ستالين ماراپاتتاعان قازاق
جوعارىداعى باس قولباسشى بۇيرىعىنىڭ قازاقشا تولىق ءماتىنى رەسپۋبليكا ءۇنى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1945 -جىلعى 25-تامىز كۇنگى سانىندا جاريالانىپ، جارلىقتا اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلگەن ادامداردىڭ قۇرمەتىنە 23-كۇنى ساعات 22.00-دە ماسكەۋدىڭ قىزىل الاڭىندا مەرەكەلىك ساليۋت اتۋ جايلى ۇكىم ەتكەن ەكەن.
وسىنداعى باس قولباسشى ستاليننىڭ ماراپاتتاۋ تىزىمىندە جالعىز قازاق، موڭعوليالىق گەنەرال ءمۇدارىس ۇلى جايسانىپتىڭ اتى اتالىپتى (پريكازى ۆەرحوۆنوگو گلاۆنوكوماندۋيۋشەگو ۆ پەريود ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى سوۆەتسكوگو سويۋزا: سبورنيك. - م.: ۆوەنيزدات، 1975. س. 514- 519). ويتكەنى بۇل ازامات جاپونياعا قارسى كەڭەس- موڭعول اسكەرلەرىنىڭ بىرىككەن مايدانىندا موڭعوليا اۋە كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى رەتىندە قاتىسقانى بەلگىلى.
وسى ورايدا قازاق ۇلانى جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلى جايلى باسپا ءسوز بەتتەرىندە قاداۋ- قاداۋ جازبالار جاريالانىپ ءجۇر. ءبىراق مۇندا ايتىلعان دەرەكتەر اۋىزەكى اڭگىمە جەلىسىنەن الىنعاندىقتان، ناقتى تاريحي قۇجاتتارعا ءزارۋ ەدىك. جۋىقتا قولىمىزعا اسكەري تاريحشى ب. داباسۇرەننىڭ اۆتورلىعىمەن 1984 -جىلى ۇلانباتىر قالاسىندا جارىق كورگەن «گەنەرال جايسانىپ» اتتى 100 بەتتىك شاعىن كىتاپشا كەلىپ ءتۇستى. بۇل شىعارما بۇعان دەيىن شەكتەۋلى قۇپيالىق ماڭىزعا يە بولۋىنا بايلانىستى كوپشىلىك وقىرمانعا جەتپەگەن ەدى.
ەندەشە جوعارىداعى كىتاپتا جازىلعان تاريحي قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، قازاق گەنەرالىنىڭ بۇعان دەيىن جالپاق جۇرتقا بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ءومىر جولىن تاپسىرلەۋ تاسىلىمەن بايانداۋدى ءجون كوردىك: - 1927 -جىلى موڭعول مەملەكەتتىك كىشى قۇرال باسقارماسىنىڭ شەشىمىمەن قوشۋىن باستىقتارىنىڭ ءبىلىم- بىلىگىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا، ماسكەۋ قالاسىندا كۋتۆ- تىڭ جانىنان اشىلعان «قوشۋىن باستىقتارىن دايىندايتىن» ءبىرجىلدىق كۋرسقا ماماندار جىبەرۋ ماسەلەسى قولعا الىندى، - دەپ جازادى اۆتور.
مۇنداعى «قوشۋىن» دەپ وتىرعانى - 1925 -جىلدان باستاپ، موڭعول ەلىندە ورناعان اكىمشىلىك بىرلىك. ۇلكەن تاريحشى يسلام قابىش ۇلى 1980 -جىلى ولگەي قالاسىندا جارىق كورگەن «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ تاريحى» اتتى مونوگرافياسىنىڭ 178-بەتىندە: «1925 -جىلى موڭعوليانىڭ قوبدا ولكەسىنە باعىنىشتى بولعان قازاقتاردىڭ اكىمشىلىك بىرلىگى ەجەلگى مانجى- قىتاي تاعايىنداعان ۇكىردايلىق جۇيەدەن قوشۋىن بولىپ وزگەردى. قازاقتار مەكەندەگەن ولكە العاشىندا: شەرۋشى، قوشاق، بوتاقارا، شىبارايعىر، بايقادام اتتى بەس قوشۋىنعا ءبولىنىپ، قوشۋىن ىشىنەن زاڭگىلەر ءبولىپ- ءبولىپ باسقاردى. مىسالى، بوتاقارا قوشۋىنى ءوز ىشىنەن: سەكەل، تايلاق، قانكەلدى، بازازقۇل زاڭگىسى بولىپ ءبولىندى»، دەيدى.
