق، تەك ءبىزدىڭ عانا ەنشىمىزگە بۇيىرعان ەرەكشە لاۋازىم بار ەكەن. ودان كەيىن ۇلىلاردىڭ ۇلىسى ءبىر اتاق پايدا بولدى. وعان ارنالىپ جەكە زاڭ شىقتى. ول ادام ءبىر وزىنە عانا ارنالعان جەكە زاڭمەن ءومىر سۇرەدى ەكەن. ەندى وعان جاعىمپازداناتىن توپ جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتادى. ول تۋرالى روماندار، پوەمالار جازىلدى، كينوفيلمدەر ءتۇسىرىلدى، ونى پايعامبارعا تەڭەپ ۇلىقتاعاندار ءوز ارا جارىسقا ءتۇستى، ءتىپتى ءبىر اقىن ونى قۇدايدىڭ وزىنە تەڭەپتى دەگەن حابار جەتتى (اللا ساقتاسىن!). ەندى بىرەۋى قىزدى- قىزدىمەن بىزگە تاۋەلسىزدىكتى ءبىر كىسى الىپ بەردى دەپ بارشامىزدى ايران- اسىر قىلدى. تاعى بىرەۋلەر دەموكراتيا دەگەن بالەسى قۇرىسىن، بىزگە ەندى سايلاۋدىڭ قاجەتى جوق، وسى كىسى سايلاۋسىز- اق ءومىر بويى جۇرە بەرسىن دەپ ۇران تاستادى. كونستيتۋتسيانىڭ ەشكىمگە قاجەتى بولماي قالدى. جاعىمپازداردى جەكسۇرىن جاندار شىعار دەپ ويلاۋشى ەك، ءبىزدىڭ قوعامدا ەڭ بەدەلدى ادامدار سولار بولىپ شىقتى.

ال ەندى وسى ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءبارى كەيىنىرەك ايتىلعان ءبىر مالىمدەمەنىڭ قاسىندا اشەيىن ويىنشىق بولىپ قالدى. ول قانداي مالىمدەمە ەكەنىن قازىر ايتامىن. دايىندالا بەرىڭىزدەر.

الاشىڭ ايدالادا قالىپ، بار اڭگىمە تەك ءبىر ادامنىڭ توڭىرەگىندە عانا ءجۇرىپ جاتقان كەز عوي. ءبىر كۇنى الگى ءبىر ادام - ماعان دەيىن قازاق تاريحىندا مەملەكەت بولعان جوق - دەپ، ءبارىمىزدى ەسىمىزدەن تاندىرىپ تاستاماسى بار ما...

ەسىمىزدى جيعاننان كەيىن، ءوز قۇلاعىمىزعا سەنبەي، الگى ءسوزدى سەن دە ەستىدىڭ بە دەپ، ءبىر- بىرىمىزدەن سۇراي باستادىق. ەستىدىم دەيدى ول دا. بالكىم، بايقاماي ايتىپ قالعان شىعار دەپ جۇباتتىق ءوزىمىزدى ءوزىمىز. ءبىراق ءبىر كۇنى الگى كىسى سول ءسوزدى تاعى ايتىپ، تاعى ەسىمىزدەن تاندىردى. باسقانى بىلمەيمىن، ءوزىم وسىلاي ءۇش رەت ەسىمنەن تاندىم. ەسىمىزدەن تاناتىن سەبەبىمىز مىناۋ.

رەسەيدە مەملەكەت باسىندا جۇرگەن ساياساتكەرلەر نەگىزىنەن يمپەريا دەرتىنە شالدىققان ۇلى دەرجاۆاشىل شوۆينيستەر ەكەنى بارشاعا ءمالىم. جيرينوۆسكي باستاعان ءبىر توپ قازاقستاندا، ۋكراينادا بۇرىن- سوڭدى مەملەكەت بولعان ەمەس، سوندىقتان ولاردىڭ مەملەكەت ەسەبىندە جەكە ءبولىنۋى زاڭسىزدىق (نە لەگيتيمنو)، ال قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى 5 وبلىس رەسەيدىڭ جەرى، ولاردى قايتارۋ كەرەك دەپ، سارناعاندارىنا 30 جىل بولدى.

