قىرىم تاتارلارى تۋرالى نە بىلەمىز؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات – قىرىم تاتارلارى اتاۋى جاعىنان كادىمگى تاتار ۇلتىنا ۇقساس، ءبىراق شىعۋ تەگى، قالىپتاسۋ تاريحى، تۇرمىسى مەن ءتىلى جاعىنان باسقا حالىق.

ولار قىرىمنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى بولعاندىقتان وزدەرىن «قىرىم تاتارلارى» دەپ اتايدى. جانە دالالىقتار، تاۋلىقتار، يالىبويلىقتار دەپ ءۇش توپقا بولىنەدى.

حالىقتىڭ قالىپتاسۋى

قىرىم تەرريتورياسىنا ءار كەزەڭدە ءتۇرلى حالىقتار قونىستانعان. ولاردىڭ قاتارىنا تاۆرلار، سكيفتەر، سارماتتار، الاندار، گرەكتەر، گوتتار جانە ريمدىكتەر، سونداي-اق حازارلار، پەچەنەگتەر، يتالياندىقتار، چەركەستەر، تۇرىكتەر مەن موڭعولدار جاتادى. ولاردىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىزىنەن ۇلەس قوسقان كيەۆ رۋسىندە پولوۆەتستەر دەپ اتالعان باتىس قىپشاقتار بولىپ تابىلادى. وسى حالىقتاردىڭ ارالاسۋىنان قىرىم تاتارى ەتنوسى شىققان.

قىرىم تاتارلارىن «تاتار» دەپ اتاۋ التىن وردا ىدىراپ، قىرىم حاندىعى قۇرىلعان كەزدە نىعايا ءتۇستى. قىرىم حاندىعى تۇسىندا حالىقتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى اياقتالادى. مەملەكەت 1441 -جىلدان باستاپ 1783 -جىلعا دەيىن ءومىر سۇرەدى. ۇزاق ۋاقىت بويى حاندىق وسمان يمپەرياسىنا قاراماعىندا بولدى. بۇل قىرىم تاتارلارىنىڭ ءدىنى مەن مادەنيەتىنە ىقپالىن تيگىزدى. رەسەي وسمان يمپەرياسىن جەڭگەننەن سوڭ، 1783 -جىلى قىرىمدى رەسەي اسكەرى باسىپ الىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىنا كىرگىزدى. بيلىكتىڭ قىسپاعىنا ۇشىراعان قىرىم تاتارلارى جاپپاي وسمان يمپەرياسىنا كوشىپ كەتتى. كەيىن ءار ءتۇرلى ساناقتار بويىنشا قونىس اۋدارۋشىلار سانى 1,8 ميلليون ادامعا جەتتى. 1917 -جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن جانە بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەننەن سوڭ 1921 -جىلى ر س ف س ر قۇرامىندا قىرىم ا س س ر-ى قۇرىلدى. 1921 -جىلى رەسپۋبليكاداعى 720 مىڭ

ادامنىڭ %50 ىن ورىستار مەن ۋكرايندەر، %23,1 ىن - تاتارلار، 6,7 - نەمىستەر، قالعانىن - گرەكتەر، ارمياندار، لاتىشتار، بالقارلار مەن قارايمدار قۇرادى.

قازاقستاندا پايدا بولۋ تاريحى

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قىرىم تەرريتورياسىن نەمىستەر باسىپ الدى. باسىپ الىنعان ايماقتاردى كەڭەس اسكەرلەرى ازات ەتكەننەن سوڭ، حالىقتى جاپپاي «وتانىن ساتتى»، «جاۋعا كومەكتەستى»، «انتيسوۆەتتىك ارەكەت ەتتى» دەگەن جەلەۋلەرمەن جەر اۋدارا باستادى. قىرىم تاتارلارىن دەپورتاتسيالاعان كەزدە ولاردىڭ فاشيستەردى جەڭۋگە ۇلەس قوسقانى ەسكەرىلمەدى. ولار مايداندا سوعىسقاننان كەيىن وزگە نەمىس اسكەرلەرى قىرىمدى باسىپ العان كەزدە ولارعا قارسى پارتيزان سوعىسىن جۇرگىزگەن ەدى.

1944 -جىلى 18-مامىردا ي. ستاليننىڭ بۇيرىعىمەن قىرىم تاتارلارىن دەپورتاتسيالاۋ وپەراتسياسى جۇرگىزىلدى. قونىس اۋدارعانداردىڭ كوبى وزبەكستانعا، وعان جاقىن ورنالاسقان قازاقستان مەن تاجىكستان اۋداندارىنا كەلىپ ورنالاستى. سونىمەن قاتار ءبىراز بولىگى بۇرىنعى ماري ا س س ر- ىنە، ورال مەن كوسترومسك وبلىستارىنا جىبەرىلدى.