ءسويتىپ، جوعارىداعى جاڭادان ورناعان اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە كادر دايارلاۋ ماقساتىندا: 1929 -جىلدىڭ تامىز ايىندا قوبدا ايماعىنا قاراستى قازاق قوشۋندارىنان ىرىكتەلىپ الىنعان قازاق جاستارى - ر. ءجۇنىسحان، د. جەڭىسحان، ك. شاكىرباي، و. ماحابىل، ءو. توقتىباي، ك. شاريپتەرمەن بىرگە م. جايسانىپ تا كۋتۆ- قا وقۋعا اتتانادى. 1930 -جىلى ءبىرجىلدىق كۋرستى ويداعىداي بىتىرگەن جايسانىپ ەلگە قايتپاي ك ۋ ت ۆ- تىڭ دايىندىق بولىمىنە قابىلدانادى. بۇل وقۋ العاشقى «قوشۋىن باستىقتارىن دايىندايتىن» ءبىرجىلدىق كۋرسقا قاراعاندا باسقاشا ەدى. مۇندا كوممۋنيستىك پارتيا تاريحى، ورىس ءتىلى، ماتەماتيكا قاتارلى كۇردەلى پاندەر وقىتىلاتىن. بۇل جاعداي بۇعان دەيىن ەشقانداي وقۋ- توقۋ كورمەگەن جايسانىپقا وڭاي بولماعان ءتارىزدى. ونىڭ سىرتىندا ورىس ءتىلىن تولىق مەڭگەرۋ ماسەلەسى تاعى بار. ءسويتىپ، 1931 -جىلى ك ۋ ت ۆ- تىڭ دايىندىق ءبولىمىن بىتىرگەن جاكەڭ تامبوۆ قالاسىنداعى اتتى اسكەر ۋچيليشەسىنە وقۋعا اتتانادى.
1934 -جىلى اتتى اسكەر ۋچيليشەسىن ويداعىداي ءتامامداعان جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلىنا موڭعول ۇكىمەتى ورەنبۋرگ قالاسىنداعى ۇشقىشتار دايارلايتىن ۋچيليشەگە وقۋعا كەلگەن موڭعول جىگىتتەرىنە اۋدارماشى- ۇستاز بولۋ مىندەتىن جۇكتەيدى. ءبىر قىزىعى، العىر جىگىت اۋدارماشى- ۇستاز بولىپ ءجۇرىپ- اق اسكەري ۇشقىش ماماندىعىن يگەرىپ الادى. بۇل مەكتەپتى 1937 -جىلى بىتىرگەن جايسانىپتى ۇشقىشتار ۋچيليشەسىنىڭ كوميسسارى ي. د. كوبياكين شاقىرىپ الىپ: «ءسىزدىڭ ۇشۋ ءتاسىلىن يگەرۋدەگى شەبەرلىگىڭىز بەن ورىس ءتىلىن ەركىن مەڭگەرۋىڭىز ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. سوندىقتان تۋىسقان موڭعول ماماندارىن دايارلاۋ ىسىنە قاجەت بولاسىز» دەپ ۋچيليشەگە ۇيرەتۋشى- ۇشقىش رەتىندە جۇمىسقا قابىلداپ، قىزىل ارميانىڭ لەيتەنانتى شەنىن بەرگىزەدى. جايسانىپپەن بىرگە ۇشقىشتار مەكتەبىن بىتىرگەن: گومبوجاۆ، گ. جيگجيد، س. ءلحامسۇرەن، م. وسور، ل. چوگسامجاۆ تاعى باسقا ۇشقىشتار ەلىنە اتتانىپ كەتەدى.