رەسەيدەگى ساياسي شامانداردىڭ تەككە سويلەمەيتىنى بەلگىلى. ولار مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ جوسپارىندا تۇرعان جوبالاردى ءار ءتۇرلى ەپاتاجدى فورمادا جاريالاپ وتىراتىنىن تالاي كوردىك. سونىڭ ءبىر مىسالى - بۇگىنگى ۋكراينادا ءجۇرىپ جاتقان سوعىس. سوندىقتان مۇنىڭ ارتىندا ۇلكەن قاۋىپ-قاتەر جاتقانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ءوستىپ نيەتى جامان جيرينوۆسكيلەردى اتارعا وعىمىز بولماي جۇرگەندە، ءوز ەلىڭنىڭ باسشىسىنىڭ «بۇرىن قازاقتا مەملەكەت بولعان ەمەس» دەگەنىنە ەسىڭنەن تانباعاندا قايتەسىڭ؟

وسى پىكىردى رەسەي پرەزيدەنتى ۆ. ۆ. پۋتين قايتالاپ ايتقاندا بارىپ، ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ قاتتى اشۋلانعانىن كوردىك. بىرەۋلەر «قازاق تاريحى» كىتابىن پوشتامەن كرەملگە جىبەرىپ، پۋتيندى ۇيالتىپتى دەپ ەستىدىك.

ەندى وسى ارادا الاش تاقىرىبىنا قايتا ورالۋعا تۋرا كەلەدى.

1917 -جىلعى فيەۆرال رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن الاش ازاماتتارى الاشوردا ۇكىمەتىن جاريالاعانىن بىلەمىز. بولشەۆيكتەر ونىڭ تولىق جاساقتالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي، قىسىمشىلىق جاساپ، اقىرى تاراتىپ تىندى. دەگەنمەن، الاش ازاماتتارىنا كەشىرىم جاساپ، ۇلتتىق اۆتونوميانى كەڭەستىك ۇلگىدە قايتا قۇرۋعا كەلىسىم بەردى. جاڭا مەملەكەت قۇرىپ جاتقان ولارعا دا ساۋاتتى ادامدار اۋاداي قاجەت ەدى، سوندىقتان جوعارى ءبىلىمدى الاشتىقتاردى جۇمىسقا تارتتى. 1920 -جىلى قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى جاريالاندى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان بۇل رەسپۋبليكا الاش ازاماتتارىنىڭ كۇشىمەن قۇرىلعان ەدى. الاشتىقتاردىڭ بۇعان سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان تەڭىز دەپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى ول كەزدە قازىرگى قازاقستان اۋماعى جوق بولاتىن.

بۇرىنعى قوستاناي ۋەزى تۇگەلدەي چەليابى گۋبەرنياسىنا قوسىلىپ، اقمولا وبلىسى ومبى گۋبەرنياسى اتانىپ، ونىڭ قۇرامىنا كوكشەتاۋ، اتباسار، پەرتروپاۆل، ومبى ۋەزدەرى ەنگەن-دى. پاۆلودار، قارقارالى، اياگوز، زايسان جانە وسكەمەن ۋەزدەرى سيبريەۆكومنىڭ قۇزىرىنا كوشكەن.

