شىعىستىڭ جۇلدىزى شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى ۇزىك سىرلار
ول دۇنيە سالعاندا كۇللى قازاق دالاسى جىلاسا، ورىس دوستارى كوزدەرىنە جاس الا تەبىرەنگەن دەسەدى. زامانىندا كۇللى عىلىمي ورتا قىزىعا دا قىزعانا كوز تىككەن، ارمانداعان، «قۇلىپتاۋلى» قيىرلارعا ساياحاتتاۋ، ساياحاتتاپ قانا قويماي، قۇپياسىن ىشكە بۇككەن ءوڭىردىڭ اۋ- جايىن باتىستىڭ زيالى ورتاسىنا تانىستىرۋ دالادا ءوسىپ، ەرجەتكەن شوقاننىڭ پەشەنەسىنە جازىلىپتى. ورىس دوستارىنىڭ قاي- قايسىسىنىڭ دا ەستەلىكتەرىنە كوز جۇگىرتىڭىز، شوقان بويىنداعى ىزگىلىكتى، كەۋدەسىندەگى شۋاقتى، جۇرەگىندەگى ارماندى جىر عىپ ايتادى. شوقان زامانداستارى ونىڭ عىلىم جولىنداعى جانكەشتىلىگىن، ۇلتىنا دەگەن عاجاپ سۇيىسپەنشىلىگىن سىر قىلىپ شەرتەدى.
ورىس دوستارىنىڭ اراسىندا قازاق جايلى اڭگىمەلەرىن تالماي ايتا بەرەتىن شوقاننىڭ مىنەزىن پوتانين دوسى پۋشكين مەن لەرمونتوۆقا ۇقساتىپتى. ورىس حالقىنا ساۋلە شاشقان تۇلعالاردىڭ بويىنداعى شۋاقتى شوقاننان كورگەن پوتانين ول جايلى: «شوقان ءوز زامانداستارى اراسىندا ءومىر ءسۇردى. ولارمەن ءوز قىزىعۋشىلىعىن ءبولىستى، ءبىراق ول بولاشاقتىڭ تاعدىرىنا قاتتى الاڭدادى»، - دەيدى. وسى الاڭداۋلى كوڭىلدى ەسكە الىپ، ءسان-سالتاناتى جاراسقان ورىس اقسۇيەكتەرىنىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ تە، «قازاق جايلى تالماي اڭگىمەلەي بەرەتىن» شوقان كوز الدىمىزعا كەلەدى.
ول - باتىس ءۇشىن ۇلى عالىم، ءبىلىمدار بىلگىر اتاندى. ال قازاق دالاسى ءۇشىن ول قىر بالاسى، دالا كيەسىن بىلەتىن قازاق ۇلانى ەدى. كوزى تىرىسىندە قازاعى «اققان جۇلدىز» شوقانىن دۇرىس باعالاي الدى ما، جوق پا، بىلمەيمىز، الايدا، ول قۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىپ تۇسكەندە شوقان جۇلدىزىن جوعارىلاتقان - تۋعان ۇلىنا دەگەن شىعىستىڭ سۇيىسپەنشىلىگى مەن عالىمعا دەگەن باتىستىڭ قۇرمەتى ەدى...
***
شوقان عاشىق بولدى ما، بىلمەيمىن. ومبىدا ول قۇمارتقان جاعدايلار بولدى، ءبىراق ولار ۇزاققا بارمايتىن جانە ءىس پولونسكي مەن مايكوۆتىڭ ولەڭدەرىن وقىپ بەرگەنمەن شەكتەلەتىن.
ول ورىس قىزىنا ۇيلەنبەيتىنىن ايتاتىن، ويتكەنى ول ءوز قىرعىز حالقىنا قىزمەت جاساعىسى كەلەدى، ال ول ءۇشىن مۇسىلمان بولىپ قالۋ كەرەك.
شىن مانىندە، ول ءدىني ماسەلەلەردە اقىل- ويعا جۇگىنەتىن.
.. .ەگەر شوقان قىرعىز حالقىنىڭ ىشىنەن وقىرمان ورتاسىن تاپسا، ءوز حالقىنىڭ كەمەڭگەرى بولىپ شىعار ەدى. سونداي- اق ءوز جەرلەستەرىنىڭ ادەبيەتى پايدا بولۋىنىڭ نەگىزىن قالار ەدى.
شوقان ءوز زامانداستارى اراسىندا ءومىر ءسۇردى. ولارمەن ءوز قىزىعۋشىلىعىن ءبولىستى، ءبىراق ول بولاشاقتىڭ تاعدىرىنا قاتتى الاڭدادى. ول ءوز حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن پايدا كەلتىرەتىن ەش نارسە ىستەگەن جوق. ءبىراق ول نە ىستەي الار ەدى؟ ءوز حالقىنىڭ تاريحىن جازا ما، ەرتەگىلەردىڭ جيناعىن قۇراستىرا ما، الدە ۇلتتىق داستۇرلەردى جيناپ قۇراستىرا ما نەمەسە حالىقتىڭ تۇرمىس- سالتىن سۋرەتتەي مە؟ دەگەنمەن مۇنداي جەكەلەگەن مىندەتتەر شوقان سەكىلدى تۇلعانى قاناعاتتاندىرعان جوق. ونىڭ نەگىزگى مىندەتى قىرعىز حالقى ءۇشىن جازاتىن پۋبليتسيست نەمەسە ادەبيەتشى بولۋ ەدى. ال تاعدىر ونى شىعىستانۋشى- عالىم نەمەسە قىرعىزدار تۋرالى جازاتىن ورىس ادەبيەتشىسى عىپ شىعارعىسى كەلدى.
گ. ن. پوتانين.
«ش. ءۋاليحانوۆ تۋرالى ءومىرباياندىق مالىمەتتەر».
* * *
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جەسىرىنىڭ ۇيىنە باردىق. ءبىز وعان كۇيەۋىنىڭ ومىردەن ەرتە كەتكەنىنە شىن جۇرەگىمىزدەن وكىنىپ، كوڭىل ايتتىق، ونىڭ ءوزى مەن اقىلى، مالىمەتتەرىمەن بىزگە كوپ پايداسى تيگەندىگىن ەسكە الدىق. جەسىر ايەل قاتتى قايعىرىپ وتىر، ءبىراق كۇيرەپ، جىلامسىراپ وتىرعان جوق. ونىڭ ءجۇزى وتە مەيىرىمدى ەدى.
شىن مانىندە دە، ءۋاليحانوۆتى جوعالتقانىمىز اسا وكىنىشتى. ول بيىككە ورلەي باستاعاندا، قايساق اقسۇيەكتەرى ونىڭ سەبەبىن بىلىمىنەن دەپ ساناپ، ءوز بالالارىن مەكتەپتەر مەن كورپۋستارعا بەرە باستادى. ءسىبىر باسشىلارى ونى حالىق قالاعانداي اتباسار وكرۋگىنىڭ سۇلتانى ەتىپ بەكىتپەي قويعاندا جانە ونى قىسا باستاعاندا قايساقتار ءوز بالالارىن كورپۋستاردان قايتىپ الا باستادى. سىرىمبەتتە، شوقاننىڭ اكەسىنىڭ اۋىلىندا مەن قايساقتاردىڭ اراسىنان ءۇش كادەتتى كوردىم، شوقان تاپ بولعان وكپە اۋرۋى مەن ازابىنان قورقىپ اكە- شەشەسى ولاردى كورپۋسقا جىبەرمەي قويعان ەكەن.
ا. ك. گەينس.
«كۇندەلىكتەن».
* * *
اشىق، ايازدى كۇن بولاتىن. مەن فەدور ميحايلوۆيچكە جاياۋ بارعاندىقتان، بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان جارتى ساعات كەشىكتىم. فەدور ميحايلوۆيچ، ءسىرا مەنى ۇزاق كۇتكەن، مەنىڭ داۋىسىمدى ەستىسىمەن- اق بىردەن كىرە بەرىس بولمەگە شىقتى.
- كەلدىڭىز- اۋ، ايتەۋىر! - دەپ كوڭىلدەنە سويلەگەن ول، مەنىڭ باشلىگىم مەن پالتومدى شەشۋگە كومەكتەسە باستادى. ءبىز كابينەتكە بىرگە كىردىك. بۇندا ادەتتەگىدەن جارىق ەدى، فەدور ءميحايلوۆيچتىڭ بىردەڭەگە قوبالجىپ تۇرعانىن بايقاپ تاڭعالدىم. تولقىعان وڭىندە ونى جاسارتىپ تۇرعان شاتتىقتىڭ ءىزى بار ەدى.
- ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزگە قانداي قۋانىشتىمىن، ءسىز ءوز ۋادەڭىزدى ۇمىتىپ كەتە مە دەپ قورقىپ ەدىم، - دەدى.
- فەدور ميحايلوۆيچ، ءسىزدى كورگەنىمە جانە وسىنداي كوڭىلدى كۇيدە كورگەنىمە مەن دە قۋانىشتىمىن. سىزدە جاقسى ءبىر نارسە بولعان ءتارىزدى عوي؟
- ءيا، بولدى! مەن بۇگىن عاجايىپ ءتۇس كوردىم.
- سول- اق پا! - دەپ، مەن كۇلىپ جىبەردىم.
- كۇلمەڭىز، وتىنەمىن. مەن تۇستەرگە ۇلكەن كوڭىل بولەمىن. مەنىڭ تۇستەرىم ءارقاشان ورىندالادى. مەن تۇسىمدە مارقۇم اعام ميشانى كورسەم، اسىرەسە اكەمدى كورسەم، ماعان ءبىر جاماندىق ءتونىپ تۇرعانىن بىردەن بىلەمىن.
- ءتۇسىڭىزدى ايتىڭىزشى، كانە!
- مىنا ۇلكەن پوليساندر قوبديشانى كورىپ تۇرسىز با، بۇل مەنىڭ سىبىرلىك دوسىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سىيلىعى، مەن ونى قاتتى باعالايمىن. بۇعان مەن ءوزىم ءۇشىن قىمبات جازبالارىمدى، حاتتارىمدى، باسقا دا ءقادىرلى زاتتارىمدى ساقتايمىن. مىنە، تۇسىمدە مەن وسى قوبديشانىڭ قاسىندا وتىرىپ قاعازدارىمدى رەتتەپ جاتىرمىن. كەنەتتەن ولاردىڭ اراسىنان بىرنارسە، ءبىر جارىق جۇلدىزشا جىلتىراعانداي بولدى. مەن قاعازداردى اقتارىپ جاتسام، جۇلدىزشا بىردە كورىنىپ، بىردە جوعالادى. بۇل مەنى قىزىقتىرا باستادى: مەن قاعازداردى اقىرىن جيناستىرا باستادىم دا، ولاردىڭ اراسىنان تيتىمدەي عانا، ءبىراق ەرەكشە جارقىراعان گاۋحار تاس تاۋىپ الدىم.. .
ا. گ. دوستويەۆسكايا.
«ۇمىتىلماس كۇن».
ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى
