نىعىمەت مىڭجان جانە «ساۋلە» ۇيىمى
نىعىمەت مىڭجان قازاقتىڭ ءسوز ونەرى مەن كونە تاريحى ءۇشىن جانكەشتى ەڭبەك ەتكەن ايتۋلى تۇلعا عانا ەمەس، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ەتىگىمەن سۋ كەشىپ، حالقىنىڭ ەسە- تەڭدىگىن تۇگەندەۋ ءۇشىن تاۋەكەلگە بەل بۋعان سوقتالى قايراتكەر دە بولا ءبىلدى. اسىرەسە XX عاسىردىڭ 40-جىلدارىنداعى تاريحي شىعىس تۇركىستان ولكەسىندەگى قىم- قۋىت، كۇردەلى ساياسي كۇرەستەردە جاس نىعىمەت تۋعان حالقىنىڭ مۇددەسىن جوقتاپ، وت پەن سۋعا كەزەك ءتۇستى. بۇل كەزەڭدەگى نىقاڭنىڭ قايراتكەرلىك ەڭبەگى قۇپيا ۇيىم «ساۋلەنىڭ» قىزمەتتەرىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتتى.
نىقاڭ 1941 -جىلى ۇرىمجىدەگى پوليتسيا ۋچيليشەسىنەن وقۋ تاۋىسىپ، سول كەزدەگى شىڭجاڭ پروۆينتسياسىنىڭ قوعامدىق قاۋىپسىزدىك باسقارماسىندا اۋدارماشى، تەرگەۋشى جۇمىستارىن اتقارادى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تۇرعىلىقتى حالىقتارعا قارسى جاساعان سان قيلى سۇمدىعى مەن جاۋىزدىعىنا كۋا بولعان جاس مامان 1943 -جىلى ۇرىمجىدەگى تىلەۋلەس، جاقتاس قازاق زيالىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، تاۋەلسىز «ساۋلە» ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋىنا باس بولادى.
قىتايداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى، 1946-جىلى جەلتوقسان ايىندا «ساۋلەگە» مۇشە بولعان مارقۇم قابيموللا مانجىبايەۆ ۇيىمنىڭ قۇرىلتايشىلارى قاتارىندا ءسالىس امىرە ۇلى، زاكاريا اشە ۇلى، ابدىكارىم ىنتىقبايەۆ، ءماجيت ءابۋزاروۆ، حالىق قاري سياقتى تۇلعالاردى اتايدى. ق. مانجىبايەۆتىڭ بەرگەن كۋالىگى بويىنشا، «ساۋلەنىڭ» جارعىسىندا (ن. مىڭجان دايىنداعان) «قازاقتىڭ مادەنيەتىن، اعارتۋىن، شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا تۇرتكى بولاتىن ۇيىم، ەشقانداي ساياسي توپتارمەن بايلانىس ورناتپايدى»، دەپ اشىق جازىلعان.
وڭاشا اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىندە ن. مىڭجان ق. مانجىبايەۆكە «ساۋلە» تىڭشىلىق ۇيىم دا، فەودالداردىڭ قولشوقپارى دا ەمەس، بۇل ۇيىم گومينداننان دا، شارقيدان دا جاسىرىن، قۇپيا ۇيىم، ءتىپتى دەمەۋشىلەرىمىز جانىمحان قاجى مەن قادۋان حانىم دا بۇل ۇيىمدى بىلمەيدى» دەپ ەسكەرتەدى.
مۇنداي ساقتىقتىڭ ءجونى جوق ەمەس ەدى. ويتكەنى سول كەزدە ولكەدە قالىپتاسقان جاعدايعا سايكەس كەڭەس وداعىنىڭ جاردەمىمەن قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى (شارقي) مەن جەرگىلىكتى قىتاي اكىمشىلىگى (گوميندان ۇكىمەتى) اراسىندا كۇردەلى كۇرەستەر ءجۇرىپ جاتقان. وسىعان بايلانىستى ۇرىمجىدەگى قازاق وقىعاندارى دا ەكىگە جارىلىپ، ءبىر توبى شارقيدى قولداسا، ەندى ءبىر بولىگى گومينداننىڭ سويىلىن سوعادى.
ال ن. مىڭجان باستاعان ۇركەردەي قاۋىم كورىنىستە گوميندان جاعىنا شىققانىمەن، ءىس جۇزىندە ۇلتتىڭ ۇپايىن تۇگەندەۋ جولىندا قيان- كەسكى ساياسي كۇرەستىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەدى. مىنە، وسىنداي الماعايىپ كەزەڭدە قازاقتىڭ ەسە- تەڭدىگىن، وتە- موتە ساياسي قۇقىعىنىڭ ىسكە اسۋىن كوزدەگەن قۇپيا ۇيىمنىڭ زارۋلىگى مەن قاجەتتىلىگى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.
