تۇركىنىڭ ءتىلىن تۇرلەگەن اقاڭ

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ ۇستازى، الاشتىڭ ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مەرەيتويىندا «قازاق ءتىلىن تۇرلەگەن اقاڭ» دەپ باعا بەرسە، سان قىرلى عۇلامانىڭ شاراپاتتى رۋحاني- مادەني ىقپالى تۇگەل تۇركىگە اسەر ەتكەنى بەلگىلى.

ءبىز بۇل ماقالادا الاش ابىزىنىڭ باۋىرلاس ەلدەردىڭ بايلانىسىن بەكەمدەگەن باياندى قىزمەتىنە توقتالامىز.

باۋىرلاس ەلدەردىڭ بىرلىگىن بەكەمدەۋشى

احمەت بايتۇرسىن ۇلى - تۇگەل تۇركى تاريحىندا تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ كەلبەتىنە وزگەرىس جاساعان كەسەك ءبىتىمدى كەمەل تۇلعا. ول قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن زەرتتەۋ، جۇيەلەۋ، رەفورمالاۋ ارقىلى باۋىرلاس حالىقتاردىڭ دا ادەبي جاۋھارلارىنىڭ زەردەلەنۋىنە، تۇركى ءتىلىنىڭ جاڭا بەلەسكە كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتكەن عىلىم قايراتكەرى. وسى باعىتتا تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني كوسەمى، جاديتشىلدىك قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى - يسمايل گاسپرالىنى وزىنە ۇستاز تۇتىپ، ايرىقشا قۇرمەتتەدى. ول جايىندا: «سول كۇننەن باستاپ ءورشىپ كوبەيگەن روسسيا مۇسىلماندارى اراسىندا بەس- التى مىڭعا جۋىق ءتارتىبى باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءبارىنىڭ ۇلگىسى گاسپرينسكيي مەكتەبى ەدى. بۇل كۇندە توتە وقۋ ءۇشىن شىعارىلعان نەشە ءتۇرلى الىپپە بولسا، ءبارى دە ۇلگىنى گاسپرينسكي شىعارعان الىپپەدەن العان ەدى. بۇل كۇندە ون مىڭعا جۋىق ءمۇعالىمنىڭ باس ۇستازى، جولباسشىسى گاسپرينسكيي جاناپلارى ەدى»، دەپ اعىنان جارىلادى.

ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، ءبىز «بايتۇرسىن ۇلىنىڭ توتە جازۋى» دەپ جۇرگەنىمىز وسى گاسپرالىنىڭ ءجاديت جازۋىنىڭ قازاققا بەيىمدەلگەن نۇسقاسى. اقاڭنىڭ 1913 -جىلى «شورا» جۋرنالىندا شىققان «ەگەر دە گاسپرينسكيدىڭ ءسوزىن تىرىلتەمىز دەسەك، ۇلىع ءىس ءۇشىن ۇساق نامىستى قويىپ، تۇرىكتىڭ تۇنىق ءتىلىن، ءتۇزۋ ەملەسىن الۋ كەرەك. سول ەكەۋى دە قازاقتان تابىلادى. ازباعان اسىل تىلدەن ەملە شىعارىپ، سوعان قاراپ باسقا ەملەلەردى تۇزەتۋ كەرەك»، دەگەن باعدارلامالىق پىكىرى دە سوزىمىزگە دالەل بولادى.

ۇلت ۇستازىنىڭ ءارتۇرلى سالاداعى وقۋلىقتار دايىنداپ، گازەت- جۋرنالدار جاريالاۋىندا دا گاسپرالىنىڭ ىقپالى زور بولدى. ول جاديتتىك قوزعالىستىڭ كورنەكتى تۇلعالارى م. ءابدىراشيدحانوۆ، ا. اۆلوني، م. بەحبۋديلەرمەن دە اعارتۋشىلىق، تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تۇتاستىعى جولىندا ورتاق كوزقاراستا بولدى. اسىرەسە، پەداگوگيكا سالاسىنداعى ەڭبەگى جاڭاشىلدىقتى جالعاعان جاديتشىلدىك اعىمىمەن تىعىز بايلانىستى ءوربىدى.

ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۇركى الەمىندەگى اعارتۋشىلىق قىزمەتى تاتار، باشقۇرت، قىرعىز زيالىلارىمەن يىق تىرەسە اتقارعان ەڭبەكتەرىنەن كورىنىس تابادى.

