ۇلتىمىزدىڭ اتاۋى «قازاق» ءسوزى قالاي پايدا بولدى؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءسوز قادىرى - ءوز قادىرىڭ. سەبەبى ادەپتى سويلەۋ، ءسوزدى ءوز ورنىمەن قولدانۋ - اقىلدىلىقتىڭ بەلگىسى.

وعان حالىق اۋىز ادەبيەتىن، اسىرەسە، ماقال- ماتەلدەردى جەتىك ءبىلىپ، ءار ءسوزدىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ، كىتاپتى كوپ وقۋ ارقىلى جاتتىعىپ، توسەلەدى.

«اقىلدى ادام ءسوزدى ناقىلسىز ايتپايدى» دەگەن سودان شىققان. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ادام ءبىر كۇندە 10,000 ءسوز قولدانادى ەكەن. ءبىراق كوبىمىز قولدانىپ جۇرگەن ءسوزىمىزدىڭ استارىنا ۇڭىلە بەرمەيمىز. ەندەشە، مىنا سوزدەردىڭ قالاي پايدا بولعانى تۋرالى بىلگەنىمىز ابزال.

ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ اتاۋى «قازاق» ءسوزى قالاي پايدا بولدى؟

بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى پىكىر كوپ. كوپتەگەن عالىمدار «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن ب. ز. د. VII- IV عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ساق تايپاسىنىڭ اتىمەن، نە «ەركىن» سوزىمەن بايلانىستىرادى.

قازاق عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ: «قازاق» ءسوزى «وتە قادىرلى ءسوز، كۇشتى، مىقتى، شابىتتى» دەگەندى بىلدىرەدى»، - دەيدى.

ال تاريحشى يبن رۋزبيحان XVI عاسىردىڭ جازبالارىندا بىلاي دەپ جازعان: « ءار جەردە قازاقتار وزدەرىنىڭ ەرجۇرەكتىلىگى، باتىرلىعى، زور كۇشىمەن بەلگىلى بولعان. بۇل تۋرالى اراب جانە ءبىرقاتار وزگە تىلدەردە كوپ دەرەكتەر كەزدەسەدى» .

«قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋى تۋرالى عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرىن تۇجىرىمداپ، ەكى قورىتىندى جاساۋعا بولادى: العاشقىسى - «قاس» جانە «ساق» اتاۋلارىنىڭ بىرىگۋىنەن شىققان؛ ەكىنشىسى - «ەرىكتى ادام» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

«قازاق» ءسوزىنىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى، عالىمداردىڭ پىكىرلەرى ءارتۇرلى.

مۇحامەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىندە ول «قازاقتاردى» «قاشقىن» دەپ سيپاتتاعان.

«.. . ءسۇيتىپ كەرەي مەن جانىبەك ءوزىنىڭ ەلىنەن ىرگە ءبولىپ قاشىپ شىعىپ، ءبىراز ۋاقىت قاڭعىرىپ ءجۇردى. ولاردى «قازاق» دەپ اتادى. اقىرى سول اتقا يە بولدى.. «، - دەلىنگەن ونىڭ ەڭبەگىندە.

كەي دەرەكتەر بويىنشا دۋلاتيدىڭ ءوزى دە «قازاق» بوپ قاشىپ شىققانىن، ورىس حاننىڭ ۇرپاعىمەن جاۋلاسقان شايبانيلىكتەردىڭ ۇرپاعى ەكەنى، سوندىقتان «قاشىپ شىققان»، «قاشقىن» ءسوزىن قولدانعاندىعى ايتىلادى.

زەرتتەۋشى ءا. ءابدىراحمانوۆ «قازاق» ءسوزىنىڭ توركىنى «قاز» جانە «وع» (و ق) دەگەن ەكى ءسوزدىڭ قوسىلۋىنان جاسالعانىن ايتقان.

«وع» - كونە تۇركى تىلىندە رۋ، تايپا دەگەندى بىلدىرەدى. «قاز - وع(وق)» - قازاق تايپالارى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.

ال ورىس عالىمى ا. بەرنشتام ۇزاق ۋاقىت بويى قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تاريحىن زەرتتەپ، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرىن جازبا ادەبيەتتىڭ دەرەكتەرىمەن سالىستىرىپ مىناداي تۇجىرىم جاساعان: «قازاق» ءسوزى قاسپي ماڭى جانە ساق تايپالارىنىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان.