سودان كەيىن قىرىمنان قونىس اۋدارتىلعان قىرىم تاتارلارىنىڭ جالپى سانى 191 مىڭعا جۋىق ادامدى قۇرادى. ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا 4501 ادام كەلدى. ولاردىڭ تۇرمىس جاعدايلارى وتە تومەن بولدى. ازىق- تۇلىك پەن ءدارى- دارمەك جەتىسپەدى. قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى اشتىق پەن اۋرۋدان كوز جۇمدى. مىسالى، العاشقى ايلاردا جولدا %46 عا جۋىعى قازا بولدى. قىرىم تاتارلارىنىڭ قالپىنا كەلۋ پروتسەسى 1967 -جىلى عانا اياقتالدى. 80-جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن كەڭەس بيلىگى قىرىم تاتارلارىنىڭ رەابيليتاتسياسىن تەجەدى. قىرىمعا جاپپاي قايتا قونىستانۋ 1990 -جىلى باستالدى. 1993 -جىلى قىرىمعا 270 مىڭ ادام قايتىپ ورالدى.

قازاقستانداعى قىرىم- تاتار دياسپوراسىنىڭ ساندىق ديناميكاسى ءار ءتۇرلى جىلدارداعى ساناقتار بويىنشا ءتۇرلى كورسەتكىشتەردى كورسەتتى. بۇگىندە قازاقستاندا 1 مىڭعا جۋىق قىرىم تاتارلارى ءومىر سۇرەدى. ولار بارلىق وبلىستارعا تارالعان. ەڭ كوپ تارالعان ايماقتارعا الماتى قالاسى، الماتى جانە قاراعاندى وبلىستارى جاتادى.

قىرىم تاتارلارىنىڭ نەگىزگى كاسىبى سان عاسىردان بەرى مال جانە ەگىن شارۋاشىلىعى بولدى. دالالىق ايماقتاردا كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى دامىدى. الايدا XVIII عاسىردان باستاپ ولار جاپپاي وتىرىقشىلانا باستايدى. قىرىمنىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىندا ەگىنشىلىك، ءجۇزىم، مال شارۋاشىلىقتارى داميدى. ال قارا تەڭىز جاعالاۋىندا بالىق اۋلاۋمەن اينالىستى.

ءتىلى مەن جازۋى

قىرىم تاتارلارىنىڭ ءتىلى تۇركى تىلدەرىنە جاتادى. ولار سولتۇستىك نەمەسە دالالىق، تاۋلىق جانە وڭ جاعالاۋلىق دەپ ءۇش ديالەكتىگە بولىنەدى. جازۋدىڭ ەرتە كەزەڭدەگى ەسكەرتكىشى XIII عاسىرعا جاتادى.1929 -جىلعا دەيىن قىرىم تاتارلارىنىڭ جازۋى اراب گرافيكاسى نەگىزىندە دامىدى. ودان كەيىن لاتىنعا، ال 1938 -جىلى كيريلليتساعا كوشىردى. 1992 -جىلى بۇل حالىقتىڭ جازۋى لاتىن نەگىزىندە دامىدى. XIV- XIX عاسىرلاردا قىرىم تاتارلارىنىڭ ادەبيەتى گۇلدەنگەن كەزگە جاتادى. حالىق پوەزياسىن تۋدىرعان اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى جارىق كورە باستادى. ولاردىڭ قاتارىندا XIX عاسىردا ابدۋلمەدجيت «يۋسۋف ي زۋلەيكا»، XVI عاسىردا گازي گەرەي مەن ازاۋلىك دوسمامبەت، XVII عاسىردا اشيك ۋمەر مەن جانمۋحامەت، XVIII عاسىردا سەيد مۋحاممەد ريزالاردىڭ شىعارمالارى بار.

تاتارلار - قوناقجاي حالىق

تاتارلاردىڭ ەرەكشەلىگى قوناقجاي بولىپ كەلەدى. قوناق - تاتاردىڭ ۇيىندەگى قۇرمەتتى ادام. ول ۇستەلدەگى توردەگى ورىنعا وتىرادى. تاتارلاردىڭ ءداستۇرى بويىنشا ىشۋگە كوفە ۇسىنسا، ونى قولىنا بەرگەن. بۇل قوناقتىڭ كەلگەنىنە قۋانىشتى ەكەنىن بىلدىرەدى. ەگەر قوناق قولىن قايتارسا، دەمەك، ونى سىيلامايدى دەگەن ءسوز. شايدى تولتىرا قۇيعان دا، سىيلاماعاننىڭ بەلگىسى سانالعان. قىرىم تاتارلارىنىڭ وتباسىندا تاعامدى «بيسميلليا» سوزىمەن وتاعاسى باستاپ الادى. ودان كەيىن قالعان مۇشەلەرى تاماقتى ىشە باستايدى. بۇل ءتارتىپتى بۇزۋ تاربيەسىزدىكتى كورسەتەدى. تاماق ءىشىپ بولعاننان كەيىن، ەشكىم تۇرىپ كەتپەيدى. ءۇيدىڭ ۇلكەنى قىسقاشا دۇعا وقىعاننان كەيىن عانا داستارحان باسىنان تۇراتىن بولعان.