«ءتانىم - تاتار، ءتىلىم - باشقۇرت، ويىم - قازاق»، «ءتىلىمىز - ءارتۇرلى، ويىمىز - ءبىرتۇتاس» دەپ، تۇركى الەمىنە ۇران تاستاعان تاتار عالىمى گ. يبراگيموۆ ەكەۋىنىڭ عىلىمي كوزقاراستارى ورتاق، پىكىرلەرى ۇندەس بولدى. اسىرەسە، گ. يبراگيموۆتىڭ 1911 -جىلعى «تاتار گرامماتيكاسى» مەن 1916 -جىلعى «ادەبيەت كانۋننارى» ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرىنە سەرپىن بەرگەنى بايقالادى. قوس قايراتكەردىڭ 1926 -جىلى باكۋدە وتكەن تۇركىتانۋشىلار سەزىنە قاتىسىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ الىپبيلەرىن لاتىن قارپىنە كوشۋىنە قارسىلىق بىلدىرۋلەرى ولاردىڭ تۇركى تىلدەرىنىڭ كەلەشەگى جونىندەگى ورتاق ۇستانىمدارىن، تۇركى- يسلام وركەنيەتىنە تەرەڭ ءمان بەرگەنىن كورسەتەدى. پروفەسسور ج. جاقىپوۆ جاريالاعان ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «گاليمجان يبراھيموۆ تورك- تاتار ۋيچىسى، تورك- تاتار بەلگەچە، تورك- تاتار يازۋچىسى» ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «ءبىز، قازاق حالقى - تازا قازاق تىلىندە الىپپە قۇراستىرىپ، ادەبيەتىمىزدى جانداندىرىپ، بالالارىمىزدى انا تىلىندە ۇيرەتە باستاعاندا، كوپتەگەن تاتار تۋىستارىمىز بۇعان قارسى بولىپ، تاتار گازەتتەرى مەن جۋرنالدارىندا بىزگە قارسى ماقالالار جاريالاندى. سول كەزدە تاتار وقىعاندارىنىڭ اراسىنان ءبىزدى قولداپ، تۋراسىن ايتقان گاليمجان يبراگيموۆ پەن حاسان گالي عانا بولدى».

ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ پەداگوگيكالىق جانە رۋحاني ىقپالداستىق قىزمەتتەرى «حۋساينيا»، «عاليا»، «عۇسمانيا» مەكتەپ- مەدرەسەلەردە ءبىلىم الىپ جۇرگەن قازاق، تاتار، باشقۇرت، وزبەك، قىرعىز، قۇمىق، قاراقالپاق جاستارىنا زور اسەر ەتتى. بايتۇرسىن ۇلى قازاق بالالارىمەن بىرگە باۋىرلاس ەلدەردىڭ جاستارىنىڭ وقىپ، ءبىلىم الۋىنا دا جاعداي جاسادى. اقاڭنىڭ ۇستىنەن جازىلعان ارىزداردىڭ بىرىندە: «ول باسقارعان مەكتەپتەگى بارلىق وقۋشى قازاق نە وزبەك، بىردە- ءبىر ورىس جوق» دەپ كورسەتىلەدى. وسى سەبەپتى ول 1909 -جىلى سەمەي گۋبەرناتورىنىڭ بۇيرىعىمەن قاماۋعا الىنعان بولاتىن.

ا. بايتۇرسىن ۇلى تۇركى بىرلىگىن تۋ ەتكەن كۇرەسكەر تۇلعا، باشقۇرت اۆتونومياسىنىڭ جەتەكشىسى زاكي ءۋاليدي توعانمەن تانىس بولدى. بۇل تۋرالى توعان ءوزىنىڭ جازبالارىندا: «مەن ا. بايتۇرسىنوۆپەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيىندە تانىستىم»، دەپ ەسكە الادى. ا. بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش جەتەكشىلەرى توعانمەن بىرنەشە رەت كەزدەسكەن. ول تۋرالى توعان ەستەلىگىندە: «الاش وردا ماڭايىنا توپتاسقان قازاق زيالىلارى مەن تاتارلاردىڭ كوپشىلىگى ءتاستۇيىن بولىپ، اۆتونوميا جانە ۇلتتىق ارميا قۇرۋ ىسىنە قۇلشىنىپ تۇر»، دەپ جازدى. بۇل رەتتە ا. بايتۇرسىن ۇلى مۇشە بولعان «الاش» پارتياسى مەن ازەربايجان قايراتكەرى راسۋلزادە قۇرعان «مۋساۆات» پارتيالارى دا مۇددەلەس بولعانىن، ۇلت جەتەكشىلەرىنىڭ دە جۇيەلى ساياسي ۇيىم قۇرىپ، گازەت شىعارىپ، حالىقتىق اعارتۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقانىن ايتا كەتكەنىمىز ورىندى.

ال 1918 -جىلدارى سەمەيدە بولعان شاعىندا ءبىر توپ الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى شىعىس تۇركىستان ايماعى، شاۋەشەك شاھارىنا ساپارلاۋى الاش يدەياسىنىڭ اياسىن كەڭەيتۋ ءارى سونداعى قازاق، تاتار، ۇيعىر حالىقتارى اراسىندا وقۋ- اعارتۋشىلىق جۇمىستارىن ناسيحاتتاۋعا يگى ىقپال ەتەدى. ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ساپارىنان كەيىن، حالىق اراسىندا وقۋ- بىلىمگە، ونەر، مادەنيەتكە قۇلشىنىس ارتىپ، اتاجۇرت پەن ارعى بەتتەگى اعايىن اراسىندا رۋحاني بايلانىستار كۇشەيتىلەدى.

