قازاق حالقىنىڭ شاشقا بايلانىستى ۇستانىمدارى
ايەل شاشى تابيعاتىنا قاراي قولاڭ شاش، ءسۇمبىل شاش دەپ، ورىمىنە قاراي «جالعىز بۇرىم»، «قوس بۇرىم» دەپ بولىنەدى. ۇزىن ءارى التىن، كۇمىس شولپى تاعىلعان سۇلۋ بۇرىم بويجەتكەن كوركىن ودان ءارى اشا تۇسەدى.
اقىندار ولارعا «قولاڭ قارا شاشى بار جىبەك تالدى» (اباي)، «سۇمبىل شاش، پىستە مۇرىن، لاعىل يەك، شىنارداي ون ساۋساعىڭ قۇلجا كۇيەك» (اقان) دەپ سۇقتانعان، تاڭدانعان.
شاش كۇتىمى ونى تاراۋ، ءوسىرۋ، ءورۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ءبىر تاربيە مەكتەبى دەسە دە بولادى. «اق ۇيدەن ءبىر قىز شىقتى كوزى كۇلگەن، شاشتارىن ون كۇن تاراپ، بەس كۇن ورگەن» دەلىنگەن حالىق ولەڭىندەگى عاجاپ سۋرەت وسىنىڭ ءبىر دالەلى. شاشقا قوساتىن، جالعايتىن، كيگىزەتىن، تارايتىن، جاعاتىن، تاعىلىمى زور تاعىمدار مەن زەرگەرلىك اسەم بۇيىمدار تاعى بار.
شاشتى تاراۋ، تارقاتۋ ءۇشىن شاشتاراقپەن باستىرادى. تاراقتى شەبەرلەر سيىر مۇيىزىنەن جاساعان. شاشتى جىلتىراتۋ ءۇشىن شاشماي جاعادى. شاشقا تاعاتىن جانە ونىڭ ءسانىن كەلتىرىپ، ءمانىن ارتتىراتىن ساندىك بۇيىمداردىڭ ىشىندەگى اسىلى مەن ارتىق سانالاتىنى - شولپى. شولپى ساندىك ءۇشىن عانا ەمەس، شاشتى وسىرەتىن ءارى ۇزارتاتىن بولعاسىن تاعىلادى، جەلدى كۇنى كوتەرىلىپ كەتپەس ءۇشىن دە پايدالانىلادى. اسەم ءساندى شولپىلاردى قىزدار مەن كەلىنشەكتەر تاققان، ەگدە ايەلدەر تاقپاعان.
شولپىنىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. مىسالى، قوڭىراۋلى شولپى، تىزبەلى شولپى، ساعات باۋلى شولپى، مونشاقتى شولپى، قوزالى شولپى، سىلدىرماق شولپى، كوزدى شولپى (بۇلاردى ورناتىلعان اسىل تاستارىنا قاراي مارجاندى شولپى، مەرۋەرت شولپى، اقىقتى شولپى دەيدى). مەتالل تۇرىنە قاراي التىن شولپى، كۇمىس شولپى دەپ اتالا بەرەدى. جەر-جەردە شولپىلاردىڭ بۇدان دا كوپ اتاۋى بار. سۇلۋ شاشقا تاعىلعان وسى شولپىلار قىز-كەلىنشەكتەر ءجۇرىپ تۇرعان كەزدە كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ كوزدىڭ جاۋىن الادى. سونىمەن بىرگە، ول يەسى قوزعالعاندا، اسەم دىبىستار شىعارىپ سۇلۋ قىز، كەرمارالداي كەرىلگەن قىز كەلىنشەكتەردىڭ اسەم جۇرىسىنە ءۇن قوسىپ، ارۋ سىنى مەن سىمباتىن ودان ءارى ارتتىرا تۇسەدى. مۇنداي سۇلۋدى قازاقتار «سىڭعىرلاعان كۇلكىسىنە سىلدىرلاعان شولپىسى ءۇن قوسقان» دەپ ارداقتاعان.
شاشباۋ - شاشتىڭ اجارىن اشا تۇسەتىن زەرگەرلىك ونەر تۋىندىسى. سۇلۋلار مەن بويجەتكەندەرگە ارنالعان حالىق ولەڭدەرىندە «سىلدىراپ شاشباۋىڭ مەن التىن سىرعاڭ»، «كورىنەر قىزدار سۇلۋ شاشباۋىمەن، بۇرىمىن كەيىن سىلكىپ تاستاۋىمەن» دەگەنى سوندىقتان. شاشباۋ ءتۇرلى-ءتۇستى اسىل تاس ورناتىلعان، مونشاق تىزىلگەن ۇزىن كۇمىس شىنجىرلى باۋمەن نەمەسە قىمبات، بەرىك ماتامەن ىزىلىپ جاسالعان التىن، كۇمىس جىپتەرمەن ورنەكتەلىپ، ۇشىنا سالماقتى كۇمىس تەڭگەلەر مەن سولكەبايلار تاعىلعان بۇيىم. مۇنىڭ شولپىدان وزگەشەلىگى - ول بۇرىممەن قوسا ءورىلىپ، تەڭگەسى شاش ۇشىنا بايلانادى.
شاشقاپ - شاشتى كۇنگە كۇيۋدەن، جۇمىس ۇستىندە شاڭ-توزاڭنان ساقتاۋ ءۇشىن جاسالاتىن ساندىك بۇيىم.
قازاق حالقى شاشتى ەرتەدەن-اق جوعارى باعالاعان جانە وعان بايلانىستى اتقارىلاتىن ادەت- عۇرىپتارى دا بار. «شاشىڭدى وتقا تاستاما»، «شاشىڭدى جايما»، «شاشىڭدى قيما» دەگەن تىيىمدار، «شاشىڭ كەسىلسىن» دەگەن قارعىستار بار.
حالىق قىلمىس زاڭىندا دا شاش تۋرالى بىرنەشە باپ بار. تەنتەكتەر ايەلدىڭ شاشىن كەسسە، ول دەنە مۇشەسىن كەسكەنمەن بىردەي جازالانادى، ۇلكەن ايىپ تولەيدى. ەگەر ايەلدەر وزدەرى قىلمىس جاساسا، ولاردىڭ شاشىن كەسىپ جازالايدى. بۇل ايەلدەر ءۇشىن ءولىم جازاسىمەن تەڭ قارالعان. دەمەك، ايەلدەرگە ءتان شاش باعاسى مەن قۇنىن حالقىمىز ەجەلدەن-اق بىلگەن.
massaget.kz