شىعىستا جاپون ميلليتاريستەرىنىڭ قاۋپى كۇشەيگەن 1939 -جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ۇشقىش جايسانىپتى مارشال چويبالسىن موڭعولياعا شاقىرىپ الىپ، ۇشقىشتار دايىندايتىن مەكتەپ اشۋ جايلى تاپسىرما بەرىپ، ەڭ اۋەلى ەسكادريليا باستىعىنا تاعايىندايدى. لەيتەنانت شەنىن كاپيتانعا كوتەردى. كوپ كەشىكپەي اۋە قورعانىس كۇشىن باسقارۋ مىندەتىن جۇكتەيدى.
1939 -جىلى ناۋرىز ايىندا مەملەكەتتىك كىشى قۇرال باسقاراماسىنىڭ شەشىمىمەن ۇشقىشتار مەكتەبىن قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ قاراۋىنا بەرىپ، اسكەري ۇشقىش دايىنداۋ ىسىنە جايسانىپتى جاۋاپتى ەتىپ تاعايىندايدى. ارادا ءۇش اي وتكەن سوڭ قازاق بالاسىن اۋە كۇشتەرى قورعانىسىنىڭ باس قولباسشىلىعىنا تاعايىنداپ، پولكوۆنيك شەنىن بەرەدى. اسكەري تاريحتا ەكى جىلدىڭ ىشىندە (1937-1939) لەيتەنانت شەنىنەن تىكە پولكوۆنيك شەنىنە كوتەرىلگەن ادام از شىعار. كەشىكپەي 1939 -جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 11-كۇنى حالقىن- گول مايدانى باستالادى. مايدانعا موڭعوليا اۋە كۇشتەرىنە قوسباسشىلىق جاساعان جايسانىپقا موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 18 -جىل تولۋ داتاسىنا وراي 1939 -جىلدىڭ 11-شىلدە كۇنى سول تۇستا گەنەرال- مايور دارەجەسىمەن بىردەي «بريگادا كومانديرى» اتاعى بەرىلەدى. وسىعان قاراعاندا بۇل تۇلعا كەڭەستىك داۋىردە «گەنەرال» اتاعىن العان العاشقى قازاق ازاماتى بولۋى عاجاپ ەمەس.
ناتيجەسىندە، بريگادا كومانديرى جايسانىپقا مەملەكەتتىڭ شىعىس شەكاراسىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان جاپونيا ميلليتاريستەرىنە سوققى بەرۋ تاپسىرماسى جۇكتەلەدى. وسى ءبىر اۋىر مىندەتتى ورىنداۋ بارىسىندا وعان كەڭەستىك تاجىريبەلى اسكەري ۇشقىشتار شوركوۆ، كومەنداتوۆ، كۋرباتوۆ، سەمەنوۆ، ۆينوگرادوۆ تاعى باسقالار كومەككە كەلەدى. تاريحتا «حالقىن- گول مايدانى» دەگەن اتپەن بەلگىلى بۇل مايداندا تاريحتا تۇڭعىش رەت جايسانىپ جاۋعا قارسى تۇنگى اۋە شابۋىلىن ۇيىمداستىردى.