قازاقستاندىق ارحەولوگتار ۆيكتور زايبەرت، الەكساندر كيسلەنكو، ۆلاديمير زاييتوۆ، ولەگ مارتينيۋك 50 جىل عۇمىرىن قازاقستان تاريحى مەن قازاق اتاۋىنىڭ پايدا بولۋىن زەرتتەۋگە ارناعان.

شىعىس قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى نەگىزىندە الىنعان سوڭعى مالىمەتتەرگە سايكەس، ولار بۇل اتاۋ سكيف تىلىنەن شىققان دەگەن تۇجىرىم جاسادى.

عالىمدار مالىمەتتەرى بويىنشا سكيفتەر وزدەرىن ساق دەپ اتاعان.

ال قىپشاق ءتىلىنىڭ ەجەلگى ۆاتيكان سوزدىگى «كودەكس كۋمانيكۋس» ەجەلگى قولجازباداعى جازبالار بويىنشا «قازاق» ءسوزى «بويداق» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

«قازاق ءسوزى بارلىق تۇركى تىلدەرىندە «قىراعى» ، «ساق» دەگەندى بىلدىرەدى. ءبىراق «كا» پرەفيكسى نەنى بىلدىرەدى؟ كونە تۇركى تىلدەرىندە بۇل ءسوز «ۇلى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن ەكەن. مىسالى، «كا- حان» ەندى تەك «حان» ەمەس، «ۇلى حان» . ياعني، «كا- ساقتى» «ۇلى ساق» دەپ اۋدارۋدىڭ ماعىناسى بار. بۇل ءسوز ەجەلدەن، بەس عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن ەتنونيمگە اينالعان»، - دەيدى عالىمدار.

ال 1245 -جىلى ماملۇكتىك مىسىر ەلىنىڭ قىپشاقتارى تاراپىنان جاسالعان قىپشاق- اراب سوزدىگىنىڭ قولجازباسىنداعى «قازاق» ءسوزى وتباسىلىق جاعدايدى بىلدىرەتىن «ۇيگە كىرگەن، ءۇيلى بولعان، بولىنگەن، ءبولىنىپ ەنشىسىن العان» دەگەن ماعىنالاردى بەرگەندىگى ايتىلعان.

وسى قىپشاق- اراب سوزدىگىنىڭ قولجازباسىمەن ارنايى جۇمىس جاساعان عالىم قالدىباي قىدىربايەۆتىڭ ايتۋىنشا، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز قىپشاق- اراب سوزدىگىندە قازاق ءسوزىنىڭ ماعىناسى «كەزبە، قاڭعىباس» دەپ جۇردىك.

بۇل سوزدىكتى 1894 -جىلى حوتتسمان گوللانديالىق عالىمى زەرتتەگەن.

«سوزدىكتەگى «قازاق» اتاۋىنىڭ اراب تىلىندەگى ماعىناسى «ءال-مۋجارراد» ەمەس، « ءال-مۋحارراد». سوزدىكتەگى ءبىر نۇكتەگە بولا، حوتتسمان وعان باسقاشا جاعىمسىز ماعىنا بەرىپ جىبەرگەن. اراب تىلىندەگى «ءال- مۋحارراد» - «ءۇيلى بولىپ ءبولىنۋ، بولەك شىعۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى»، - دەيدى عالىم.

ايتۋىنشا، قازاق ءسوزىنىڭ ماعىناسى قازاق حاندىعى تۇسىندا ناقتىلانا ءتۇستى. ونى «ءبولىنۋ، ءۇيلى بولۋ» دەگەن ماعىنادا قولدانا باستاعان.

«1465 -جىلى ءابىلقايىر كەرەي مەن جانىبەكتەن بولىنەتىن كەزدە قازاق ءسوزىن قولدانعان. ءبىز قازاق بولامىز، ءبولىنىپ، ەل بولامىز دەپ ۇدەرە كوشكەن. وسىلايشا، قازاق ءسوزى ۇلتتىڭ اتىنا اينالعان بولۋى مۇمكىن»، - دەيدى قالدىباي ارىستانبەك ۇلى.

stan.kz