جالپى، بايتۇرسىن ۇلى ۇيقىدا جاتقان تۇركى حالىقتارىن دا وياتىپ، ساناسىن سەرپىلتۋ ءۇشىن باۋىرلاس ەلدەردىڭ كوزى اشىق زيالىلارىمەن اۋىزبىرلىكتە بولىپ، كەز- كەلگەن ماسەلەنى جۇمىلا كوتەرۋگە بەيىل بولدى. اسىرەسە، ءبىرتۋعان قىرعىز حالقىنا، ولاردان شىققان ي. ارابايەۆ، ق. تىنىستانوۆ سىندى قايراتكەرلەرىنە ۇنەمى قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىردى. قىرعىز عالىمدارى دا اقاڭدى وزدەرىنە ۇستاز تۇتىپ، ونىڭ شىعارمالارىنان ءنار العان. ماسەلەن، قىرعىزدىڭ الاششىل اقىنى قاسىم تىنىستانوۆتىڭ قوعامنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن وزەك ەتكەن «الاشقا»، «جاستارعا» «قىز- قارىنداستارىما»، «شاكىرت» ت. ب. ولەڭدەرىن ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ولەڭ- جىرلارىنا ەلىكتەپ جازعانى بايقالادى.

اتاپ ايتقاندا، 1922 -جىلى جازعان «كالەمگە» ولەڭىندەگى: «جايىڭ بار، كايىك مينگەن، كالتىلداگان، كانىڭ توك، كايگىر كالەم، تەرمەل جاتپا...»، دەگەن جىر جولدارى ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قازاق قالپى» ولەڭىن قايتالاعانداي اسەر قالدىرادى. اقاڭنىڭ 1925 -جىلى 25-مامىردا قارا- قىرعىز اۆتونوميالىق وبلىسىنىنىڭ ورتالىعى بىشكەكتە وتكەن وقۋ- اعارتۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرىنشى سەزىنە ورىنبوردان ارنايى شاقىرىلىپ، قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەگەنى بەلگىلى.

وسى باسقوسۋ جايىندا قىرعىز عالىمى كاربوز دىيكانوۆ: «وشو زاماندا كارالوۆچۋ ورگاندىن باشىندا تۋرگان كۋدايكۋلوۆ دا «بايتۋرسۋنوۆ وتەتس ناشەي ليتەراتۋرى» دەپ ايتسا، اكادەميك ح. كاراساييەۆ: بيز بايتۋرسۋنوۆتۋن كيتەبين وكۋدۋك. چىندىگىندا «كازاك تيلي مەنەن كىرگىز تيلي ەكي تيل ەمەس. بير تيل. ديالەكتيليك گانا ايىرماسى بار»، دەگەن. مەن بۇگۇن وشولورگو كوشۋلۋپ بايتۋرسۋنوۆ كىرگىز دەپ ايتقىم كەلەت»، دەپ جازدى.

راسىندا ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قازاق ءالىپبيى»، «وقۋ قۇرالى» سىندى وقۋلىقتارى 1924 -جىلعا دەيىن باۋىرلاس قىرعىزداردىڭ دا ساۋات اشار قۇرالى قىزمەتىن اتقاردى. بيىل 100 جىلدىق مەرەيتويى اتاپ ءوتىلىپ جاتقان كاربوز دىيكانوۆ اقاڭدى وزىنە ۇستاز ساناپ، 1914 -جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن «احمەت بايتۋرسۋنوۆدىڭ كازاكشا اليفبەسي» اتتى كىتابىن 5000 تيراجبەن ءوز قاراجاتىنا شىعارتقانى ۇلى ۇستازعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگى ەدى.

وردالى كەنت ورىنبور

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ساياسي كۇرەسكەرلىك ءارى قوعامدىق- مادەني قىزمەتىنىڭ جەمىستى شاعى ورىنبور شاھارىندا وتكەنى بەلگىلى. اقاڭمەن بىرگە ءبىرقاتار الاش قايراتكەرىنىڭ ورىنبور شاھارىنا شوعىرلانۋى، سونداي- اق تۇركى الەمى بىرلىگىنە قىزمەت ەتكەن ساناتكەر تۇلعالاردىڭ وسىندا ءجيى باسقوسۋلارى قالانىڭ ساياسي مارتەبەسىن كوتەرە ءتۇستى. ا. بايتۇرسىن ۇلى 1924 -جىلى ورىنبوردا قازاق- قىرعىز ەلى ءۇشىن تاريحي وقيعاعا بالانعان العاشقى قازاق- قىرعىز ءبىلىمپازدارىنىڭ جيىنىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. جيىنعا قازاقستان عانا ەمەس، تۇركىستان، بۇحارا، ماسكەۋ، سەمەي سىندى ءىرى ولكەلەردەن تۇركى حالىقتارىنىڭ بەدەلدى تۇلعالارى دا قاتىسىپ، وقۋ- اعارتۋ، عىلىم- ءبىلىم، مەكتەپ باعدارلاماسى، ءالىپبي، تەرمينولوگيا ماسەلەسىن جالپى تۇركى الەمى رۋحاني بىرلىگى تۇرعىسىنان تالقىلايدى. جيىنعا باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ وكىلى ىبىرايىم ۇلى، تۇركىستاننان قىرعىزدىڭ كورنەكتى زيالىسى يشەنالى ارابايەۆ، بۇحارا، حورەزم قازاقتارى اتىنان مىرزا ناۋرىزباي ۇلى قاتىستى.