وسى شايقاسقا قاتىسقان ارداگەر ۇشقىشتىڭ ەستەلىگىندە، تۇنگى شايقاسقا ازىرلىك اياقتالعاننان كەيىن پولك مايدان انتىن كوتەردى. بارلىعىمىزدىڭ اتىمىزدان اۋە كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشى جايسانىپ: «جاۋ جاعادان العان قازىرگىدەي قيىن كەزدە وتان الدىندا انت بەرەمىز. موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ءبىر ۋىس توپىراعى مەن ءبىر ۇرتتام سۋىن قاسىق قانىمىز قالعانشا قورعايمىز. موڭعول حالىق ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرى رەتىندە، قارۋ- جاراعىم مەن قاسىمداعى جاۋىنگەر جولداستارىمدى جاۋىز جاۋدىڭ وعىنان قورعايمىن!» دەپ كۇڭىرەنە وقىدى. قولباسشىمەن بىرگە پولك كومانديرى ز. بور، كوميسسار ت. شاعدىرسۇرەن، شتاب باستىعى ا. داعبا، پارتيا ۇياسىنىڭ باستىعى گ. بيامبىجابتار دا انت بەردى. انت بەرۋ ءراسىمى اياقتالعان سوڭ، جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلى ءسوز سويلەپ، كوپشىلىككە سوعىس جاعدايىن مالىمدەپ، كۇللى قۇرىلىمدى قاتاڭ تارتىپكە شاقىردى. انت بەرگەن كۇننىڭ تۇنىندە شابۋىلعا كىرىستىك. ەڭ اۋەلى بارلىعىمىز شاشىمىزدى تاقىرلاتىپ الدىرىپ، اسكەري قۇجاتتارىمىزدى ۇيگە قالدىردىق. ماتادتان حامىرداباعا دەيىنگى 300 شاقىرىمعا 2 ساعاتتا ۇشىپ جەتتىك. جايسانىپ تۇڭگى شابۋىلعا اتتانعان 9 ۇشاقتى ءۇش- ۇشتەن جىكتەدى. ءبىرىنشى توپقا ءوزى باسشىلىق جاسادى. ەكىنشى توپتى ورىس ۇشقىشى كومەنداتوۆ باسقارسا، ءۇشىنشى توپتى ز. بور باسقاردى، دەپ جازىپتى (ب. داباسۇرەن «گەنەرال زايسانوۆ»، ۇلانباتىر - 1984 ج. - 34 بەت).
حالقىن- گول مايدانى كەزىندە قىزىل ارميا تاراپىنان موڭعول اۋە قورعانىسىنا ي-15 ماركالى جويۋشى ۇشاق بەرىلەدى. بۇل ۇشاقپەن ەڭ اۋەلى جايسانىپتىڭ ءوزى ۇشىپ كورىپ، باسقالاردى ۇيرەتكەن ەكەن.
سونداي-اق مايدان قولباسشىسى گ. ك. جۋكوۆ گەنەرال جايسانىپتىڭ تۇنگى شابۋىلىن قولايلى دەپ كورىپ قىزىل ارميانىڭ 57-كورپۋسىنا «تۇنگى اۋە شايقاسىنا ىرىكتەلگەن ۇشقىشتاردى قاتىستىرۋ» جايلى رەسمي حات تۇسىرەدى. ناتيجەسىندە، بۇعان دەيىن سان سوعىستى باستان كەشىرگەن كەڭەستىك ەڭ تاڭداۋلى 21 ۇشقىش ىرىكتەلىنەدى. وسىلاردىڭ 11 ى ك س ر و باتىرى ەدى. ولار: ا. ي. گۋسيەۆ، ن. س. گەراسيموۆ، س. ي. گريتسيەۆەتس، ۆ. ۆ. زۆەريەۆ، س. پ. دەنيسوۆ، ي. ي. دۋشكين، پ. ت. كوروبكوۆ، ي. ا. لاكەيەۆ، يا. ۆ. سمۋشكيەۆيچ، ۆ. ي. شيەۆچەنكو، گ. پ. كراۆچەنكو.
ءسويتىپ، 1939 -جىلى حالقىن- گول مايدانىندا كەڭەس- موڭعول اسكەرلەرى جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن، قازان توڭكەرىسىنىڭ 22 جىلدىق مەرەكەسى كۇنى (11-قاراشا) ۇلانباتىر اسپانىندا جايسانىپ پەن كەڭەستىك ۇشقىش جاروۆ ەكەۋى حالىققا اۋە شايقاسىن كورسەتەدى. ودان كەيىن 1945 -جىلى 9-مامىر كۇنى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جەڭىس مەرەكەسىنە وراي ورتالىق الاڭعا جينالعان قاراقۇرىم حالىقتىڭ كوزىنشە گەنەرال جايسانىپ پەن ورىس ۇشقىشى پ. ا. بوبكو اۋە شايقاسىنان ەتيۋدتەر كورسەتىپ، سوڭىندا جايسانىپ ءوزى جەكەدارا بوچكا تارتۋ، اۋەدە شىر اينالۋ، تىك شانشىلۋ سياقتى كەرەمەت كورىنىستەردى حالىققا تاماشالاتادى.
موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1944 -جىلى 28-ءساۋىر كۇنگى 52- قاۋلىسىمەن جايسانىپقا رەسمي تۇردە اسكەري جوعارى شەن «گەنەرال- مايور» بەرىلەدى. ناتيجەسىندە، قازاق ازاماتى 1945 -جىلعى كۆانتۋن ارمياسىنا قارسى جورىققا گەنەرال شەنىمەن قاتىسىپ، مايداندا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن باس قولباسشى ءستاليننىڭ ماراپاتىنا يە بولادى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن ج. ءمۇدارىس ۇلى 1948 -جىلى يۋ. گاگارين اتىنداعى اۋە كۇشتەرى اكادەمياسىنا وقۋعا بارادى. 1951 -جىلى كوماندالىق شتاب باسقارۋدىڭ جوعارى دارەجەلى № 744500 ديپلومىن الادى. قوبدا بەتى قازاقتارى ءۇشىن ۇلكەن تاريحي مەرەكە 1950 -جىلى ۇلتتىق باي- ولكە ايماعى ورناۋىنىڭ 10 جىلدىق تويى بەلگىلەنەدى. وسى توي ۇستىندە باي- ولكە توپىراعىنا العاش رەت ۇشاق قونادى. تەمىر پىراق يەسى - وسى ولكەنىڭ ءتول تۇلەگى گەنەرال جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلى ەدى.
جاكەڭ جارىقتىق 1967 -جىلى 19-قاراشا كۇنى ۇلانباتىر قالاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. مارقۇم گەنەرالدىڭ قازاسى جايلى باي- ولكەلىك تاريحشى شىناي راحمەت ۇلى: «گەنەرال جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلى اۋرۋحانا قابىرعاسىنا سۇيەنىپ تىك تۇرعان كۇيىندە قايتىس بولدى. قىران شىڭدا ولەدى دەۋشى ەدى. قۇرمەتتى قاراۋىل ساپقا تۇرىپ، ۇكىمەت باسشىلارى باستارىن ءيىپ، مۇردەسى «كاتيۋشانىڭ» تۇعىرىنا قويىلىپ، وركەستر وينالىپ، الدەنەشە دۇركىن زەڭبىرەك اتقىلاپ، ۇلانباتىرداعى «التىن بەسىك» زيراتىنا جەرلەندى» دەپ جازىپتى.
باتىر اتامىزدىڭ ومىردەن وتكەنى جايلى موڭعوليا ۇكىمەتى مەن پارتياسىنىڭ ورتالىق ورگانى «ۇنەن» (اقيقات) گازەتىنىڭ 1967 -جىلعى 20-قاراشاداعى سانىندا باسىلعان قارالى حاباردا: «م. زايسانوۆ جولداس 1910 -جىلى باي- ولكە ايماعىنىڭ ۇلانقۇس سۇمىنىندا كەدەي مالشى قازاقتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول - ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن سوتسياليزم ءىسى ءۇشىن سانالى ءومىرىن ارناعان ءبىزدىڭ قارت جاۋىنگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى. موڭعوليا حالىق ارمياسىندا 25 جىل ەڭبەك ەتىپ، قاتارداعى جاۋىنگەردەن گەنەرال- مايور دارەجەسىنە كوتەرىلدى» دەپ بەلگىلەپتى.
ەكى دۇركىن (1939، 1945) مايداندا موڭعول اۋە كۇشتەرىنە قولباسشىلىق جاساعان قازاق گەنەرالى «سوعىس قىزىل تۋ» وردەنىمەن 3 دۇركىن، «سوعىس داڭقى» وردەنىمەن جانە «التىن جۇلدىز» وردەنىمەن 2 دۇركىن، ك س ر و جوعارى كەڭەسىنىڭ ءتورالقاسىنىڭ جارلىعىمەن «جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتتالسا، جايسانىپتىڭ ەرلىك داڭقىن ەستە ساقتاۋ ءۇشىن مونعول حالىق ارمياسىنىڭ 60 جىلدىق داتاسىنا وراي باي- ولكە ايماعى ۇلانقۇسىن سۇمىندىق 11 جىلدىق ورتا مەكتەبىنە جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلىنىڭ اتى بەرىلدى.
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz
