كەڭەس بيلىگىنىڭ ەكىنشى جاۋى شەتەلدەگى قازاقتار بولدى - بەكەن قايرات ۇلى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات- تاۋەلسىزدىك كەزەڭى، شەجىرەلى ەل تاريحىنىڭ ماڭىزدى بولەگى بولعانى داۋسىز. سول قاتاردا جاس مەملەكەتتىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتكەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى باستاۋ العان، ەل مەن ەلدى قاۋىشتىرعان قازاق كوشىنىڭ دە الار ورنى ەرەكشە.

سول كوشتىڭ العاشقى لەگىندە ەلگە ورالعان، كوپشىلىك وقىرمانعا ءتۇرلى تاقىرىپتاعى جۋرناليستىك، ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەرىمەن، اڭگىمەلەرىمەن تانىمال بولعان بەلگىلى پۋبليسيست بەكەن قايرات ۇلىن اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- ەل تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە قازاق كوشى اتاجۇرتقا بەت تۇزەدى. ۇلى كوش اتامەكەنگە نە اكەلدى؟

- قازاق جۇرتىنىڭ الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا مويىندالعان تاۋەلسىز ەل بولىپ شاڭىراق كوتەرۋى - عاسىردىڭ، ءبىر ءداۋىردىڭ ايشىقتى وقيعاسى. سول كەزەڭنەن باستالعان تاۋەلسىز ەل شەجىرەسىندە، جاس مەملەكەتتىڭ ورنىقتى وركەندەۋىنە، تۇعىرىنا قونىپ ەسەيۋىنە باعىتتالعان ءتۇرلى ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني رەفورمالاردىڭ بىردە ولاق، بىردە شولاق بولۋى مۇمكىن. ال، ودان ماڭىزدىسى ءوز شاڭىراعىن قاستەرلەپ، شايقالتپاي ۇستايتىن، سوعان ىنتالى، مۇددەلى، مەملەكەتتىڭ تىرەۋى بولىپ وتىرعان حالىق ۇلتتىق بولمىسىن، قۇندىلىعىن ساقتاي وتىرىپ ءوسىپ- ءونۋىن توقتاتپاۋى كەرەك.

قازاق جەرىندە كەڭەس بيلىگى ورناعاننان كەيىن «ەسكىنىڭ قالدىعى» دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. بۇل ەسكىنىڭ قالدىقتارى دەپ وتىرعانى ۇلتىمىزدىڭ مىنەزى، سيپاتى، ءدىنى، فولكلورى، ءداستۇرلى مادەنيەتى سەكىلدى ۇلتتى ايشىقتاپ، بەينەلەپ كورسەتىپ تۇراتىن بارلىق ۇلتتىق قۇندىلىقتارى بولاتىن. سول كەزەڭدە بيلىك تارابىنان «ەسكىنىڭ قالدىقتارىن» توبەسىنەن جاي ءتۇسىرىپ قۇرتىپ، جويىپ جىبەرۋگە كۇش سالىندى. وسىنداي تەگەۋرىندى وتارلاۋدىڭ قاندى شەڭگەلىنەن زورعا قۇتىلعان حالقىمىز تاۋەلسىزدىككە بار بولمىسىنان جۇتاپ، ەسەڭگىرەپ جەتتى.

ال، تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى ارايلانىپ اتقان تۇستا شەتەلدەن قازاق دالاسىنا باعىت العان ۇلى كوش اتامەكەنگە قازاق حالقىن، ولاردىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىن جەتەلەپ جەتكىزدى. اتاجۇرتىنا قونىس اۋدارعان قانداستارىمىزدىڭ بويىندا، ساناسىندا، بولمىسىندا وسى ۇلتتىڭ اسىل قۇندىلىقتارى بارىنشا ساقتالعان بولاتىن. حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «ءبىزدىڭ سۋالا جازداعان سورتاڭ تەڭىزىمىزگە، شەتتەن كەلگەن ورالمان باۋىرلارىمىزدىڭ قوسىلۋى تازا بۇلاق سياقتى اسەر ەتتى»، - دەيتىن سالماقتى ءسوزى كوشكە بەرىلگەن ءادىل باعا ەدى. بۇل جەردە جازۋشى ەكونوميكانى ايتىپ وتىرعان جوق، قازاقتىڭ سالت- داستۇرىمەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن مەڭزەپ وتىر.

بىلايشا ايتساق، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا، مۇنايىنا، گازىنا، ءتۇستى مەتالىنا، اۋىل شارۋاشىلىعىنا شەتەلدىكتەر ينۆەستيتسيا قۇيىپ وركەندەتىپ، دامىتا السا دا، قازاقتىڭ بايىرعى بولمىسىن قالپىنا كەلتىرىپ، ۇلتتىڭ رۋحانياتىن تۇلەتۋگە كومەكتەسە المايتىنى انىق ەدى. مىنە وسى ينۆەستيتسيانى ورالمان باۋىرلارىمىز عانا ەلگە اكەلە الدى. بۇنىڭ قادىر- قاسيەتى ەشبىر دۇنيەمەن ولشەنبەيدى. حالىقتىڭ تاعدىرى، ۇلتتىڭ تاعدىرى زاتتىق بايلىقتان قاشاندا بيىك تۇرۋى ءلازىم. كەي ادامداردىڭ «ورالماندار ەكونوميكامىزعا قانداي ۇلەس قوسىپ جاتىر؟»، - دەپ سۇرايتىنى، وسىنى تۇسىنبەۋشىلىكتەن تۋىپ وتىر.

- ءبىر جازباڭىزدا «اتامەكەنگە العاش كوشىپ كەلگەن جىلدارى ماعان ەڭ كوپ قويىلاتىن سۇراق مىناۋ ەدى: «قايدان كەلدىڭ؟»، «نەگە كەلدىڭ؟»، «نە اكەلدىڭ؟». وسى ءۇش سۇراققا ءۇش ولەڭ جازىپ، جاۋاپ بەردىم»، - دەپسىز. وسىلاي ولەڭ جازۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

- جوعاردا ايتىپ وتكەن «ەسكىنىڭ قالدىقتارىنا» وشتەسكەن كەڭەس بيلىگىنىڭ ەكىنشى ءبىر جاۋى شەتەلدەگى قازاقتار بولدى. بيلىك جاۋاپتى جۇمىسقا تۇرۋ نەمەسە پارتياعا مۇشە بولىپ كىرۋ ءۇشىن شەتەلدە تۋىسىڭ بولماۋى كەرەك دەيتىن. جاي ادامدارعا دا بۇكىل 70 جىلدىق بيلەپ- توستەۋ كەزىندە شەتەلدەگى قازاقتاردى قاشقىن، زورەكەر، ەلدى قاناپ، توناپ قاشىپ كەتكەن جامان ادامدار دەپ جەك كورۋ دارىپتەلدى. ءبىز كوشىپ كەلگەن 91 جىلدارى وسى ماسەلە جوعارى دەڭگەيدە تۇردى. ادامدار ساناسىندا قاتىپ قالعان قاتقىل سۇراقتارىن بىزگە كولدەنەڭ تارتتى. سوندىقتان قوعامداعى كەيبىر الجاسقان، نادان ساناعا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلدى. بۇل ولەڭدەر جايشىلىقتان ەمەس، سول قايشىلىقتان تۋدى...

نە اكەلدىڭ دەيسىز بە؟

بابامنىڭ مۇراتىن اكەلدىم،

قاجىماس قۋاتىن اكەلدىم.

ەسكى قازاقتىڭ،

ينابات- ۇياتىن اكەلدىم.

ونەردىڭ كورمەسىن اكەلدىم،

قىزداردىڭ زەردەسىن اكەلدىم.

سىزدەر ۇمىتىپ قالعان،

قازاقتىڭ بەينەسىن اكەلدىم.

...

اتامەكەنگە نەگە كەلدىم؟

التىن وردامدى كورەيىنشى دەپ كەلدىم،

قولىم ۇشىن بەرەيىنشى دەپ كەلدىم.

شەتتە تۋدىم، شەتتە ءوستىم اعايىن،

ءدال ورتاڭدا ولەيىنشى دەپ كەلدىم.

...

قايدان كەلدىڭ دەيسىز بە؟

التاي تاۋدىڭ ار جاعىنان كەلدىم،

باي- ولكە ايماعىنان كەلدىم،

ءالى ءوڭى بۇزىلماعان،

قازاقتىڭ قايماعىنان كەلدىم.

...

- ءسىزدى قازاق ەلىنە جەتەلەگەن قانداي ارمان- ماقسات بولدى؟

- مەن تۋعاندا، ياعني، ەسىمدى بىلگەندە ورتام تاپ- تازا قازاق ەدى. كادىمگى كوشپەندى ءومىر بولاتىن. كوشكەندە كادىمگى تۇيەمەن كوشەمىز، ءبىز سياقتى جاس بالالار جۇكتى تۇيەنىڭ ۇستىندە كەبەجەنىڭ ىشىندە، شايقالىپ كەتىپ بارا جاتامىز...

جايلاۋ قانداي ەدى؟ باسقاسى باسقا، كەشكى جامىراعان قوزىنىڭ داۋسىن ءالى ساعىنام. ءبىزدىڭ ۇيدە راديو قابىلداعىش بولدى. كەشكە «توعىزدىڭ حابارى» دەيتىن 30 مينۋتتىق ايماقتىڭ جاڭالىعى مەن كونسەرتى ارالاس اقپارات ايتادى. ونى ءتىرى ادامنىڭ ءبارى تىڭدايدى. بۇدان باسقا ەشقانداي جاڭالىق كوزى جوق. وسى «توعىزدىڭ حابارىنان» قازاقستاندىق ونەر ادامدارىنىڭ ايتقان اندەرى اندا- ساندا بەرىلىپ تۇرادى. ماعان تۇڭعىش رەت «قازاقستان» دەيتىن ەل بارىن ەستىرتكەن وسى راديو.

1980 -جىلى ورتا مەكتەپتى ءتامامداپ، ۇلان- باتىر قالاسىنداعى اسكەري ينستيتۋتقا كۋرسانت بولىپ قابىلداندىم. اسا اۋىر سىناقتان وتتىك. كۇنىنە 15-20 شاقىرىم كروسس جۇگىرەمىز. جولىمىزدا كەڭەس ارمياسىنىڭ اسكەري قوسىندارى ورنالاسقان. بيىك دۋالدىڭ سىرتىنا سولداتتار قيقالاقتاتىپ جازۋلار جازىپتى. جۇگىرىپ كەلەم، وقىپ كەلەم... «چيمكەنت» دەپ تۇر. كوزىمە وتتاي باسىلدى. قاپتاعان قالقا- موڭعولدىڭ ورتاسىنا ۇيىرلەسە الماي جۇرگەن مەن بەيباققا انا جازۋ قول بۇلعاپ تۇرعان اتاجۇرتىم سياقتى ەلەس بەردى...

اقىرى قازاقستانعا ەل كوشتى. بۇل 1991 -جىلدىڭ ناۋرىز ايى بولاتىن. ءيا، اقسارباس، ەندى نە تۇرىس!!! تۋرا مامىر ايىنىڭ باسىندا باسشىلىقتىڭ اتىنا ارميادان بوساتۋ جايلى ءوتىنىش جازدىم. مۇنداي مۇمكىندىك عاسىر تۇر عوي ءبىر داۋىردە تۋا بەرمەس.

وسىنداي تولقۋلى كۇندەردىڭ بىرىندە، «نە اقىل ايتار ەكەن» دەگەن ۇمىتپەن قايىمحان دەيتىن اعاي بار ەدى، سوعان باردىم.

- وۋ، كاكە، قازاقستانعا كەتپەكشىمىن، باردىم دەيىك، ول ەلگە قانداي پايدام تيەدى مەنىڭ؟ .. كاكەڭ ادەتتەگىدەي قۇنجىڭداپ رياسىز كۇلدى.

- قۇداي- اۋ، بولماسا ونداعى قازاقتىڭ سانى ءبىر ادامعا كوبەيمەي مە؟

مەنىڭ عۇمىرلىق تانىمىما قامشى بولعان وسى ءسوز. قازىردىڭ وزىندە ءبىر ورالمان كوشىپ كەلسە، «قازاقتىڭ سانى ءبىر ادامعا كوبەيدى» دەپ قاراپ تۇرامىن.

سول ۋاقىتتا مەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنا قاراستى تارباعاتاي اۋدانىنا بارۋعا بەكىندىم. تارباعاتايعا باراتىن سەبەبىم: قازاقستانعا كوشۋدى ويلاعان كۇننەن باستاپ «قايدا بارۋىم كەرەك؟» دەگەن سۇراققا باسىم قاتتى. سودان قاز س س ر ەنسيكلوپەدياسى دەيتىن 12 تومدىق زىلدەي كىتاپتى ەكى اپتا اقتارىپ قونىس ىزدەدىم. سول كىتاپتا: «كەڭەس زامانىندا قۇجات- قاعازدارى قازاق تىلىندە جۇرگىزگەن جالعىز اۋدان بار. ول - تارباعاتاي» دەپ جازىلعان ەكەن. وسى ءسوز مەنىڭ ول جاققا اتباسىن بۇرۋىما سەبەپ بولدى. «قايدا بارسام دا، قازاعى تۇنىق جەرگە بارايىن».

وسى جەردە ءبىر قىزىق ايتايىن. يركۋتسكىدەن پويىزعا وتىرىپ قازاقستاندى بەتكە الىپ جولعا شىقتىق. تۇندە پويىز جالعىزتوبە ستانساسىنا كەلىپ توقتادى. سول جەردە ءبىز باراتىن سوۆحوزدىڭ كولىگى كۇتىپ تۇر ەكەن. وتىرعىزىپ الدى دا سالدىرلاتىپ تارتىپ وتىردى. ءجۇرىپ كەلەمىز. جولدى جاتقا بىلەمىن. كارتادان قاراپ ءبىلىپ العام. قاسىمدا سوۆحوزدىڭ كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ باسشىسى قارا مۇرتتى بىرەۋ وتىر. مەن بولسام الگى ادامعا، الدىمىزدا كوكپەكتى، ودان كەيىن اقسۋات، اقجارعا دا تاياپ قالدىق... دەپ اڭگىمە ايتىپ قويام. مۇرتتى ءۇنسىز. ماعان ءبىرتۇرلى ەجىرەيىپ قارايدى. سويتسەم ول بەيباق مەنەن قورقىپ كەلە جاتىر ەكەن. «بۇل پالە ءبارىن قايدان بىلەدى، مىناۋ ناعىز تىڭشى شىعار». بۇل - مۇرتتىنىڭ ويى. ارتىنان ماعان ءوزى ايتىپ، قارق- قارق كۇلگەنى بار.

- سوڭعى جىلدارى كوشتىڭ قارقىنى نەگە سايابىرلاپ قالدى؟

- جۇرەگىڭ قالاپ، اتامەكەنىڭە ىقىلاسىڭ اۋىپ، قانشا قۇلشىنىپ كەلسەڭ دە، ءبىر ەلدەن، ءبىر ەلگە قونىس اۋدارۋ وڭايعا تۇسپەيدى. ەلگە كەلگەن سوڭ تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ، ازاماتتىق الۋ سياقتى زاڭمەن رەتتەلەتىن كوپتەگەن ماسەلە الدىڭنان شىعادى. 2010 - جىلى شىققان جاڭا زاڭ ورالمانداردىڭ ازاماتتىق الۋىن تىپتەن قيىنداتىپ جىبەردى. بۇل اتاجۇرتقا ورالام دەگەن اعايىننىڭ اياعىنا تۇساۋ بولعانى انىق. بۇگىنگى كۇنى سول كەمشىلىكتەر جويىلىپ، بىرتىندەپ قالىپقا ءتۇسىپ كەلە جاتىر.

- قانداستارىمىزدىڭ قونىستانۋىنا ارنايى وڭىرلەردى بەلگىلەپ بەرۋ دۇرىس پا؟

- بۇل وتە دۇرىس. مەن 91 -جىلى موڭعوليادان كوش باستاعان قازاقتىڭ ءبىرىمىن. سول جىلدارى 800 وتباسىنىڭ كوشى- قون جۇمىستارىمەن تىكەلەي اينالىستىم. سولاردان 400 شاڭىراق شىعىس قازاقستان وبلىسىنا قونىس اۋدارۋعا ءوتىنىش جاساعان. 200 وتباسى زايسانعا، 100 وتباسى تارباعاتايعا كوشىپ كەلدىك. سەبەبى، بۇل جەرلەر وسى كوشتەگى اۋىلداردىڭ بۇرىننان اتا- بابالارى قونىستانعان، تۇپكىلىكتى مەكەنى بولعان. ايتسەدە كوشىپ بارعاندارعا سول قونىس جايلى بولماپتى. زايسانعا بارعان 200 شاڭىراقتىڭ 180 ءنى جەرسىنبەي قايتا كوشىپ كەتىپتى. ونىڭ كوپ سەبەپتەرى بار...

