«التىن كۇرەكتەي» ايگىلى ءان
اۋەلى ولەڭى تۋعان بۇل ءان وسىلاي تۇتاسىپ تۇسە سالعان ءتارىزدى. اۋەنى مەن ولەڭى كىرىگىپ كەتكەنى سونشا، قازىر ءسوزىن جەكە جىر رەتىندە وقۋ قيىنداۋ. بىردەن ءانى باۋراپ الىپ كەتەدى.
جىل باسى سانالاتىن ناۋرىز مەيرامىنا ارنالعان اندەردىڭ ىشىندە ەڭ كوپ شىرقالاتىنى - وسى «ناۋرىز- دۋمان» ءانى. قار كوبەسىن سوگىپ كەلگەن «التىن كۇرەكتەي» لەبىمەن تىڭدارمانىن ءدۇر سىلكىندىرەدى. ولەڭىن 1973 -جىلى مۇقاعالي ماقاتايەۆ جازىپتى. بۇعان قوسار جانە ءبىر تۋىندى بار جەتەگىندە. ول دا ناۋرىز تۋرالى عاجاپ ولەڭ، مىناۋىسى انگە اينالىپ كەتكەندىگىمەن اتاقتى. روزا رىمبايەۆا شىرقاپ شىققاندا، ساحنانى جاندىرىپ جىبەرەدى. ولەڭ اتىن شىعارعان ءاننىڭ تۋۋىنا سەبەپشى روزا اپايدىڭ ەڭبەگىن اينالىپ وتۋگە بولمايدى.
قازاق دالاسىنا كەڭەس وكىمەتى ورناعالى تويلاۋعا تىيىم سالىنعان ناۋرىز العاش 1988 -جىلى سالتاناتتى تۇردە اتالىپ وتكەلى جاتقاندا، انشىگە لايىقتى ءان تاۋىپ، شىرقاۋ تاپسىرىلىپتى. روزا اپايدىڭ كوزىنە مۇقاعاليدىڭ «ناۋرىز» ولەڭى تۇسەدى. اقىننىڭ جىرى جازىلعان كىتاپتى الىپ، كومپوزيتور تالعات سارىبايەۆقا بارىپ اۋەنىن جازىپ بەرۋىن وتىنەدى. ول كىسى جازعاندا دا، كەلىستىرگەن. روزا اپايدىڭ كۇيەۋى تاسقىن وقاپوۆتىڭ وڭدەۋىمەن ءان سول جىلعى ناۋرىز مەيرامىندا جارق ەتە قالادى عوي. اراداعى الپىس جىلدان استام ۇزىلىستەن سوڭ، ناۋرىز العاش تويلانعاندا شىرقالعان ءاندى قار كوبەسىن تۇڭعىش سوككەن «التىن كۇرەككە» بالاۋىمىز سوندىقتان. اقىن مۇحتار شاحانوۆ:
«قانشا عاسىر ءسان بەرگەن دالامىزعا
وزگەشە ءبىر ءانى ەدىڭ بايتاق ەلدىڭ،
سالەم، ناۋرىز! سەن ءبىزدىڭ ارامىزعا
الپىس ەكى جىلدان سوڭ قايتا كەلدىڭ.
سەن ەڭ كونە جىرىسىڭ سانامىزدىڭ،
رۋحي شاتتىعىمسىڭ تاسىپ تولعان.
سەنى تويلاپ، باباسى بابامىزدىڭ
اجەمنىڭ اجەسىنە عاشىق بولعان»،
دەپ جىرلايتىنى وسى تۇس.
ءاننىڭ قىسقاشا تاريحى ءار جەردە جازىلىپ جۇرگەنىمەن، شۋماقتارىندا بۇعىپ جاتقان شىندىق پەن ەمەۋرىندەر تۋرالى كوپ ايتىلا بەرمەيدى. ءبىز ولەڭ جولدارى تەك مەرەكەلىك كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيدەن عانا تۇرمايتىنىن ايتقىمىز كەلەدى.
«ناۋرىز ايى تۋعاندا،
توي بولۋشى ەدى بۇل ماڭدا.
ساقتالۋشى ەدى سىباعا،
ساپارعا كەتكەن ۇلدارعا،
ناۋرىز ايى تۋعاندا»
دەپ ءبىر قايىرادى اقىن. «توي بولۋشى ەدى بۇل ماڭدا» دەپ وتكەن شاقپەن سويلەيدى. وسىنداعى ولەڭنىڭ بار قۇپياسى ەلەۋسىز عانا «ەدى» ەتىستىگىنە كومكەرىلە سالعان. ياعني كىلت ءسوز - بۇرىنعى وتكەن شاق «ەدى». ەرتەدە تويلانعان، ودان كەيىن تويلانباعان... اقىن بالا كۇنىندە ناۋرىز تويىن كوردى مە ەكەن، الدە ۇلكەندەردەن ەستىدى مە ەكەن، ول جاعى بىزگە بەيمالىم. مۇمكىن ەل ىشىندە جىل كەلدى دەپ جاسىرىن تويلاعاندار بولعان دا شىعار. تاريحتا ونداي مىسالدار جەتىپ ارتىلماي ما؟ كەلەسى ەكى جول بالا مۇقاڭنىڭ ناۋرىز تويىنا كۋا بولعانىن راستاي تۇسەتىن سياقتى. بالا مۇقاڭ دەيتىن سەبەبىمىز، «ساقتالۋشى ەدى سىباعا، ساپارعا كەتكەن ۇلدارعا» دەپ تاعى دا وتكەن شاقپەن جازادى. ولەڭنىڭ باستاپقى ءسوز قولدانىسىنا بايلانىستى الگىندەي ىرعاقپەن كەتتى دەپ ايتا المايمىز.
