اۋەزوۆتىڭ مۋزەي-ۇيىنە ساياحات - فوتو
جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا وراي، اتالعان مۋزەي- ۇيىنە ارنايى بارىپ، وقىرمانمەن تانىستىرعاندى ءجون كوردىك.
(قوناق بولمە)
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ادەبي- مەموريالدىق مۋزەي- ءۇيىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ساناگۇل مايلىبايدىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءۇي جازۋشىنىڭ 100 جىلدىعىنا دەيىن اۋەزوۆ تۇرعان ۇيىندەي بولماعان.
«100 جىلدىققا بۇل جەردە باسقا ەكسپوناتتار، كىتاپتار تۇراتىن. 100 جىلدىق كەزىندە اۋەزوۆ تۇرعان 10 جىلىنداعى زاتتارعا اۋىستىردىق. مىنا بولمە قوناق قابىلدايتىن بولمەسى بولدى، جانىندا سىرتتان كەلەتىن ەسىگى بار. ءومىرىنىڭ سوڭىندا دوس دەگەن يت اسىراعان. ا. چەركاسسيدىڭ اۋەزوۆكە بەرگەن سۋرەتتەرى، بالالارى پايدالانعان كۇيساندىق، ءوزى ەكى رەت ءۇندىستانعا بارعاندا الىپ كەلگەن ءتاجى-ماحالدىڭ سۋرەتتەرى بار. تەلەديدارى، بۇركىتى، ارىستاننىڭ بەينەسى، ءبارى دە ءوزى تۇتىنعان زاتتار»، - دەيدى مۋزەيدىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ساناگۇل مايلىباي.
قوناق بولمەدە م. اۋەزوۆپەن ۇزاق جىلدار بويى دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان ك س ر و حالىق سۋرەتشىسى ورال تاڭسىقبايەۆتىڭ «كوكتوبە»، قازاقستاننىڭ حالىق سۋرەتشىسى، ەلىمىزدىڭ كاسىبي بەينەلەۋ ونەرىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان ا. چەركاسسكيدىڭ «تاۋشىمىلدىق» («پيونى») ناتيۋرمورتى جانە جازۋشى وتباسىنىڭ ۇلكەن دوسى، تاتارستاننىڭ حالىق سۋرەتشىسى، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا قازاقستاندا قىزمەت ەتكەن باقي ۋرمانچەنىڭ «راۋشان گۇلدەر» («روزى») اتتى كارتيناسى قۇندى جادىگەرلەر قاتارىنا جاتادى.
سونداي-اق بولمەدەگى ءساندى بۇيىمدار قاتارىندا ەكى «قاز» بەينەسى قوندىرىلعان قولا كۇلساۋىت، ۆەتنام جازۋشىلارى 1958 -جىلى سىيلاعان «شىلىم قوراپشاسى»، ءپىل سۇيەگىنە ورنەكتەلگەن ءتاجى-ماحال ماۆزولەيى مەن ينديا، جاپونيادا جاسالعان قولونەر تۋىندىلارى جانە باسقا دا ەكسپوناتتار ەرەكشە اسەمدىك دارىتادى.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءۇي ورنالاسقان اباي كوشەسى بۇرىن «ۇلكەن ارىق» دەپ اتالعان كوشە بولعان. جانىندا كورشىلەس قانىش ساتبايەۆتىڭ ءۇيى بولعان ەكەن. الايدا كەيىن ۇلكەن تۇرعىن ءۇي سالىناتىندىقتان ساتبايەۆتىڭ ءۇيى سۇرىلگەن.
«ساتبايەۆتىڭ ءۇيىن كۇزەتكەن احمەت دەگەن شەشەن كىسى ول ءۇي سۇرىلگەن سوڭ مۇحتار اۋەزوۆكە «ءۇيىڭدى كۇزەتەيىن، زاتتارىڭدى قارايىن» دەپ ۇسىنىس ايتقان ەكەن. سودان وسىندا قانشاما جىلدار جۇمىس ىستەپ، ءتىپتى اۋەزوۆ قايتىس بولعاننان كەيىن دە، وسى ءۇي مۋزەيگە بەرىلگەننەن كەيىن دە ول وسى جەردىڭ باقشاسىن كۇتەتىن بولىپ جۇمىس ىستەدى، ءوزى 80-نەن اسىپ قايتىس بولدى»، - دەدى ءوز اڭگىمەسىندە ساناگۇل مايلىباي.
كەلەسى كورگەنىمىز اس بولمەسى بولدى. اس ۇيىنەن ۆەراندا ارقىلى باقشاعا شىعىپ كەتۋگە بولادى. اس بولمەسىندەگى سورەلەر، شكافتار، ىدىس- اياقتار، قۇمىرالار ءبارى دە مۇحتار اۋەزوۆ وتباسىمەن قولدانعان زاتتار. سونداي-اق، اس بولمەسىندەگى ستولدى سوزسا، كىلەمنىڭ بويىن الارداي ۇلكەن ستولعا اينالادى.
(اس بولمە)
ءۇي مۋزەيگە بەرىلگەن كەزدە جۇبايى ۆالەنتينا نيكولايەۆنا كۋزمينا بارلىق زاتتارىن قالدىرىپ كەتكەن. بولمەنىڭ ۇلكەن قۇندى جادىگەرلەرىنىڭ ىشىندە 1916 -جىلى گەرمانيانىڭ سۋرەتشىلەر اكادەمياسىن بىتىرگەن ا. ريتتيحتىڭ «داستارحان ۇستىندەگى المالار» دەگەن ەڭبەگىن، سونداي- اق ورال تاڭسىقبايەۆتىڭ «سيرەن» اتتى ەڭبەگىن كورە الاسىزدار. بۇل ناتيۋرمورتتى 1948-جىلى مۇحتار اۋەزوۆكە قايتا كەزدەسكەن كەزدە تارتقان ەكەن. قۇندى جادىگەرلەر وسى بولمەگە نەگىزى مازمۇن بەرىپ وتىرعان بىردەن-ءبىر قۇندى جادىگەرلەر. اقىن بەكحوجين سىيلاعان بازا دا ءدال وسى بولمەنىڭ قۇندى جادىگەرى. مۇنداعى سالعىشتار، ۆازالار، ساماۋرىن بولسىن ءبارى دە ءۇندىستاننان اكەلىنگەن.
«وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ءۇي ءۇش رەت كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتتى. العاش اشىلعاندا تەك ءبىرىنشى قاباتى مۋزەي بولدى، ەكىنشى قاباتىندا قىزمەتكەرلەر وتىراتىن بولعان. كەيىن 1973 -جىلى كينوزال اشىلىپ، قىزمەتكەرلەر وتىراتىن بولمەلەر قوسىلدى. 1958 -جىلى تاشكەنتتە ازيا- افريكا ەلدەرىنىڭ جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى كونفەرەنسياسى وتكەن. سول كەزدە تاشكەنتتەن اكەلىپ ءوز قولىمەن ەككەن ەكى جاڭعاقتىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى ءبىرى سوپاقتاۋ، ەكىنشىسى دومالاق، دامدەرى دە ەكى ءتۇرلى. سودان بەرى جاڭعاق وسى جەردە ءوسىپ تۇر، جىلدا سالادى»، - دەيدى ساناگۇل مايلىباي.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جۇمىس كابينەتىن باس قور ساقتاۋشى، ەكسكۋرسوۆود سالتانات مۇقاتايەۆا تانىستىردى. بۇل كابينەتتە جازۋشى «اباي جولى» رومانىن اياقتاپ، العاش مەملەكەتتىك سىيلىعىن العان.
(مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جۇمىس كابينەتى بولعان)
«مىنا جۇمىس ۇستەلىندەگى بۇركىتى وزىنە شابىت بەرگەن دەسەدى. مۇندا التى مىڭعا جۋىق كىتابى تۇر، قالعان كىتاپتارى مۇراجايدىڭ قورىندا ساقتاۋلى. ءوزى پايدالانعان كىتاپتار، ءاربىر كىتاپتىڭ ىشىندە ءوز قولتاڭباسى بار. جۇمىس كابينەتىندە جازۋعا ارنالعان بارلىق جيىندىقتى ۆالەنتينا نيكولايەۆنا كۋزمينا 60 جىلدىققا ارناپ سىيلاعان ەكەن.
قاعاز كەسۋگە ارنالعان پىشاق، اۋەزۆوتىڭ ءوزىنىڭ كۇمىسپەن قاپتالعان بلوكنوتى، جازۋ قالامى، راديوسى، تەلەفونى. جانە ستولدىڭ ۇستىندە جاتقان ءوزىنىڭ قولجازبا قاعازدارى. سوڭعى ستۋدەنتىنىڭ ديپلومىنا جازعان پىكىرلەرى دەيدى.