ال، سول تۇستا موڭعوليادان قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرىنە كوشىپ كەلگەن 60 مىڭ قازاق ورنىعىپ، وتىراقتاسىپ قالدى. بۇل جەرلەردە ادام از، جەر كەڭ بولدى، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوبى ورىستار ەدى. ولاردىڭ تارابىنان قىزعانىش، تۇرتپەك بولعان جوق. زاڭدى بەلدەن باساتىن ۇرلىق- قارلىق، جەمقورلىق از بولدى. قانداستارىمىز كوشىپ كەلگەن اۋىلداردا جاڭا مەكتەپ، اۋرۋحانالار اشىلىپ، مۇعالىم دە، ديرەكتور دا وزدەرى بولىپ جۇمىس ىستەدى. سول قيىن جىلداردىڭ وزىندە شەتەلدەن كەلگەن قازاقتى باۋىرىنا باسقان ءوڭىردىڭ، بۇگىنگى كۇنى قانداستارىمىزعا قۇتتى قونىس بولا الاتىنىنا سەنىمدىمىن.

- «قازاقيا قالاي وتارلاندى؟» كىتابىڭىز وقىرمانعا جول تارتتى. وسى كىتاپتىڭ سوڭعى تاراۋىنداعى «وتارلاۋدىڭ زاردابى جانە ودان قۇتىلۋدىڭ جولى» تاقىرىبى بۇگىنگى قوعام ءۇشىن دە وزەكتى ماسەلە ەكەنى داۋسىز. سول قىر سوڭىمىزدان قالماي، ەتەگىمىزدەن تارتقىلاعان زارداپتار مەن كەسىرلەر تۋرالى ايتساڭىز؟

- پەتر 1 باستاپ، حرۋشيەۆ- كولبيندەرگە دەيىنگى وتارلاۋشىلاردىڭ باسقىنشى ارەكەتتەرى قازاقتىڭ جەرى مەن ەلىن جەر بەتىنەن قۇرتىپ جىبەرۋگە شاق قالدىردى. وسىنداي كۇردەلى تاريحي كەزەڭدەر ارقاۋ بولعان كىتاپ سەگىز بولىمنەن تۇرادى، كولەمى - 400 بەت. ءۇش عاسىرلىق وتارلاۋداعى وقيعالار تاقىرىپتىق ءارى ۋاقىتتىق رەتپەن باياندالىپ، ولاردىڭ سەبەپ- سالدارىنا ءۇڭىلىپ، جىلىكتەپ- جىكتەپ جازۋعا تىرىستىم.

وتارلاۋدىڭ ۇلتىمىزعا سالعان ويرانى مەن زاردابى وتە اۋىر. وتارلىق جۇيە ءبىزدىڭ جەرىمىزدى عانا وتارلاعان جوق. مىنەزىڭدى، سالت- ءداستۇرىڭدى، جان- دۇنيەڭدى، بۇكىل بولمىسىڭدى وتارلادى. وتارلانعان سانا، وتارلانعان يدەيا، وتارلانعان تۇرمىسپەن ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلدى. بىلايشا ايتقاندا، قازاق ەمەس ءدۇبارا قىلىپ جىبەرگەن. وسىلاردان ارىلمايىنشا ءوز بولمىسىڭا ورالا المايسىڭ. وتارلاۋشىلارعا جاعىمپازدانىپ، سولاردىڭ تىلىندە سويلەۋگە تالپىناسىڭ، ولارعا جاقپاعان دۇنيەڭنەن، وزىڭنەن- ءوزىڭ ارسىناسىڭ، ءوزىڭدى قور سانايتىن كەمباعال سانا جانىڭا مازا بەرمەيدى.