شارقي مەن گوميندان اراسىنداعى بىتىمگە سايكەس 1946 -جىلى قىركۇيەك ايىندا كواليتسيالىق ۇكىمەت قۇرىلۋدىڭ قارساڭىندا «ساۋلەنىڭ» قىزمەتى جاندانا تۇسەدى. 1945 -جىلدىڭ اياعىنا قاراي جەرگىلىكتى بيلىك بولاشاقتا قۇرىلۋى مۇمكىن كواليتسيالىق ۇكىمەتتىڭ قۇرامىنا ەنەتىن قازاق كادرلارى تۋرالى قازاق زيالىلارىنىڭ پىكىرىن سۇراعاندا، ساۋلەلىكتەردىڭ ورتاق شەشىمىمەن بەلگىلى تۇلعالار جانىمحان تىلەۋباي ۇلى، قادۋان حانىم، ز. اشە ۇلى، س. امىرە ۇلى مەن ن. مىڭجاننىڭ كانديداتۋراسى ۇسىنىلادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، ج. تىلەۋباي ۇلى قارجى دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى، س. امىرە ۇلى ۇكىمەت حاتشىلىعى جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى، قادۋان حانىم ءۇرىمجى ايماعىنىڭ گۋبەرناتورى، ن. مىڭجان قارجى دەپارتامەنتىنىڭ جەتەكشى حاتشىسى قىزمەتتەرىنە تاعايىندالادى.
ساۋلەلىكتەر جەرگىلىكتى ساياسي جۇيەدەگى قازاق مۇددەسىن قورعاۋدى باستى ماقسات ەتەدى. بۇل سوزىمىزگە تايۆان مەملەكەت تاريحى اكادەمياسىنداعى پرەزيدەنت چان كايشيدىڭ جەكە ارحيۆتەرى كوللەكتسياسىندا ساقتالعان، 1947/10/19 راسىمدەلگەن قۇپيا جەدەلحات كۋا.
جەدەلحاتتاعى دەرەكتەر بويىنشا، حاتشىلىق جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى س. امىرە ۇلى («ساۋلە» قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى) 1947 -جىلى 13-قازان كۇنى ۇرىمجىدەگى قازاقتاردى جينالىسقا شاقىرىپ، جەرگىلىكتى بيلىككە «كواليتسيالىق ۇكىمەتتىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنەن قازاققا ءبىر ورىن ءبولۋ؛ مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى قازاق قىزمەتكەرلەردىڭ ۇلەسىن كوبەيتۋ؛ قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانىن مولايتۋ؛ قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا قارجىلاي جاردەم بەرۋ جانە قازاق مالشىلارىنىڭ موينىنداعى نەسيەنى جويۋ؛ قازاق مالشىلارىنا تيەسىلى جەر تەلىمىن ارتتىرۋ؛ ولكەلىك ءدارىحانانىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن قازاققا بەرۋ؛ ءىس- قاعازدار جۇيەسىنە قازاق ءتىلىن ەنگىزۋ» سەكىلدى تالاپتار قويادى. سونداي- اق 1946-1947 -جىلدارى شارقي تاراپىنان ۇرىمجىدەگى قازاق زيالىلارىنا شابۋىل جاسالىپ، ن. مىڭجان تاياققا جىعىلىپ، ءۇرىمجى ايماعى گۋبەرناتورىنىڭ ورىنباسارى تۇركىستان نوعايبايەۆ ولتىرىلگەننەن كەيىن، «ساۋلەنىڭ» باستاماسىمەن 1947 -جىلى ءساۋىر ايىندا ءۇرىمجى توڭىرەگىندەگى قازاقتار شەرۋگە شىعىپ، ۇكىمەتكە ءوز تالاپتارىن قويادى.
سول جىلى كۇزدە ساۋلەلىكتەردىڭ استىرتىن جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە، قازىنا قاراجاتىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن سەگىزىنشى قازاق پولكى جانە قارۋلانعان قازاق جاساقتارى قۇرىلىپ، ءۇرىمجى ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋعا مىندەتتەلەدى.
«ساۋلەنىڭ» ۇسىنۋىمەن 1948 -جىلدىڭ قاڭتار ايىندا جاسى وتىزعا تولماعان ن. مىڭجان بۇكىلقىتايلىق زاڭ شىعارۋشى ءيۋاننىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانادى. نىقاڭ بۇل قىزمەتتە دە قازاقتىڭ ساياسي مۇددەسىن كەڭەيتۋدى باستى ماقسات ەتەدى.
