سىعاناقتىڭ كونە قىشتارىندا تالاي عاسىردىڭ قۇپياسى بار – ولكەتانۋشى

قىزىلوردا. قازاقپارات - قىزىلوردا وبلىسىندا ورنالاسقان سىعاناق قالاشىعىندا جەرگىلىكتى ارحەولوگتار مەن ولكەتانۋشى ماماندار تاراپىنان تالاي قۇندى مالىمەتتەردى انىقتادى.
None
None

وسى ورايدا قازاقپارات ءتىلشىسى جاڭاقورعان اۋدانىندا تۇراتىن تاريحشى- ولكەتانۋشى ءالىمجان ەرجانوۆپەن كەزىندە اقوردانىڭ استاناسى اتانعان سىعاناق شاھارى جايىندا وي بولىسكەن ەدى.


- سىر وڭىرىندە كوپتەگەن كونە قالالار بارشىلىق. تاريحشى- ولكەنتانۋشى رەتىندە سول قۇندىلىقتاردى ەلگە تانىستىرۋعا كۇش سالىپ ءجۇرسىز. سول تاريحي شاھارلاردىڭ ءبىرشاماسى جاڭاقورعان توپىراعىندا جاتىر. قازىرگە دەيىن سىعاناقتىڭ قۇرىلىسىنا بايلانىستى قانداي مالىمەتتەر انىقتالدى؟

- ءبىزدىڭ وڭىردە ورتاعاسىرلاردا تۇرعىزىلعان عيماراتتار از ەمەس. اتاپ ايتقاندا، اركۋك، اققورعان، وزگەنت، سىعاناق قالالارىندا ۋاقتىسىندا كوپتەگەن مەدرەسە، مەشىت، ماۆزولەي، ءتۇرلى ساراي، مۇنارالار بوي كوتەرگەنىن بىلەمىز. وكىنىشتىسى، ولاردىڭ كوبىسى بۇگىندە ۇيىندىگە اينالدى. قاراۋسىز قالۋدىڭ سالدارىنان ولار توزىپ كەتتى. قايسىبىر جىلداردا كونە شاھارلار قۇلاپ جاتسا دا ەشكىم نازار اۋدارا قويعان جوق. ەندىگى ءبىرى ادامداردىڭ قولدان بۇزۋ ارقىلى دا جويىلدى.

ورتاعاسىرلىق كەزەڭگە ءتان عيماراتتاردىڭ قالدىقتارىن بۇگىنگى كۇنى وڭىردەگى كونە سىعاناق قالاسىنىڭ ورنىنان كورۋگە بولادى. قالا ورنىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە بىرنەشە ماۆزولەيدىڭ ورنى اشىلدى. وتكەن عاسىردىڭ 30- جىلدارىندا باسقا جاقتان كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى سول كونە قالالاردىڭ بۇزىلىپ كەتۋىنە يتەرمەلەدى. ماسەلەن، كورشىلەس شيەلى اۋدانىنا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى باسپانا تۇرعىزۋ ماقساتىندا سىعاناق قالاسىنان كونە عيماراتتاردى بۇزىپ الىپ كەتتى. قىشتاردى ءۇي نەمەسە باسقا دا عيماراتتاردى تۇرعىزۋعا پايدالاندى. سونىڭ سالدارىنان سىعاناق شاھارىنداعى كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەر تولىعىمەن بۇزىلىپ كەتتى.

- سىعاناقتا تابىلعان قىشتاردان قانداي دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردى بايقاۋعا بولادى؟

- قالا ورنىندا سول قىشتار ءۇيىندى بولىپ شاشىلىپ جاتىر. كەيبىر عيماراتتاردىڭ قىشتارىنان شاھاردىڭ سوڭعى تۇرعىندارى دا 18-19 - عاسىرلاردا شاعىن ۇيلەر تۇرعىزىپ، سوندا ءومىر سۇرگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. نەگىزىندە قىش جاساۋ تەحنولوگياسى دا كوپ جۇمىس قولى مەن ۋاقىتتى قاجەت ەتكەن. قوجا احمەت ياساۋي ماۆزولەيىنىڭ قىشتارى مەن كەراميكاسىنا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىم سوفيا تاكىبايەۆا «كوگىلدىر كۇمبەزدىڭ قۇپياسى» اتتى ەڭبەگىندە ونىڭ تەحنولوگياسىنا بايلانىستى كوپتەگەن مالىمەتتەر كەلتىردى.