ال وتارلانعان قازاقتىڭ كوزقاراسىنداي سۇمىراي كوزقاراس جوق. ولار قازاق بولىپ جۇرگىسى كەلەتىندەردى وسىرمەۋ، شاۋجايىنان قاعۋ، باسىنۋ ارقىلى وتارلاۋشىلارعا جاعىنعىسى كەلىپ تۇرادى. ءتىلىن قاستەرلەپ، سالتىن ۇستانعان قازاقتار مەن ورالمانداردىڭ رۋحانياتىن تۇزەپ، قوعامنىڭ ءار سالاسىندا جانتالاسىپ ەڭبەكتەنۋىنەن دە قاۋپتەنەدى. وسىنداي باتپانداپ كىرگەن كەمباعال سانادان قۇتىلۋ ءۇشىن وتارلانباعان تاريحىمىزدى جازىپ، وتارلىق جۇيەنىڭ بارلىق زاردابىن اشىق ايتۋىمىز كەرەك. وتارلىقتان تارتقان ازاپ پەن قورلىقتى بىلگەنىمىز ءجون.

بۇل ارقىلى بىرەۋدى شاۋىپ الايىق، كەك قۋالايىق دەپ وتىرعانىمىز جوق. ۇرپاقتارىمىزدى شىنايى تاريحي سانامەن تاربيەلەۋگە جول اشساق دەگەن وي. كەڭەس زامانىندا ادەبي ساناعا جول اشىق بولدى، قانشا كىتاپ جازساڭ دا ەرىك وزىڭدە، حالىقتىڭ ساناسىن سىلكىندىرىپ، وياتپاساڭ بولدى. وعان بەرەتىن سىيلىق تا، اقشا دا مول بولدى. سوندىقتان تاريحي سانامەن، تاريحي جادى قالىپتاستىرماي بولمايدى.

جۇيرىك اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ مىنا ءبىر شۋماق ولەڭىندە وتارلاۋدىڭ زاردابى جاقسى وبراز تاپقان.

مەن قايىرىلدىم، سەن- داعى بۇرىلشى، ءىنىم،

قالاي نە دەپ ۇعامىز مۇنىڭ سىرىن.

اياعىما قارايمىن- شىدەرىم جوق،

نەگە قاقساي بەرەدى جىلىنشىگىم.

...

- سوڭعى ۋاقىتتاردا شىققان تاعى ءبىر كىتابىڭىز «قازاقتىڭ اتبەگىلىك ونەرى» جوعىمىزدى تۇگەندەگەن، ۇلتىمىزدىڭ رۋحانياتىنا قوسىلعان كەسەك ولجا بولدى. كىتاپتىڭ قۇندىلىعىنا، قوعامعا قاجەتتىلىگىنە توقتالساڭىز.

- تابيعاتپەن ەتەنە، تەل وسكەن قازاقتىڭ، اينالاسىنداعى تىرشىلىك اتاۋلىعا جاقىندىعى، ونىڭ سىرى مەن وزىندىك ءتىلىن تۇسىنەتىن ەرەكشە سۇڭعىلا تۇيسىگى السىرەپ بارادى. سوندىقتان بابالارى جىلقىنىڭ ءتىلىن بىلگەن قازاققا «قازاقتىڭ ات بەگىلىك ونەر» تۋرالى كىتاپ جازىپ ۇسىندىم. بۇگىنگى قازاقتىڭ ءبارى اتبەگى بولىپ كەتسىن دەپ تە جازعام جوق. بۇرىن قازاقتار جىلقىنى دۇبىرىنەن تانىعان. ۇيدە وتىرىپ اق، سىرتتاعى اتتى «بۇل كۇنگەيبايدىڭ كوك جورعاسىنىڭ ءجۇرىسى» نەمەسە «بۇل قالقابايدىڭ تور اتىنىڭ ءجۇرىسى عوي» دەپ جىلقىنى دۇبىرىنەن، اياق دىبىسىنىڭ ىرعاعىنان ءبىلىپ وتىرعان. ال قازىرگى قازاقتاردا وسى تانىمدىق جادى السىرەپ كەتكەن.