مىسالى، تايۆان مەملەكەت تاريحى اكادەمياسىنىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان قۇجاتتا كورسەتىلۋىنشە، ۇلتتىق كونگرەسس دەپۋتاتى رەتىندە نىقاڭ شىڭجاڭ پروۆينسياسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە ءبىر قازاق سايلاۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ، قولداۋ تابۋ ءۇشىن قىتاي، دۇنگەن، سىبە دەپۋتاتتارىمەن بايلانىسقا شىعادى. ءارى ۇمىتكەر رەتىندە الەن مەن ج. تىلەۋباي ۇلىنىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنادى. ءسويتىپ، قىتايداعى قازاق ماسەلەسى تاعى ءبىر مارتە جوعارعى بيلىكتىڭ نازارىنا ىلىنەدى، نىقاڭنىڭ بەلسەندى ارەكەتتەرى قىتايداعى قازاقتىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا ۇلكەن اسەر ەتەدى.
«ساۋلەنىڭ» قاۋلىسىمەن ۇيىم مۇشەسى، قۇتىبي اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ورازباي قالي ۇلى 1949 -جىلى كوكتەمدە قىتايدىڭ شينحاي پروۆينسياسىنداعى قازاقتاردىڭ ءحالىن ءبىلۋ، ولارعا جانساۋعا سۇراۋ ءۇشىن، سولتۇستىك- باتىس قىتايدىڭ اسكەري- اكىمشىلىك باسشىسى، دۇنگەن ميليتاريست ما بۋفانعا ەلشى بولىپ بارادى. سول جىلدىڭ جازىندا گومينداننىڭ اكىمشىلىك قىزمەتكەرى كارىم اكىرامي دە «ساۋلەنىڭ» تاپسىرماسىمەن ما بۋفانعا جولىعىپ، سول ايماقتاعى قازاقتاردىڭ حال- جاعدايىنان حابار الىپ قايتادى.
«ساۋلە» ۇيىمى قازاقتىڭ شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتىن دامىتۋ ماسەلەسىن دە قاپەردەن شىعارمايدى. ساۋلەلىكتەر «ىرىس» دەيتىن كومپانيا قۇرادى. بەلگىلى قايراتكەر- عالىم حاسەن ورالتايدىڭ كۋالاندىرۋىنشا، «ىرىس» كومپانياسىنىڭ ماقساتى قازاقتىڭ قولىنداعى ءجۇن، تەرى سەكىلدى شيكىزاتتىڭ قۇنىن كوتەرۋ بولعان. كومپانيانى س. امىرە ۇلى باسقارعان، الايدا كولدەنەڭ سەبەپتەرگە بايلانىستى كومپانيا نەبارى ءبىر- اق جىل جۇمىس جۇرگىزىپ، جابىلىپ قالادى.
«ساۋلەنىڭ» تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى 1947 -جىلى «ساۋلە» باسپاسىنىڭ قۇرىلۋى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. باسپانىڭ جۇمىسىنا ساۋلەلىكتەردەن وزگە بەلگىلى قازاق زيالىلارى تارتىلادى. «ساۋلە» جۋرنالى جارىق كورىپ، وعان ن. مىڭجان باس رەداكتور بولادى.
ح. ورالتايدىڭ ەسكە الۋىنشا، جۋرنالدىڭ العاشقى سانىندا باسپا مەن باسىلىمعا دەمەۋشى بولعان 35 تۇلعانىڭ ءتىزىمى بەرىلەدى. ءتىزىمنىڭ ەڭ باسىنا وسپان باتىر، جانىمحان قاجى، قاليبەك حاكىم، قادۋان حانىم ەسىمدەرى بەرىلگەن. «ساۋلەگە» قوسىمشا ادەبي- كوركەم «شانشار» باسىلىمى دا شىعارىلادى. وسى باسپادان «اباي ولەڭدەرى» (العى ءسوزىن ن. مىڭجان جازعان)، «يمان- شارت»، «الىپپە» ت. ب كىتاپتار مەن ن. مىڭجاننىڭ «تۇرمىس ءتىلشىسى» (قىتايداعى قازاق ادەبيەتىندەگى العاشقى پوۆەست)، «قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى» ەڭبەكتەرى باسىلىپ شىعادى.
ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، نىقاڭ وسىعان دەيىن جەرگىلىكتى باسىلىمداردا «جاۋىنگەر سەميا» (1942 ج. )، «قىز جىبەك جايىندا» (1943 ج.)، «سەگىز بەرەسى بورىش» (1944 ج.)، «ءبىلىم - ءومىر شىراعى» (1945 ج. )، «قۇنىكەرلەر» (1946 ج. )، «قازاقتىڭ اعارتۋ- تاربيە جاعدايى» (1947 ج. ) ، «تىنەيدىڭ سارى قۇسى»، ت. ب. داستان، پەسا، اڭگىمە، زەرتتەۋلەرىمەن قۋاتتى قالام يەسى رەتىندە تانىلىپ ۇلگەرگەن ەدى.
1947 -جىلى «ساۋلەنىڭ» تاپسىرماسىمەن نىقاڭ ۇرىمجىدەگى «دارنەك» كونفەرەنتسياسىندا قازاقتىڭ اتا تاريحى تۋرالى ۇزاق بايانداما جاسايدى. بايانداما ءماتىنى كوپ ۇزاماي قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ، شانحايدا شىعاتىن «حانحايچاو» جۋرنالىنىڭ 1947 -جىلعى ساندارىندا جارىق كورەدى. قازاقتىڭ باي اڭىزدارىنان سىر شەرتىپ، ناقتى جازبا دەرەكتەرمەن تۇيىندەلگەن بۇل ەڭبەك جاس عالىمنىڭ عىلىمي ورتاداعى بەدەلى مەن مارتەبەسىن كوتەرەدى.
1947 -جىلدىڭ كۇزىندە «ساۋلەنىڭ» مۇرىندىق بولۋىمەن جانە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ بەكىتۋىمەن ۇرىمجىدە قازاق تەاترى اشىلىپ، جەتەكشىلىگىنە ح. قاري تاعايىندالادى. كەيىنىرەك تەاتردىڭ جۇمىسىن بەلگىلى جازۋشى بۇقارا تىشقانبايەۆ جۇرگىزەدى. قىتايداعى قازاق ونەرىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارى وسى التىن ۇيادا قاناتتانىپ، توپشىسىن بەكىتەدى. شىعىستاعى قازاق ونەرىنىڭ كوشىن باستاعان وسى وركەنيەت وشاعى بۇگىنگى كۇندە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ويىن- ساۋىق ۇيىرمەسى (ءان- بي ءانسامبلى) دەگەن اتپەن جۇمىسىن ءالى جالعاستىرىپ كەلەدى.
1948 -جىلى ۇرىمجىدە اشىلعان ءتىل مەكتەبىنە قازاق بالالارىنىڭ قابىلدانۋى دا ساۋلەلىكتەردىڭ قۇلشىنىسىنىڭ ارقاسى ەكەنىن ق. مانجىبايەۆ ءوز ەستەلىگىندە اتاپ كورسەتەدى. وسى مەكتەپتە ءبىلىم العان قازاق جاستارىنىڭ قاتارىندا ءازىمقان ءتىشان ۇلى، مەللاتقان الەن ۇلى، ناريمان جاباعىتاي ۇلى سىندى بولاشاق ءسوز زەرگەرلەرى دە بولدى.
ق. مانجىبايەۆتىڭ كۋالاندىرۋىنشا، «ساۋلە» ۇيىمىنىڭ قىزمەتىنە ن. مىڭجان باسالقا بولعان. ءسىرا، شەشىمدەردىڭ بارلىعى نىقاڭنىڭ قاتىسۋىمەن، قاداعالاۋىمەن جاسالىپ وتىرعان. بۇعان ونىڭ قازاق- قىتاي زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى بيىك بەدەلى جانە بەلگىلى ساياسي تۇلعالارمەن، مىسالى، بۇرھان شاھيديمەن دوس- جارلىعى مۇمكىندىك بەرسە كەرەك.
قۇجاتتىق دەرەكتەردىڭ تاپشىلىعىنا، اسىرەسە 1950 -جىلدان كەيىنگى «ساۋلە» ىسىنە» بايلانىستى تەرگەۋ ماتەريالدارىنىڭ ءالى كۇنگە قۇپيا ساقتالۋىنا بايلانىستى «ساۋلەنىڭ» تاريحى جانە ونداعى ن. مىڭجاننىڭ قايراتكەرلىك قىزمەتى تۋرالى اڭگىمەنى وسىمەن دوعارۋعا ءماجبۇرمىز. دەگەنمەن وسى ۇسىنىلعان دەرەكتەردىڭ ءوزى جاس نىعىمەتتىڭ كۇردەلى تاعدىر جولىنداعى قايراتكەرلىك قىزمەتىنىڭ ءبىراز قىرلارىن اشۋعا كومەكتەسەدى دەگەن ويدامىز.
ەرلان مازان
Egemen Qazaqstan