«احمەت ياسساۋي ماۆزولەيى كىرپىشتەرىنىڭ جاسالۋى قاراپايىم كورىنەدى. ءبىراق، تەحنولوگيالىق دايىنداۋدا ءار وپەراتسيانىڭ وزىنە ءتان قىر- سىرى بولعان. كىرپىش دايىنداۋدىڭ ءبىرىنشى ساتىسىندا تاڭدالعان جەردى تازالاۋدا بىردە- ءبىر تامىر، وسىمدىك ساباعىن قالدىرماۋ كەرەك. وسىنداي تازالانعان الاڭنان شۇڭقىر قازىلادى، توپىراقتى ابدەن مايدالاپ سۋ قۇيىپ تاستايدى دا، كەتپەنمەن ارالاستىرىپ اياقپەن ەزگىلەيدى. لاي بەتىندەگى سۋدى تەرى قاپپەن قۇيىپ الىپ قايتادان تازا سۋ قۇيادى. بۇل نە ءۇشىن كەرەك؟ بۇل كىرپىشتى كۇيدىرگەندە ونى بۇزباس ءۇشىن توپىراق قۇرامىنداعى تۇزدى ەرىتىپ جۋۋ ءۇشىن قاجەت. لاي دايىنداۋدىڭ سوڭعى ساتىسىندا لاي قۇرامىنا ءشوپ، اتتىڭ قىلىن، ءجۇن مايدالاپ، ۇساقتاپ قوسادى»، - دەپ جازادى.

قىسقا قاراي دايىندالعان لايدى كەتپەنمەن ءبىر جەرگە توبە قىلىپ ءۇيىپ، كوكتەمگە دەيىن قالدىرادى. ۇزاق ۋاقىت جيناپ قويۋ لايدىڭ تىعىزدالۋىنا اكەلەدى. كوكتەم شىعا كەسەك دايىنداۋ باستالادى. جۇمىس الاڭى قىزۋ جۇمىسقا تولاتىن. شەبەرلەر كەسەك قۇيۋ تەحنولوگياسىن ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاعان. شەبەرلەردىڭ كومەكشىلەرى مەن جۇمىسشىلار ءوز بىلىكتىلىگىنە قاراي جۇمىس ىستەگەن. بىرەۋلەر اعاش قالىپتاردى لايمەن تولتىرىپ بەتىن تەگىستەپ وتىرسا، ەكىنشىلەرى سول قالىپتاردى تەگىستەپ دايىندالعان الاڭعا قاتارلاپ اۋدارىپ وتىرعان. كەپتىرۋ ۋاقىتى اۋانىڭ تەمپەراتۋراسى مەن ىلعالدىلىعىنا بايلانىستى.


كىرپىشتەر قاجەتتىلىگىنە قاراي ءار ءتۇرلى فورمادا جانە كولەمدە ازىرلەندى. كوپشىلىگى قالىندىعى 50-60 م م، كولەمى 240 م م- دەن 460 م م- گە جەتەتىن، سالماعى جەتى كيلوگرامم كىرپىشتەر بولدى. ءبىر قىزىعى، كوپتەگەن كىرپىشتەردە الاقان مەن ساۋساق ءىزى كەزدەسەدى. ادامنىڭ ساۋساق ىزدەرىنىڭ انىقتىعى سونداي سودان بەرى عاسىرلار ەمەس، بىرنەشە كۇن عانا وتكەندەي سەزىلەدى. بالا كۇنىمىزدە بارىمىزدە لايدان نەشە ءتۇرلى مۇسىندەر جاسادىق. الايدا، كۇنگە كەپتىرىلگەننەن كەيىن بۇل مۇسىندەر جارىلىپ كەتەتىن. ال احمەت ياساۋي كەسەنەسىندەگى كەسەكتەردە جارىلعان ىزدەر جوق. بۇل كىرپىش لايىنىڭ اسا ىجداعاتتىلىقپەن دايىندالعاندىعىن كورسەتەدى. لاي قۇرامىنا قوسىلعان شوپشەكتەر، جىلقى قىلى، ءجۇن - ارماتۋرانىڭ جۇمىسىن اتقارىپ كەسەكتىڭ جارىلۋىنا جول بەرمەدى. كەپتىرىلگەن كىرپىشتەر ارنايى قولدان جاسالعان وشاقتاردا كۇيدىرىلدى. سىرتقى كەيپى ۇستىندە تەسىگى بار اۋدارىلعان قازان فورماسىندا بولدى.

- قىشتاردى كۇيدىرۋدە قانداي تەحنولوگيانى پايدالانعان؟

- جاڭا اتاپ وتكەن وشاقتاردا ورتا ازيادا ءالى كۇنگە دەيىن نان، سامسا پىسىرىلەدى. وشاققا بىزگە بەيمالىم ارنايى وتىن پايدالانعان. اڭىزعا سۇيەنسەك، كەيبىر دەرەكتەردە 1000-1100 گرادۋسقا دەيىن ىستىق بەرەتىن تامىرلى ءشوپ تۋرالى ايتىلادى. ول ءشوپ تۇركىستان ماڭىندا سول كەزدە وسكەن دەگەن بولجام بار. كەرەكتى جوعارى تەمپەراتۋرانى الۋ ءۇشىن جەل ۇرلەپ وتىراتىن ارنايى جاسالعان وشاقتار بولعان. اۋىزشا جەتكەن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ۇلكەن كىرپىشتەردى ويپاتتاۋ جەرگە جيناپ، ۇستىنە وتىن ءۇيىپ بىرنەشە كۇن جاعىپ كۇيدىرگەن.

- كىرپىشتەردىڭ مىقتى بولۋى ءۇشىن قانداي دۇنيەلەر قوسىلعان؟

- ولاردى كۇيدىرگەندە قوسىلعان شوپشەك، جىلقى قىلى، ءجۇن، وتقا كۇيىپ، كىرپىش ىشىندە قۋىستار پايدا بولادى. بۇل قۋىستار كىرپىش سالماعىن جەڭىلدەتىپ توزىمدىلىگىن ارتتىرا تۇسەدى. عالىم سوفيا تاكىبايەۆا اتاپ وتكەن ەڭبەگىندە كىرپىش كۇيدىرۋگە قانداي اعاش پايدالانعانىن انىقتاپ كورسەتپەگەن. مەنىڭ ويىمشا، بۇل سەكسەۋىل جانە شەڭگەل سەكىلدى. سەبەبى، سەكسەۋىل جوعارىدا ايتىلعانداي 1000-1100 گرادۋسقا دەيىن تەمپەراتۋرانى بەرە الادى. سەكسەۋىلدەن كومىر دايىنداپ، تەمىر ۇستالارى كۇنى كەشەگىگە دەيىن تەمىر قىزدىرىپ سوققان. ال تەمىردى قىزدىرۋ ءۇشىن 800-1100 گرادۋس ارالىعىندا تەمپەراتۋرا قاجەت. سوندىقتان قىش كۇيدىرەتىن پەشتەردە ارنايى جەل ۇرلەۋ ارقىلى، وسى سەكسەۋىلدى پايدالانىپ، كەرەكتى قىزۋ تەمپەراتۋراسىنا جەتكىزىپ وتىرعان. وڭىردە وسەتىن شەڭگەل دە جانە ونىڭ تامىرى سەكسەۋىلدەن كەم ەمەس جوعارعى قىزۋ بەرەدى. بۇل وسىمدىكتەر ءبىزدىڭ وڭىردە كوپ وسەدى.

- اتا- بابامىز سالعان سول قۇندى دۇنيەلەر كۇنى كەشەگە دەيىن جەتتى. وسىنىڭ ءوزى ولاردىڭ ساپالى سالىنۋىن كورسەتەدى ەمەس پە؟

- ۋاقتىسىندا سىعاناقتىڭ اينالاسىندا كوپتەگەن عيمارات بوي كوتەرگەن. سولاردىڭ ءبىرى - كوككەسەنە. كوككەسەنەنىڭ ورنى بۇگىندە جاڭاقورعان اۋدانىنداعى قوجامبەردى اۋىلىنىڭ شەتىندەگى زيراتتا ءۇيىندى بولىپ جاتىر. عيمارات كەزىندە كۇيدىرىلگەن قىشتان تۇرعىزىلعان. كەشەگى كۇنگە دەيىن مۇندا كوككەسەنەدەن بولەك عيماراتتاردىڭ ورنىن بايقاۋعا بولاتىن ەدى. ۋاقتىسىندا ولار دا كەسەنە رەتىندە تۇرعىزىلعان سەكىلدى. بۇگىندە اينالاسىنا ادامدار جەرلەنىپ، ول عيماراتتاردىڭ ورنى جوعالىپ كەتۋدە. مۇنداي ۇلكەن عيماراتتاردى تۇرعىزۋ ءۇشىن كوپ قىش كەتەدى. ول قىشتاردى دايىنداپ كۇيدىرۋ اسا كوپ جۇمىس قاجەت ەتەدى. ول زاماندا كولىك ماسەلەسى قيىن بولعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. سوندىقتان قىشتاردى قۇرىلىستان الىس ەمەس جەردە دايىندايتىن بولعان. وعان قوسا جەرگىلىكتى جەردىڭ توپىراعى دا قىش جاساۋعا جاراعان سەكىلدى. سەبەبى، كەز كەلگەن توپىراق قىش جاساۋعا جارامايدى، ونىڭ قۇرامىندا بىرىكتىرەتىن زاتتاردىڭ بولۋى جانە قىشتى كەپتىرىپ كۇيدىرگەندە جارىلماس ءۇشىن قۇرامىندا تۇزدىڭ دا بولماۋى كەرەك.

- ەندى سىعاناقتىڭ توڭىرەگىندە وي قوزعاساق. بۇل اۋماقتا قىش دايىنداۋ قالاي جۇرگىزىلگەن؟

- قالا ماڭىنداعى جەرلەردىڭ توپىراعى قىش جاساۋعا جارامدى بولعان. قازىر سىعاناقتىڭ اينالاسى ەگىستىك القاپتارعا تولىپ كەتتى. كانالدار جۇرگىزىلىپ، كۇرىش ەگىلدى. سونىڭ سالدارىنان ءتۇرلى تىڭايتقىش حيميالىق زاتتاردى پايدالانۋعا كوڭىل ءبولىندى. ول جەراستى سۋىنىڭ دەڭگەيى جوعارىلاۋىنا الىپ كەلدى. ياعني، ولار جەر بەتىنە جاقىنداپ، سور باستى. وسىنىڭ اسەرىنەن قالا ورنىندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى بارىسىندا ارشىلىپ جاتقان كونە عيماراتتاردىڭ قابىرعا قالدىقتارىنداعى قىشتاردى تۇز جەپ، ولاردىڭ تەز بۇزىلۋىنا اسەر ەتۋدە.

كەيبىر عيماراتتاردىڭ سىرتىن ويۋ- ورنەگى جانە ءتۇرلى- ءتۇستى بوياۋى بار قىش- قاپتامامەن ساندەگەن. كوبىنەسە ورنەكتەلگەن قىشتار كوگىلدىر بوياۋمەن ورنەكتەلگەن. بوياۋدىڭ دا تەحنولوگياسى بۇگىندە زەرتتەۋشىلەرگە قۇپيا رەتىندە تولىعىمەن اشىلماي تۇر. ورتاعاسىرلاردا ۇستالار بوياۋعا قوسپالاردى بۇگىنگىدەي ءتۇرلى جولدارمەن حيميالىق ادىستەر ارقىلى ەمەس، ول كەزدەردە ءتۇرلى وسىمدىك، شوپتەردىڭ تامىرلارىنان الاتىن بولعان. سىعاناق قالاسىنىڭ ورنىنا بارعاندا ورتاعاسىرلىرداعى ۇستالاردىڭ قۇيعان قىشتارىنداعى ساۋساق ىزدەرى كوزىمىزگە تۇسەدى. كەيبىرىندە قاسقىر، تەكە جانە وزگە جانۋارلاردىڭ اياقتارىنىڭ ىزدەرى باسىلعان. بۇل ىزدەرگە بايلانىستى ءتۇرلى پىكىر بار. بىرەۋلەر ونى جانۋارلار قىشتار كەپتىرۋ بارىسىندا بايقاۋسىزدان باسىپ كەتكەن دەيدى. ەندى بىرەۋى سول زامانداعى ادامداردىڭ ىرىمشىلدىعىنا، نانىم- سەنىمىنە بايلانىستى ادەيلەپ تاڭبا رەتىندە باسىلعان دەيدى. قالاي دەسەكت تە ول قىشتاردا بۇگىندە ەسىمى بەلگىسىز ۇستالار نەمەسە ولاردىڭ قاراپايىم كومەكشىلەرىنىڭ قولىنىڭ ءىزى جۇزدەگەن جىلدار بويى ساقتالىپ كەلەدى.

اۆتور: ءادىلجان ۇمبەت

سوڭعى جاڭالىقتار