قىرىم تاتارلارىنىڭ نەگىزگى تاعامدارى

قىرىم تاتارلارىنىڭ نەگىزگى تاعامدارىنا ەت، بالىق، جەمىس- جيدەك، ءسۇت جاتادى. ولار ەت تاعامدارىنان قوي ەتى مەن سيىر ەتىن جەيدى. جانە دە كاكاچ پەن باستىرما جاسايدى. ادەتتە، ەتتەن، كارتوپتان، اسقاباقتان، كۇرىشتەن، جاڭعاقتان تاعى دا باسقا ءتۇرلى بالىشتەر پىسىرەدى. كوبىنەسە، ناننان قاباتتاپ (كوبەتە، بۋرما، لوكۋم، پيتە)، ىشىنە قوي جانە سيىر ەتىن سالىپ، ءدامدى بالىشتەر پىسىرەدى.

سونىمەن قاتار مايعا چيبەرەك نەمەس مايسىز يانتىك پىسىرەدى. كۇندەلىكتى دايىندايتىن تاعامدارىنىڭ ىشىندە تۇشپارا (كاشىكاش يلي تاتاراش)، بۇرشاق كەسپەسى (سيۋزمە باكلا)، قايناتىلعان قامىردىڭ بولىكتەرى (ماكارنە، اكچاچىك) بار. ۇگىتىلگەن جاڭعاق پەن سارىمساقتى ايرانعا قوسىپ، حوش ءيىستى قامىر جاسايدى. ءسۇت تاعامدارى ىشىنەن اشىتىلعان ايران (كاتىك، يەگۋرت)، سونىمەن قاتار تۇز سالىنعان، قويۋ قىشقىل ءسۇت (سيۋزمە كاتىك) جانە سۇزبە (ىرىمچىك)، قايماق (كايماك)، سارى ماي (سارى ياگ) دايىندايدى. سيىر، ەشكى جانە قوي سۇتىنەن ءتۇرلى ىرىمشىكتەر جاسايدى (پەنير، كاشكاۆال). ال بيە سۇتىنەن شيپالى قىمىز، قويۋ قىشقىل سۇتتەن پياز بەن تۇزدى سۋ قۇيىپ، ءشول قاندىراتىن سۋسىن دايىندايدى. ونى قىرىم تاتارلارى يازما نەمەسە ايران دەپ اتايدى. بال، ورىك، كەپتىرىلگەن جەمىستەرمەن، جاڭعاقپەن شاي مەن كوفە ىشەدى.

ۇلتتىق كيىمدەرى

قىرىم تاتارلارى ەر ادامدار كيەتىن كيىمدى «ليەۆانتي كويلەگى» دەپ اتايدى. ول ۇزىن جەڭدى، اق زىعىر كويلەك. جانە دە ەرلەر كەڭ شالبار، ماتا كوكىرەكشە كوبىنەسە قىزىل ءتۇستى، التىن جىپپەن تىگىلگەن، تۇيمە تاعىلعان كيىمدەردى كيەتىن بولعان. ۇستىنە جولاقتى جىبەك ماتادان تىگىلگەن كافتان تىككەن. بەلىن جالپاق ماتامەن بۋىپ جۇرەتىن بولعان. ايەلدەر ۇزىن، كەڭ جەڭدى اق ءتۇستى ماتادان تىگىلگەن كويلەكتەردى كيگەن. ۇزىن شالبار تىرسەكتى جاۋىپ تۇرادى. شالباردىڭ تومەنگى بالاعىن بويالعان كەنەپتەن تىككەن. كويلەكتىڭ ۇستىنەن كەۋدەشە كيىپ، بەلىن اسپا بەلبەۋمەن بۋادى. ايەلدەر باسىنا ورامال تاقسا، قىزدار دوڭگەلەك پىشىندە باس كيىم كيگەن. باستارىنا «چارشاف» بايلاعان. دالاعا شىققاندا بەتتەرىن اتتىڭ جالىنان توقىعان تورمەن جاۋىپ، كوز كورەتىن ويىق جاساپ جۇزدەرىن جاسىرىپ جۇرەتىن بولعان.

قازاقستاندا اشىلعان قوعامدىق بىرلەستىكتەر

22-ءساۋىر 2009 -جىلى الماتى قالاسىندا «ۆاتانداش» اتتى الماتى قوعامدىق بىرلەستىگى اشىلدى. ونىڭ ماقساتى قازاقستاندا تۇراتىن قىرىم تاتارلارىن بىرىكتىرۋ، قىرىم- تاتار ءتىلىن، حالىق ءداستۇرىن، ءبيىن، ادەت- عۇرپىن ۇيرەتۋ بولدى. «ۆاتانداش» بىرلەستىگى قىرىم- تاتار ءتىلىن ۇيرەتىپ، تاراتاتىن بىردەن-ءبىر ورتالىق ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە قىرىم- تاتار ءتىلىنىڭ ساباقتارىنا جاستار دا، ۇلكەندەر دە قاتىسىپ كەلەدى.

(سۋرەتتەر: اشىق عالامتور كوزىنەن الىندى)

EL. KZ