ال مىنا بۇركىت «مۇحتار اۋەزوۆ بۇركىتى» دەپ اتالادى، ءمارمار تاستان جاسالعان. 1930 -جىلدان باستاپ تۇر ەكەن، جازۋشىنىڭ ومىرىنە ءاربىر ساتىنە كۋاگەر رەتىندە ساقتالعان.
مىنا جىلانمەن ارپالىسقان ەسكەرتكىش 1950 -جىلدان كەيىن اۋەزوۆ ماسكەۋدەن ورالعان سوڭ پايدا بولعان جادىگەر. مىنە، سول كەزدەگى جازۋ ماشيناسى. ديۆانى مەن ەكى شەكتى دومبىراسى، بوس ۋاقىتىندا دومبىراسىن دا تارتقان، ول سۋرەتتەردە دە ساقتالعان. جۇمىس بولمەسىنىڭ ءبىر ءبولىمى سۇحباتتاسۋعا ارنالعان. كەلگەن قوناقتارىمەن وسى جەردە سۇحباتتاسقان ەكەن»، - دەيدى ەكسكۋرسوۆود سالتانات مۇقاتايەۆا.
كەلەسى بولمە - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قارىنداسى ءۇميانىڭ بولمەسى. بۇل بولمە دە سول قالپىندا ساقتالعان، جابدىقتارى دا سول كۇيىندە ءارقايسىسى ءوز ورنىندا تۇر.
وسى بولمەدە تۇرعان ۇلكەن ساندىق مۇحتار ومارحان ۇلىنىڭ 60 جاسىنا ارنايى سىيلانعان. ساندىقتا «مۇحتار ومارحان ۇلىنىڭ 60 جاسىنا تالدىقورعان اۋدانى ستالين اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارماسى مەن پارتيا ۇيىمىنان جانە كولحوزشىلار اتىنان كەلگەن سىيلىق» دەگەن جازۋى دا بار. تۇركىمەن الاشاسى دا، قوس ىشەكتى دومبىراسى دا سول قالپىندا ساقتالعان. سونىمەن قاتار، بۇل بولمەدەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قىزدارى مۇعاليما جانە ءلايلا مۇحتار قىزىنىڭ سۋرەتتەرى، وتباسىلىق سۋرەتتەرى، ءۇميا اپايىمىزدىڭ، ۇلى مۇرات اۋەزوۆتىڭ جانە ەرنار مۇحتار ۇلىنىڭ سۋرەتتەرىن كورە الاسىزدار.
«ءبىرىنشى قاباتتا ءتورت بولمە، ەكىنشى قاباتتا ءۇش بولمە جاتىن بولمەلەر. مۇحتار اۋەزوۆ مەن ۆالەنتينا نيكولايەۆنا جاتىن بولمەسى، ەرنار مۇحتار ۇلى مەن ءلايلا مۇحتار قىزىنىڭ جاتىن بولمەلەرى جانە جۇمىس ىستەيتىن ورىندارى.
(قارىنداسى ءۇميانىڭ بولمەسى)
دالىزدە مەدەۋدىڭ سۋرەتى ءابىلحان قاستەيەۆتىڭ تۋىندىسى ىلىنگەن. بۇل - ەرنار مۇحتار ۇلىنىڭ بولمەسى. بەزەندىرگەن ساۋلەت ونەرى گ. گەراسيموۆتىڭ ەڭبەگى سول قالپىندا ساقتالعان. كىلەمشە، جاتىن ورنى. بۇل بولمەدەگى قۇندى جادىگەردىڭ ءبىرى - جازبا ستولى. بۇل مۇحتار اۋەزوۆتىڭ العاش رەت «اباي جولى» رومانىنىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى تومىن جازعان ستولى بولعان.
سونداي-اق، «ايمان- شولپان»، «قالقامان- مامىر»، «ەڭلىك- كەبەك» شىعارمالارى دا وسى ستولدا تۋعان. ەرنار مۇحتار ۇلى زوولوگيا عىلىمىن زەرتتەگەن، «الاكولدىڭ جۇمباق شاعالاسى» دەگەن ەڭبەگى بار. ول كىسى قۇستاردى زەرتتەگەن، سونىڭ ىشىندە ەرەكشە الاكول شاعالاسى. ەرنار مۇحتار ۇلىنىڭ تۇتىنعان زاتتارى، وقىعان كىتاپ جۋرنالدارى ءبارى دە وسى بولمەدە ساقتالعان.
ال 1943 -جىلى تۋعان ۇلى ەرناردىڭ بالالىق شاعى وسى ۇيدە وتكەن. ول زوولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، عالىم- ورنيتولوگ. 1966 - 1988 -جىلدارى ول ق ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ زوولوگيا ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقاردى. ونىڭ ەسىمى 1969 -جىلى قازاقستاندا، الاكولدە عانا كەزدەسەتىن شاعالانىڭ جاڭا ءتۇرىن اشقان سوڭ كەڭىنەن تانىمال بولا باستادى. وسىناۋ سيرەك كەزدەسەتىن قۇستىڭ تەرەڭ تابيعاتىن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە الاكولدە «رەليكتى شاعالا» اتتى تابيعي قورىق ۇيىمداستىرىلدى.
سونداي-اق، ءلايلا مۇحتار قىزىنىڭ بولمەسىندە سول كەزدەگى تەمىر توسەك، پارسى، تۇركىمەن كىلەمشەلەرى ساقتالعان. ءوزىنىڭ جازۋ ۇستەلىن كورە الاسىزدار. قولدانعان زاتتارى. ءلايلا مۇحتار قىزىنىڭ پورترەتى. مۇنى سالعان تاتارستاننىڭ حالىق سۋرەتشىسى، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا قازاقستاندا قىزمەت ەتكەن باقي ۋرمانچە، ول وسى وتباسىنىڭ جاقىن دوسى بولعان. ءلايلا مۇحتار قىزىنىڭ بولمەسىندە جەزدەن، قولادان زاتتارى ساقتالعان، سونداي-اق، ءوزى يندونەزيادان اكەلگەن ماسكالارى ساقتالعان»، - دەيدى ەكسكۋرسوۆود سالتانات مۇقاتايەۆا.
(قىزى ءلايلانىڭ بولمەسى)
ءلايلا مۇحتار قىزى 1929 -جىلى تاشكەنت قالاسىندا تۋعان. 1952 -جىلى م. ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى موسكۆا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن، 1955 -جىلى ك س ر و عىلىم اكادەمياسى شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن ءبىتىردى. 1958 -جىلى « ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاقستاندا ەگىنشىلىكتىڭ دامۋى» اتتى تاقىرىپتا تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن الۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسيا قورعاعان. وسىلايشا 1956 -جىلدان باستاپ قازاقستان عىلىم اكادەمياسى جۇيەسىندە قىزمەت اتقاردى. الدىمەن ش. ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەسە، 1962 -جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى قۇرامىنداعى م. و. اۋەزوۆتىڭ ادەبي- مەموريالدىق مۋزەي-ءۇيىن باسقاردى.
ءاردايىم جەمىستى عىلىمي ىزدەنىس جولىندا بولعان ول 1975 -جىلى «م. و. اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنداعى قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ءلايلا اۋەزوۆا قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ ءبىر ۇلكەن سالاسى - اۋەزوۆتانۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى.
«م. و. اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنداعى قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» اتتى كىتابى جانە جازۋشىنىڭ عىلىمي- مادەني مۇراسى تۋرالى توپتاما ەڭبەگى ءۇشىن 1980 -جىلى وعان قازاقستان عا- نىڭ ش. ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىعى بەرىلدى.
ەكىنشى قاباتتاعى ەڭ ۇلكەن بولمە - مۇحتار اۋەزوۆ مەن جارى ۆالەنتينا كۋزمينانىڭ جاتىن بولمەسى. بۇل بولمە بىردەن بالكونعا اپارادى.
(مۇحتار اۋەزوۆ مەن ۆالەنتينا نيكالايەۆنانىڭ جاتىن بولمەسى)
جالپى كورىنىستى كورۋگە دە، اۋا اۋىستىرىپ تۇرۋعا وتە قولايلى بولعان. جازۋشىنىڭ وتىراتىن ورىندىقتارى، كەستەلەنگەن بلوكنوتى، شامدارى ءبارى ساقتالعان. ايشا عالىمبايەۆا سالعان ۆالەنتينا نيكالايەۆنانىڭ پورتەرتى وسى بولمەدەگى قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى. سونداي-اق، مۇندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن ۆالەنتينا كۋزمينا جانە نەمەرەسى ەلداردىڭ پورترەتى ىلىنگەن. جازۋشىنىڭ كيىم كەشەگى، توسەك جابدىقتارى، سۇلگىلەرى، ءبارى سول قالپىندا ساقتالعان.
(ءۇيدىڭ سىرتقى كورىنىسى)
سۋرەتتەردى تۇسىرگەن ماقسات قۇسايىنوۆ
EL. KZ