وسى سەزدە تۇركىستان وقۋ كوميسسارياتى اتىنان قاتىسقان يشەنالى ارابايەۆ: «...ونەر، ءبىلىم جاعىنان قازاقتان ارتىق دەپ سانالعان وزبەك، نوعاي، ستامپول تۇرىكتەرىنىڭ قولدانعان جازۋى دا، سول اراپشا ەسكى جازۋ بولعان سوڭ قازاق- قىرعىز ولاردان اسىپ كەتە المادى. اراپشا ەسكى جازۋدىڭ تۇرىك تىلىنە ۇيلەسپەيتىنى تەك سوڭعى جىلداردا عانا، ەل ىشىندە احمەت شىعارعان قازاقشا ءالىپبي تاراپ، بالالاردى سونىمەن وقىتا باستاعاننان بەرى قاراي عانا كوزگە كورىندى. نوعاي، ازەربايجان، ستامپول تۇرىكتەرى سىقىلدى مادەنيەتتى تۋىسقاندارىمىزدىڭ ادەبيەت جاعىنان اداسىپ جۇرگەندىگىن سول ۋاقىتتان بەرى قاراي عانا بىلدىك. قازاق- قىرعىز حالقىنىڭ ادەبيەتى، جازۋ ەرەجەلەرى نەگىزگى جولعا ءتۇسىپ، بۇقاراشىل جونمەن العا باسىپ بارادى. ءبىزدىڭ بۇل ءجونىمىزدى قازىردە وزبەك سىقىلدى باسقا تۋىسقاندارىمىز دا ۇلگىگە الىپ وتىر. ءبىلىمپازدار سەزى قازاق ادەبيەتىن وسى جولدان شىعارماي وركەندەتۋدىڭ قامىن قىلۋى كەرەك...»، دەپ ءتۇيىندى پىكىر ءبىلدىرىپ، اقاڭ جاساعان رۋحاني بەتبۇرىستى بارشاعا ۇلگى ەتتى.

قازاق- قىرعىز ءبىلىمپازدار جيىنىندا ا. بايتۇرسىن ۇلى بايانداماسىندا ءالىپبيدى تۇزەۋ تۇركى جۇرتىندا بۇرىننان كەلە جاتقان ماسەلە ەكەندىگىنە نازار سالىپ، سان عاسىردان بەرى قالىپتاسقان ءتول ءالىپبيى بار تۇركى جۇرتىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا باسا ءمان بەرەدى. تۇركى ەلدەرى ءپان سوزدەرىن ورتاقتاستىرۋ، ءتىلدىڭ ۇندەستىك تابيعاتىنا باعىناتىن ەملە قالىپتاستىرۋ، كەمەل ءالىپبي توتە جازۋدى قازاق، قىرعىز حالىقتارى ۇلگى ەتىپ قولدانا بەرۋ سەكىلدى تۇجىرىمداردى ءبىلىمپازدار سەزى ماقۇلدايدى. اقاڭ رەفورما جاساعان ءالىپبيدىڭ ۇزدىك ەكەندىگىنە گ. يبراگيموۆ، ە. وماروۆ، ا. سامويلوۆيچ، ە. پوليۆانوۆ، ۆ. بارتولد سەكىلدى زيالىلار جوعارى باعا بەرەدى. وسى ورايدا قازىر لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇدەرىسىندە اقاڭنىڭ «تۇرىك جۇرتتارى ءۇشىن ءبىر ءالىپبي ءتۇزۋ دەگەن ماسەلەنى - ءبىر ءالىپبيدى ءبارى نەگىزگە الىپ، تۇرىك جۇرتىنىڭ ءارقايسىسى ءوز تىلىنە ۇيلەستىرۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك»، دەپ ايتقان جولباسشى پىكىرىن، اقاڭ كوتەرگەن سينگارمونيزم قاعيداتىن باسشىلىققا الۋ ۇتىمدى بولادى.

ورىنبوردا وتكەن ءورىستى دە جەمىستى جىلدارى ا. بايتۇرسىن ۇلى «قازاق ولكەسىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ» مۇشەسى رەتىندە ورىس، نەمىس، پولياك عالىمدارىمەن، ساياحاتشىلارىمەن تىعىز بايلانىستار ورناتىپ، تۇركى ءتىلى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋگە اتسالىستى. وسى كەزدە ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قولعابىس ەتۋىمەن ا. ديۆايەۆ، ا. مەلكوۆ، ا. زاتايەۆيچتەر جيناستىرعان قازاق اۋىز ادەبيەتى مەن حالىقتىق مۋزىكا ۇلگىلەرى جارىققا شىعا باستادى. ول جايىندا ا. زاتايەۆيچ: «احمەت بايتۇرسىنوۆ - قازىرگى قازاق اقىندارى مەن فيلولوگتەرىنىڭ ەڭ ءىرىسى، جاڭا قازاق گرامماتيكاسىن جاساۋشى... وتاندىق اندەردىڭ اۋەسقويى جانە بىلگىرى، ولاردى ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداۋشى ءارى شەبەر دومبىراشى... قازاقتىڭ تاريحى، ەتنوگرافياسى، تۇرمىس- سالتىنىڭ بىلگىرى رەتىندە مەنىڭ جيناعان ماتەريالدارىما باعىت- باعدار، نۇسقاۋ بەرىپ، ايعاقتى تۇسىنىكتەر جاساعانى ءۇشىن مەن وعان زور العىسىمدى بىلدىرەمىن»، دەپ جازادى.

اقاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى

1926 -جىلى باكۋدە وتكەن ءبىرىنشى تۇركولوگيالىق كونگرەسس بارشا تۇركى حالىقتارىنىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني ومىرىندە ءىرى بەتبۇرىسقا اينالعان ەلەۋلى وقيعا سانالدى. ول تۋرالى ا. بايتۇرسىن ۇلى «تۇرىك ءناسىلدى جۇرتتاردىڭ وكىلىن جىبەرمەگەنى از بولار. قالماقتار دا ادامىن جىبەرگەن. ءبىر شەتى ستامبۋل، ەكىنشى شەتى قيىر كۇنشىعىستاعى جاقىت - سول ەكى اراداعى تۇرىك ءناسىلدى جۇرتتاردىڭ كوبىنىڭ- اق وكىلدەرى بولدى. بۇرىن قاعاز جۇزىندە ءبىلىسۋ بولماسا، كورىسۋى جوق تۇرىك جۇرتتارى ءبىرىن- ءبىرى جۇزبە ءجۇز كورىپ تانىستى»، دەپ اعىنان جارىلىپ جازادى.

وسى تۇستا باكۋدە تۇركى حالىقتارى وكىلدەرىنەن قىرىم تاتارى پروفەسسور ب. ۆ. چوبان- زادە، تۇرىك پروفەسسورى ي. حيكمەت، تاتار عالىمى ن. ل. حالفين، وزبەك تۇركولوگى ح. س. حودجايەۆ سىندى عالىمدار بولدى. ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ دا شىعارماشىلىق جىلدارىنىڭ جەمىستى شاعى باكۋ كونگرەسىمەن تىعىز بايلانىستى. ول 1926 -جىلى باكۋدە وتكەن ءبىرىنشى تۇركولوگيالىق كونگرەسكە ارنايى قاتىسىپ، تۇركى الەمىندەگى قازاق ءالىپبيىنىڭ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويدى، تۇركى ءپان سوزدەرى مەن ادەبي ءتىلىن ورتاقتاستىرۋ جۇيەسى، باسپا ءسوز ارقىلى بايلانىستاردى نىعايتۋ تۋرالى كەلەلى پىكىرلەر ايتىپ، بايانداما جاسادى، ءتورالقاعا سايلاندى. ا. بايتۇرسىن ۇلىمەن قاتار بۇل كونگرەسكە ۆ. ۆ. بارتولد، ە. ا. كرىمسكيي، س. ف. ولدەنبۋرگ، ا. سامويلوۆيچ، ف. كوپىرلى- زادە، ك. ك. يۋداحين، ي. ارابايەۆ سىندى كورنەكتى تۇركولوگ- عالىمدار دا قاتىستى. قۇرىلتاي تۇركولوگيا جايلى بولعانىمەن، نەگىزىنەن ءالىپبي ماسەلەسى تالقىلاندى، ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «باسقا ماسەلەلەر ات ۇستىنەن قارالدى».

ءالىپبي تۋرالى ارنايى بايانداما جاساعان گ. يبراگيموۆ ءساتتى رەفورما جاسالعان قازاقتىڭ قازىرگى ءالىپبيىن تۇركى حالىقتارىنا ۇلگى رەتىندە ۇسىنىپ، ءالىپبيدى وزگەرتۋدىڭ ءتيىمسىز ءارى ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق ەكەندىگىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەدى. ا. بايتۇرسىن ۇلى، ب. چوبان- زادە، ح. ا. وداباش «تۇرىك ءتىلىنىڭ ءپان سوزدەرى» تۋرالى بايانداما جاسادى. ءپان سوزدەرىن ۇلت تىلىنەن نەمەسە تۋىسقان تۇركى تىلدەرىنەن الىپ، جات تىلدەردەن ارىلتۋدى جۇزەگە اسىرىپ جاتقان، ورىنبوردا ءبىلىمپازدار قۇرىلتايىندا نۇسقاۋلىق قابىلداعان قازاق- قىرعىزداردىڭ تاجىريبەسى باسقا تۇركىلەرگە ءتيىمدى بولاتىنىن اقاڭ بايىپتى دالەلدەيدى. ول بۇل تۋرالى «سول جول باسقا تۇرىكتەردىڭ قولدانۋىنا تەرىس بولماس. قۇرىلتاي قارارى دا وسى نەگىزدە بولدى. ءبىراق جالعىز قازاق ەمەس، باسقالار دا قولداناتىن بولعاندىقتان...تۇرىك جۇرتتارى تىلدەرىنىڭ جاقىندىعىنا قاراي توپتالىپ ءبولىنسىن، ءپان ءسوز توپ ىشىندەگى جۇرتتاردىڭ بارىنە ورتاق تۇردە الىنسىن» دەگەن شەشىم قابىلدانعانىن جازادى.