بىرنەشە اۋدانىمىز باشقۇرت اسسر- ى مەن التاي گۋبەرنياسىنىڭ ىشىندە بولدى. وڭتۇستىكتەگى جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى تۇركىستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنا قارايتىن. وسى بىلىقتىڭ ءبارىن رەتتەپ، قىرىق بولەك بولعان قازاق جەرىن جيناپ، تۇتاستىرىپ، ونىڭ شەكاراسىن انىقتاپ، تاريحي قۇجاتتارمەن دالەلدەۋ ءۇشىن قانشالىقتى جىگەر- قايرات، ەڭبەك، ءبىلىم قاجەت بولدى دەسەڭشى! ايتپاقشى، شەكاراعا بايلانىستى سيبريەۆكوممەن بولعان ايتىستا دا قازاقتار جەڭىپ شىقتى. وسىنىڭ ءبارى الاشتىڭ ارتىق تۋعان ازاماتتارىنىڭ ارقاسى ەدى. بۇگىنگى كۇندە سولار سىزىپ بەرگەن شەكارادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مىنا بىزدەر ەڭ الدىمەن سول ارىستارعا ماڭگى قارىزدارمىز.

الاش ازاماتتارىنىڭ كۇشىمەن قۇرىلعان اۆتونوميالىق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكا، مەيلى رەسەيگە تاۋەلدى بولسىن، جاڭا زامانعا ساي، جاڭا فورماتتاعى مەملەكەت بولاتىن. البەتتە رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولۋ ونىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن جوققا شىعارا المايدى. الەمدە وزگە ەلگە تاۋەلدى بولىپ وتىرعان مەملەكەتتەر از ەمەس. سوندىقتان بۇگىنگى زامانعى رەسپۋبليكامىزدىڭ تاريحىن قازاق ا ك س ر-نىڭ قۇرىلعان كۇنىنەن باستاۋىمىز قاجەت. 2020 -جىلى ونىڭ 100 جىلدىعى تويلانۋى كەرەك ەدى. تويلانبادى. ءمان بەرىلمەدى. ونىڭ ورىنىنا التىن وردانىڭ 750 جىلدىعى اتالىپ ءوتتى.

وسى ارادا ساكەن سەيفۋلليننىڭ ستالينگە جازعان حاتىندا «ءبىز الاش بەرگەن اۆتونوميانى مويىندامايمىز» دەپ، ال تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان حاتىندا «قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىن» تاراتىپ، ونىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن رەسەيگە بەرۋدى، ال وڭتۇستىكتەگى وبلىستارىن، «ورتا ازيا فەدەراتسياسىن» اشىپ، سوعان قوسۋدى ۇسىنعانىن ايتپاي كەتە المايمىز.

اڭگىمە نەدەن شىقتى؟ ءيا، جوعارىدا ايتقان ۇلكەن كىسىنىڭ: «قازاقتا بۇرىن مەملەكەت بولعان جوق، ويتكەنى شەكاراسى بولعان جوق» دەگەن سوزىنەن شىقتى. شەكارانى زاڭداستىرىپ، ءبىز جاسادىق دەگەن ءسوزى تاعى بار.

قازاق مەملەكەتىنىڭ ارعى- بەرگى تاريحى سان عاسىرلىق ەكەنى ازداعان ساۋاتى بار ادامنىڭ بارىنە بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، ك س ر و تاراعاندا تاۋەلسىزدىك العان، بىزبەن تاريحى ورتاق، تاعدىرلاس ازەربايجان، ارمەنيا، گرۋزيا، وزبەكستان تاعى باسقا مەملەكەتتەر بار - سولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ «بىزدە بۇرىن مەملەكەت بولعان جوق» دەگەن ءسوزىن ەستىمەپپىز. ال شەكارانى زاڭداستىرۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، بار شەكارانى عانا زاڭداستىرۋعا بولاتىنىن، ال جوق شەكارانى زاڭداستىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى ەسكە سالا كەتكىمىز كەلەدى.

ءسوزىمىزدى قورىتىندىلاي كەلىپ، ايتارىمىز مىناۋ.

بۇگىنگى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ باسىندا تۇرعان امەريكا قۇراما شتاتتارىندا مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاعان اتالار (وتتسى- وسنوۆاتەلي) دەگەن ۇعىم بار. وعان ولاردىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى دجوردج ۆاشينگتون، ءۇشىنشى پرەزيدەنت، «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىنىڭ» اۆتورى توماس دجەففەرسون، كونستيتۋتسيانى جازعانداردىڭ ءبىرى دجەيمس مەديسون - نەبارى جەتى ادام كىرەدى.

دجوردج ۆاشينگتون، امەريكانىڭ تاۋەلسىزدىگىن الىپ بەرگەن قولباسشى، پرەزيدەنتتىك ءبىرىنشى مەرزىم اياقتالعاننان كەيىن، ەكىنشى مەرزىمنەن باس تارتقان. بۇكىل ۇزەڭگىلەس زامانداستارى جالىنعانداي بولىپ، ەكىنشى مەرزىمگە ارەڭ كوندىرگەن. پرەزيدەنتتىك ەكى مەرزىم ءداستۇرى وسىدان كەيىن ءارى قاراي جالعاستى.

ال توماس دجەففەرسوننىڭ «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىن» كوركەم شىعارما وقىعانداي وقيسىڭ. دەموكراتيانى ونداي تەرەڭ ءتۇسىندىرىپ بەرگەن باسقا ەشكىمدى ءوز باسىم بىلمەيمىن.

مىنەكي وسى ادامدار - ا ق ش- تىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار بولىپ ەسەپتەلەدى. ساياسي ورتادا بولىپ جاتاتىن، قوعامنىڭ ىرگەسىن سولقىلداتقان داۋ- دامايلاردىڭ وزىندە، ءبارىنىڭ توقتايتىن جەرى - مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى اتالاردىڭ سوزدەرى. ءبىر- بىرىمەن بىتىسپەس جاۋ سەكىلدى كۇرەسىپ، ەشبىر كەلىسىمگە يلىكپەي جۇرگەن ساياسي پارتيالاردىڭ وزدەرى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ وي- پىكىرلەرى توڭىرەگىندە مامىلەگە كەلىپ جاتاتىن كەزدەرى از ەمەس.

بىزدە قازىر تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بيلىك قۇرعان اۆتوريتارلى رەجىمنىڭ ءداۋىرى اياقتالدى دەگەندى جۇرتتىڭ ءبارى ايتىپ ءجۇر. ول داۋىرگە قايتىپ ورالا المايتىنىمىز بەلگىلى. ەگەر ءبىز شىن مانىندە جاڭا قازاقستان قۇرعىمىز كەلسە، ۇلتتىق يدەيانى ايقىنداپ الۋىمىز كەرەك.

ول يدەيا - الاش يدەياسى. رەسپۋبليكا نىشانىنداعى جاڭا زامانعى جاڭا مەملەكەتتى جاساقتاعان الاش كوسەمدەرىنە - قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار (وتتسى- وسنوۆاتەلي) دەگەن مارتەبە بەرگەن ءجون.

بۇل كۋلت ەمەس، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بارىندە بار - تاريحتى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءادىل باعالاي ءبىلۋ. ناسيحاتپەن جاسالعان جالعان داقپىرت- داڭقتان ارىلىپ، اقيقاتتى مويىنداۋ.

ەكىنشى ايتارىمىز، قازىرگى كونستيتۋتسيامەن جاڭا قازاقستان جاساۋ مۇمكىن ەمەس. تولىپ جاتقان تۇزەتۋلەرمەن قىرىق جاماۋ بولعان، اياققا تاپتالعان اتا زاڭىمىزدان باس تارتىپ، 1993 -جىلعى ۆاريانتتىڭ نەگىزىندە جاڭا كونستيتۋتسيا جاساۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعان اسا ماڭىزدى ماسەلە. ول ءۇشىن، بالكىم، رەفەرەندۋم وتكىزۋ قاجەت شىعار.

تەمىردى قىزعان كەزىندە سوق دەگەن. ەندى كەشىكسەك، تەمىر سۋيدى، ونى سوققاننان پايدا جوق.

ءسوز ايقىن، ءىس باتىل بولسىن. سوندا عانا ءبىز ۇلتتىق، دەموكراتيالىق باعىتقا بەت تۇزەي الامىز.


تولەن ابدىك، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى


Egemen Qazaqstan


سوڭعى جاڭالىقتار