كىتاپتىڭ العاشقى ءبولىمى جىلقىنىڭ سىرتقى كەلبەتى، ىشكى اعزالارىن، ءجۇرىس- تۇرىسىن بايان ەتسە، ەكىنشى بولىمىندە جىلقى مۇشەلەرىنە جەكە- جەكە توقتالادى. جۇيرىكتى تانۋ تاسىلدەرى، بۇل جولداعى قازاق سىنشىلارىنىڭ كورەگەندىگى باياندالعان. ال ءۇشىنشى ءبولىم، جۇيرىك پەن جورعانى باپتاۋعا ارنالسا، ءتورتىنشى ءبولىم جىلقىنىڭ ءتۇسى مەن ەن- تاڭباسىنا، جابدىقتارىنا، جايىلىمىنا، جاسىن انىقتاۋعا، قازاق جەرىندەگى جىلقى تۇرلەرىنە، جىلقى ونىمدەرى تۋرالى ايتىلادى. سوڭعى بولىمدە جىلقى اۋرۋلارى، جىلقىعا قاتىستى بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن تىڭ سوزدەر، جاڭا تەرميندەر، وزگە دە تاقىرىپتار جەلى تارتادى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

***

بەكەن قايرات ۇلى - 1963 - جىلى موڭعوليانىڭ بايان- ولگەي ايماعى «قوبدانقول» اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ۇلان- باتىر قالاسىندا ورنالاسقان سۋحە- باتور اتىنداعى اسكەري جوعارى ينستيتۋتتىڭ «ارتيللەريا» ءبولىمىن 1984 - جىلى لەيتەنانت شەنىندە ۇزدىك ءبىتىرىپ شىققان. 1984-1991 - جىلدار ارالىعىندا ءارتۇرلى اسكەري قوسىنداردا ۆزۆود كومانديرى، ساياسي قىزمەتكەر ءتارىزدى مىندەتتەردى ابىرويلى ورىنداپ، 1989 -جىلى موڭعوليا جاستار وداعىنىڭ جوعارى ناگراداسى «ۇزدىك ينتەلليگەنت» التىن مەدالىمەن ماراپاتتالعان.

1991 -جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قونىس اۋدارىپ، شىعىس قازاقستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانىنا قونىستانعان. 1995 -جىلدان باستاپ باسپا ءسوز سالاسىنا قاتىسىپ، اۋداندىق «تارباعاتاي نۇرى» گازەتىندە ءتىلشى، جاۋاپتى حاتشى قىزمەتتەرىن اتقارعان.

1997 -جىلى بۇرىنعى اقمولا قالاسىنا (قازىرگى استانا قالاسى) قونىس اۋدارىپ، قالالىق «استانا اقشامى» گازەتىندە تۇراقتى جۇمىسىن باستادى. ەلوردانىڭ ءوسىپ- وركەندەۋىنە قاتىستى كوپتەگەن پۋبليستيكالىق تۋىندىلاردى ومىرگە اكەلدى. شىعارمالارى - «اقوردالى استانا»، «باعانالى وردا - باستى وردا» اتتى جيناقتارعا ەندى.

ۇلتتىق رۋحاني ءھام شەتەلدەگى قازاقتار تاقىرىبىنا قاتىستى جازىلعان «كۇمىس جامبى» اتتى كىتابى، «قازاقتىڭ اتبەگىلىگى ونەرى» اتبەگىلىك تۋرالى جازعان ادىستەمەلىك وقۋلىعى، ءۇش عاسىرلىق وتارلاۋدىڭ بارىسىن بايانداعان «قازاقيا قالاي وتارلاندى؟» اتتى كىتاپتارى جارىق كورگەن.

سونداي- اق، «ءتىل جانە قوعام»، «ويان. نامىس. ك ز» جۋرنالدارىنىڭ باس رەداكتورى، دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ استانا قالالىق فيلالىنىڭ جەتەكشىسى سەكىلدى جاۋاپتى جۇمىستار دا اتقارعان. جۋرناليست رەتىندە قازاقستان جۋرناليستەر وداعى تاعايىندايتىن «جىلدىڭ ۇزدىك جۋرناليسى» اتاعىن (2009 ج.) جەڭىپ الدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى «مادەنيەت قايراتكەرى» (2009 ج).

اۆتور: باقىتجول كاكەش