البەتتە، ا. بايتۇرسىن ۇلى تۇركى- يسلام وركەنيەتىنەن اجىراماۋدى كوزدەپ، وتارلاۋدىڭ كەزەكتى شىرماۋى ءالىپبي اۋىستىرۋ دەگەن جەلەۋمەن باۋىرلاس ەلدەرگە شەڭگەلىن سالاتىنىن ءتۇيسىنىپ- ءتۇسىنىپ، سەرگەكتىكپەن قام جاساپ ساقتانعانى ايدان انىق. وسى باعىتتا ا. بايتۇرسىن ۇلى: «باياعىدان بەرى تۇركى جۇرتىنىڭ توقسان پايىزى اراب ءارپىن قولدانادى جانە اراب ءالىپبيى نەگىزىندە وزدەرىنىڭ جازبا مادەنيەتىن قالىپتاستىردى... سوندىقتان ءبىز جاڭا ءالىپبيدى قابىلداردا كەيبىر كەمشىلىكتەردى ەسكەرمەيتىن بولساق، وندا ءبىز ونىڭ زارداپتارىنا تاپ بولۋىمىز مۇمكىن»، دەدى.

ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ وسى قۇرىلتايدا جاساعان بايانداماسى، عىلىمي وي- تۇجىرىمدارى ونى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى عالىم رەتىندە تانىتتى. ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە كورنەكتى تۇركولوگ عالىمدار تاراپىنان سول ۋاقىتتا جانە كەيىنگى جىلدارى شىنايى ءارى ءادىل باعالاندى.

ماسەلەن، بەلگىلى عالىم ە. پوليۆانوۆ: «1924 -جىلى قابىلدانعان قازاق- قىرعىزدىڭ گرافيكاسىنىڭ بۇل سوڭعى نۇسقاسى ەندى تۇزەتۋدى قاجەت ەتپەيتىن ءارى ۇلتتىق گرافيكانىڭ تاريحي قالىپتاسۋىنداعى سوڭعى قادام دەپ ەسەپتەيمىن. وسى رەفورمانى جۇزەگە اسىرعان قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ ەڭبەگىن ءىرى مادەني جەڭىس دەپ ماقتانۋعا بولادى»، دەسە، كورنەكتى تۇركولوگ- عالىم ا. سامويلوۆيچ «بايتۇرسىنوۆ - قازاقتىڭ تۇڭعىش كورنەكتى لينگۆيست عالىمى. ول قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ رەفورماتورى ءارى قازاق ادەبيەتى تەورياسى مەن گرامماتيكاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى»، دەپ جوعارى باعا بەرەدى.

ال باكۋ قۇرىلتايىنا انادولىدان كەلىپ قاتىسقان كوپىرلى- زادە مەن حۇسەيىن- زادە اقاڭنىڭ قۇرىلتايدا ايتقان باعدارلامالىق تۇجىرىمدارىمەن تەرەڭ تانىسادى. وسى قۇرىلتايدان كەيىن فۋاد كوپىرلى- زادە تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ءتىل، ءالىپبي، مادەنيەت سالاسىنداعى ءىرى رەفورمالارىن ۇلت كوسەمى مۇستافا كەمال اتاتۇرىككە تانىستىرعانى بەلگىلى. سونىڭ اسەرى بولسا كەرەك، اتاتۇرىك تۇركولوگيا ينستيتۋتىن قۇرىپ، ونىڭ العاشقى باسشىسىنا ف. كوپىرلى- زادەنى سايلاپ، تۇركيادا ءتىل، ەملە، ادەبيەت پەن ونەر باعىتىندا تۇبەگەيلى بەتبۇرىستار جاسادى. سوندىقتان اقاڭ باستاعان تۇركىستان زيالىلارىنىڭ وي ۇشقىنى انادولى ەلىنە شاپاعىن شاشقان دەۋگە نەگىز بار.

ا. بايتۇرسىن ۇلى الىپبيىندە نەگىزىنەن حالقىمىزدىڭ اۋىزەكى تىلىندەگى دىبىستار مەن دىبىستىق قۇرىلىمدارى نەگىزگە الىنعان. قازاقتىڭ كەيىنگى لاتىن جانە كيريلل الىپبيلەرى دە بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جازۋى نەگىزىندە ءتۇزىلدى.

تۇركيالىق عالىم ا. ب. ەرجيلاسۋن بايتۇرسىن ۇلى جازۋىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرىن توعىز تارماقپەن ەرەكشەلەي كەلە «ورىس تىلىنەن ەنگىزىلگەن ديفتونگتەردى ەسەپتەمەگەندە، قازىرگى قازاق جازۋىن سول بۇرىڭعى بايتۇرسىن ۇلى جازۋىنىڭ جالعاسى دەۋىمىزگە بولادى»، دەپ باعالادى. كورنەكتى تۇركولوگ ك. مۇسايەۆ: «قازىرگى تۇركولوگياداعى گرامماتيكا تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ن. ك. دميتريەۆتىڭ گرامماتيكالىق جۇيەسى 1940 -جىلدارى قالىپتاسسا، ا. بايتۇرسىن ۇلى ودان 30 جىلداي بۇرىن جازعان»، دەپ تۇيىندەدى.

بەلگىلى عالىم ب. بەكەتوۆ: «ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءتىل تۋرالى تاعىلىمى قاراقالپاق ءتىلىنىڭ ەڭ العاشقى الىپپەلەرىن جازعان س. ماجيتوۆ، ق. ەرمانوۆتار تاراپىنان دا ەسەپكە الىندى. ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ يدەيالارى قاراقالپاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنا بايلانىستى جازىلعان ج. ارالبايەۆتىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە دە كورىنىس تاپتى»، دەپ تۇجىرىمدايدى.

الايدا وسىنداي اۋقىمدى گەوگرافيالىق تارالىمىنا، ونىڭ تيىمدىلىگىنە قاراماستان، قازاق ءالىپبيى الدىمەن لاتىن، سودان كەيىن كيريلل الفاۆيتىنە وزگەرتىلدى، ال باكۋ كونگرەسىنە قاتىسقان تۇركولوگ عالىمدار 1930 -جىلداردىڭ اياعىندا كەڭەستىك قىزىل ساياساتقا ءىلىنىپ، ۇلتشىل دەپ ايىپتالىپ، قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى.

ۇلت ۇستازىنىڭ ۇلاعاتى

ا. بايتۇرسىن ۇلى ۇلتتىق اعارتۋدىڭ كورنەكتى قايراتكەرى رەتىندە 1921-1922 -جىلدارى قازاق اعارتۋ حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى اكادەميالىق ورتالىقتىڭ ءتوراعاسى جانە 1922-1925 -جىلدارى - وسى حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى عىلىمي- ادەبي كوميسسيا قۇرامىندا قىزمەت ەتتى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا تاشكەنتتە عىلىمي- زەرتتەۋ ءارى ءبىلىم بەرۋ وردالارىنىڭ اشىلۋى ا. بايتۇرسىن ۇلى، ح. دوسمۇحامەدوۆ، ءا. ديۆايەۆ، ۆ. بارتولد، س. ف. ولدەنبۋرگ سىندى ءىرى تۇركولوگتەردىڭ وقۋ- اعارتۋ ءارى حالىق مۇراسىن تۇگەندەۋ باعىتىنداعى جۇمىستار اتقارۋىنا مول مۇمكىندىكتەر بەردى.

ا. بايتۇرسى ۇلىنىڭ تاشكەنتكە كەلۋى جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق ءۇشىن ەلەۋلى وقيعا سانالدى. تاشكەنتتەگى قازاق، وزبەك، قىرعىز، تاتار ۇلت وكىلدەرى ا. بايتۇرسىن ۇلىن ايرىقشا قوشەمەتپەن قارسى الدى. بيلىك تاراپىنان رەسمي تىيىم سالىنعانىمەن، 50 جىلدىق مەرەيتويى جوعارى دەڭگەيدە اتاپ ءوتىلدى.

وسى تاشكەنتتەگى مەرەيتويدا ۇزەڭگىلەس جولداستارى ونىڭ قازاق حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى جونىندە باياندامالار جاسادى. كەيىن 1925-1928 -جىلدار ارالىعىندا تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا پروفەسسور رەتىندە ساباق بەرىپ، قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتى تۋرالى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جاسادى. 1926 -جىلى «ادەبيەت تانىتقىش» اتتى كىتابىن وسىندا جاريالادى. تاشكەنتتە ءبىلىم بەرگەن جىلدارى قاراقالپاق ءتىل عىلىمىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە ىقپال ەتتى. زەرتتەۋشىلەر سول جىلدارى قاراقالپاقستاندىق ءبىر توپ جاستار اقاڭنىڭ دارىستەرىن تىڭداپ، ولاردى وزدەرىنىڭ الداعى عىلىمي جۇمىستارىندا باسشىلىققا العانىن ايتادى. تاشكەنتتە بايتۇرسىن ۇلىمەن قاتار تۇركى حالىقتارىنىڭ زيالىلارى «شۋروي يسلاميا»، «تۋرك ودامي ماركازيات فيركاسي»، «يتتيحات ۆا تاراككي» اتتى ۇيىمدار ارقىلى قويان- قولتىق جۇمىس ىستەدى. تۇركى زيالىلارىنىڭ تاشكەنتكە شوعىرلانۋى شاھاردى تۋىس ەلدەر رۋحانياتىنىڭ ءىرى ورتالىعىنا اينالدىرا ءتۇستى.