تۋعان- تۋىس، قۇدا- قۇداعي، كورشى- كولەم، تاعى باسقالارىن ەسەپتەمەگەندە، سىباعا ۇزاق ساپارعا كەتكەن ۇلدارعا ساقتالادى. اسكەرگە كەتىپ بارا جاتقان جىگىتتەرگە ساقتايدى دەپ ەستيتىنبىز. ەكى- ءۇش جىلعا اسكەرگە نەمەسە مايدانعا كەتكەن ادامعا قۇرت سياقتى بۇلىنبەيتىن اس ساقتاماسا، وزگەلەرى ۇزاق ۋاقىتقا توتەپ بەرمەسى انىق. كەلگەن ءاربىر جاڭا جىلدان جاقسىلىق كۇتەتىن ىرىمشىل قازاق اللادان بالاسىنىڭ امان ورالۋىن تىلەيتىنىن ۇعۋ قيىن ەمەس. ءدام بەرىپ دۇعا قىلماي ما ناۋرىز تويىندا؟ ونىڭ ۇستىنە اقىننىڭ بالالىق شاعى سوعىس جىلدارىمەن تۇسپا- تۇس كەلەدى.
«ناۋرىز، ناۋرىز، كۇن يگى!
كۇنى يگى جەردىڭ ءتۇرى يگى.
باۋىرى جىلىپ ناۋات- قار،
بابىمەن عانا ءجىبيدى.
شاشىلىپ ىرىس شاناقتان،
شاقىرىپ ءبىر ءۇي ءبىر ءۇيدى،
شات تانۋشى ەدى ءبىر يگى».
مۇندا دا تابيعي قۇبىلىستاردى سۋرەتتەي كەلە، تومەنگى جاعىندا قازاق اۋىلىنىڭ تىنىسىن ايتىپ كەتەدى. «شاقىرىپ ءبىر ءۇي ءبىر ءۇيدى، شاتتانۋشى ەدى ءبىر يگى» دەگەندە، تاعى دا «ەدىمەن» قۇلاتا سالادى. «بۇرىن يگىلەر ءبىر شاتتانۋشى ەدى، بۇگىن ول دا جوققا سايادى».
«وسىناۋ يگى كەڭ جەرگە،
ناۋرىز ايى كەلگەندە،
ناۋرىز تويىن بەرگەندە،
كورمەگەندەر دە ارماندا،
ارماندا - ونى كورگەن دە.
كەلىپ ەم ءومىر- ورمانعا،
ناۋرىز ايى كەلگەندە» .
بۇدان جوعارىداعى شۋماقتاردا اقىن ەلدە ناۋرىز تويلانباي قالعانىن ەمەۋرىن ەتىپ، جىلدىڭ كەلەتىنىن تابيعات قۇبىلىسىمەن استاستىرا سۋرەتتەسە، مىنا شۋماقتا سول ويدى جالعاستىرا كەلە، ءوز باسىنىڭ شىندىعىن جايىپ سالعانعا ۇقسايدى. «كەلىپ ەم ءومىر- ورمانعا، ناۋرىز ايى كەلگەندە» دەيدى ولەڭگە وتىرىك ايتپاعان مۇقاڭ. ءدۇيىم ەل تۋعان كۇنىن 9-اقپاندا تويلاپ جۇرگەن مۇقاعالي ماقاتايەۆ ناۋرىز ايىندا دۇنيەگە كەلگەن دەيتىندەر تابىلادى. ايتقان سوزدەرى دە قيسىندى. ول تۋرالى اقىننىڭ اناسى ناعيمان اپا ەستەلىگىندە: «مۇقاعاليىم 1931 -جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 8 ىندە دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. جاڭىلىسۋىم مۇمكىن ەمەس. سەبەبى بالام مىناۋ ءفانيدىڭ ەسىگىن اشقاننان ءبىراز ۋاقىت كەيىن ناۋرىز تويى بولادى، ناۋرىزكوجە جاسايمىز دەپ كۇتىپ وتىرعانبىز»، دەپتى.
مۇنى مۇقاعالي ماقاتايەۆ اتىنداعى ادەبي سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ورازاقىن اسقار بىلاي تولىقتىرادى: «ال قۇجات بويىنشا مۇقاعالي 9-اقپاندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل كۋالىكتى اقىن ەس بىلگەن كەزدە سول كەزدەگى سايلاۋ ناۋقانىنا بايلانىستى ءوزى جازدىرىپ العان ەكەن»، دەيدى.
بۇل ەندى اقىنداردىڭ كوبى بىلگەنىمەن، ايتا قويمايتىن اڭگىمە. جالعىز- اق وسى جىرى ارقىلى اۆتور ناۋرىز ايىنا قاتىسى باردىڭ ءبارىن جازىپ كەتكەنى كورىنەدى. كەيىننەن ءانى تۋىپ، حالىقتىڭ جۇرەگىنە سەزىم ۇيالاتىپ، جادىندا اڭىز بولىپ كوشىپ جۇرگەنى تەگىن ەمەس.
قازاقتاعى ناۋرىز تۋرالى ماڭدايالدى ءاننىڭ اۆتورى «التىن كۇرەكپەن» بىرگە ناۋرىزدا تۋماسا نە بولعانى، ءبىراق...
جانىبەك ءاليمان
egemen.kz