ارينە، كەڭەستىك كەزەڭدە ا. بايتۇرسىن ۇلى جابىق تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالىپ، شىعارمالارىن زەرتتەپ، زەردەلەۋگە قاتاڭ تىيىم سالىندى. ادىلەت تۋىن اسپانداتقان باشقۇرت حالقىنىڭ اقىنى، كورنەكتى جازۋشى سايفي كۋداش الاش زيالىلارىنىڭ اقتالۋى جونىندە باستاما كوتەرىپ، قۇجاتتارمەن دالەلدەپ، سول تۇستاعى بيلىككە حات جازىپ، تەگەۋرىندى كۇرەس جۇرگىزەدى.

ال كورنەكتى تۇركىتانۋشى- عالىم ا. ن. كونونوۆ اقاڭ تۋرالى: «ول قازاق ءالىپبيىنىڭ اۆتورى ءارى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسى، سينتاكسيسى، ەتيمولوگياسى، سونداي-اق ادەبيەت تەورياسى مەن مادەنيەت تاريحى بويىنشا قازاق تىلىندە وقۋلىقتار جازعان عۇلاما عالىم»، دەپ ۇلى اعارتۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىنە باتىل باعا بەرىپ، ساياسي تۇلعاسىن اقتاۋعا ۇلەس قوستى.

بەلگىلى عالىم شورا سارىبايەۆتىڭ 1960 -جىلى جاريالانعان «قازاق ءتىل ءبىلىمى ادەبيەتىنىڭ كورسەتكىشى» كىتابىندا ا. بايتۇرسىن ۇلىنا سىلتەمە جاساعانى ءۇشىن 3000 دانا كىتاپ لەزدە جويىلىپ، اۆتور ءبولىم مەڭگەرۋشىلىگى قىزمەتىنەن الىنىپ، اۋىر سىنعا ۇشىرادى. قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمى رابيعا سىزدىقوۆا 1977 -جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ۇيىمداستىرعان كونفەرەنتسيادا ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ عىلىمي مۇرالارىنىڭ وزەكتىلىگىنە توقتالىپ، كولەمدى بايانداما جاساپ، پارتيا تاراپىنان قاتاڭ سوگىس الدى.

از عۇمىرىندا ابىز اقاڭنىڭ ايشىقتى ءىزى سوناۋ كاۆكازداعى باكۋ، شىعىس تۇركىستانداعى شاۋەشەك شارىنە دەيىن جەتىپ، تۇركى جۇرتىنىڭ سەگىز تاراپ، ءتورت قيىرىن جۇرەگىندە ءتۇيىستىرىپ تەربەتىپتى. ەلىنىڭ بۇتىندىگىن ويلاعان اقاڭنىڭ رۋحانياتقا جاساعان ىرگەلى بەتبۇرىستارى، ارمان- مۇراتى، يگىلىكتى باستامالارى بۇگىندەرى تاۋەلسىزدىگىن العان باۋىرلاس تۇركى ەلدەرىندە جاسامپازدىقپەن جاڭعىرىپ، جۇيەلى جۇزەگە اسىپ، الاش ۇرانى ازاتتىققا ارقا- تىرەك بولدى. اقاڭ ءالىپبيدى وركەنيەت كىلتى دەپ باعالاعاندىقتان وتارشىلدار تاراپىنان زورلىقپەن تاڭىلعان، مىڭ جىلدىق مايەكتى تۇركى- يسلام مادەنيەتىنە تۇساۋ، ساناعا قۇرساۋ سالاتىن لاتىن قارپىن قولداماعانى انىق.

ءوز تاڭداۋىمىزبەن جاسالىپ وتىرعان بۇگىنگى ازات ەلىمىزدە ءالىپبيدى الماستىرۋ - ول ۇلتتىق كود، ەلدىك ءرامىز، رۋحاني قورعانىستى جاساقتاۋمەن تەڭ ءىرى قۇبىلىس. سوندىقتان قازىر لاتىن الىپبيىنە كوشەردە اقاڭ تۇجىرىمداعان سينگارمونيزم قاعيداتىن باسشىلىققا الىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ ءتول تابيعاتىن ساقتاپ، اعات ەملەدەن ءتىلىمىزدى قورعاۋعا مۇمكىندىك اشىلادى. ەگەر اقاڭ سالعان اق جولمەن انا ءتىلىمىزدى، ۇلتتىق ءۇنىمىزدى ايالاپ، جاڭا قارىپكە جاسامپازدىقپەن كوشە الساق، بۇل الاش ابىزىنىڭ مەرەيتويىنا قوسقان سۇبەلى ۇلەس، ۇلت ۇستازىنا كورسەتىلگەن ۇلى قۇرمەت بولارى انىق.

زامانا كوشى وركەنيەتكە بەت بۇرعان سايىن ا. بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش ارىستارىنىڭ قازىنالى كەرۋەنى باۋىرلاس ەلدەردى بايلانىستىرىپ، ايماڭداي تۇلعانىڭ رۋحى اسقاقتاي بەرەرى اقيقات.

دارحان قىدىرالى

egemen.kz