قازاق امانداسقاندا «مال-جان امان با» دەيدى. وسىلايشا جاننىڭ الدىنا مالدى شىعارادى - ومار جالەل

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات. عىلىمعا كەلۋى جايىنداعىلىمعا كەلۋىمە تىكەلەي اسەر ەتكەن البەتتە ابايعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىم.

ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ابايدىڭ ولەڭدەرىن وقي باستادىم. ول مەنىڭ ومىرلىك ۇستانىمدارىمدى ايقىندادى...

العاشقى عىلىمعا باۋلىعان ۇستازىم - جامبىل ارتىقبايەۆ. سول كىسىنىڭ باسشىلىعىمەن ماقالالار جازا باستادىم. تاريح فاكۋلتەتىندە وقىسام دا، كۋرستىق جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبىنا ابايدى تاڭدادىم.

سول كەزدەرى تاريح فاكۋلتەتىندە ك پ س س تاريحى سەكىلدى ماعان ەش ۇنامايتىن ساباقتار وتەتىن. ادەبيەتكە اۋىسىپ كەتسەم بە دەپ جۇرگەن كەزدە فيلوسوفياعا كەزىكتىم. فيلوسوفيا تاريحىنان ساباق بەرگەن تولەۋعازى ءابجانوۆ دەگەن ۇستازىمدى ەرەكشە جاقسى كورەتىنمىن. ول كىسىنىڭ اپپاق شاشى، مۇلتىكسىز كيىم كيىسىن ۇلگى تۇتىپ، ءدارىس وقىعان كەزدە سول الەمگە كىرىپ كەتەتىندەي سەزىم كەشەتىنمىن. سول كەزەڭدە مەنىڭ فيلوسوفياعا دەگەن ماحابباتىم باستالدى. بەرديايەۆ، نيتسشە، لەونتەۆ، شوپەنگاۋەردىڭ ەڭبەكتەرىنە دەن قويدىم. فيلوسوفيالىق ءبىلىمىم كەيىننەن ومىرلىك تاقىرىبىمدى انىقتاۋعا كومەكتەستى. مەن اباي دۇنيەتانىمىنداعى «تولىق ادام» ماسەلەسىن زەرتتەۋگە سانالى عۇمىرىمدى ارنادىم.

جان ازىعى

ءبىز شارتتى تۇردە ءبارىن بىلەمىز. التى ماتەريكتىڭ فلوراسى مەن فاۋناسىن، امازونكا وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا قانداي وسىمدىك وسەتىنىن ءبىلۋىمىز مۇمكىن، ءبىراق ءبىز ءوزىمىزدى تانىمايدى ەكەنبىز عوي. ءسىز ادام رەتىندە ءوزىڭىزدى تانيسىز با؟ تانىمايسىز. ويتكەنى سىزگە ەشكىم ۇيرەتكەن جوق. ءوزىن تانىماعان ادام - ەشكىمدى تانىمايدى. ءار ادامنىڭ بويىندا شىندىققا دەگەن تۇسىنىكسىز قۇلشىنىس بار. ءبىز ءومىر بويى ءبىر نارسەنى بىلگىمىز كەلىپ تۇرادى. ءبىراق نەنى بىلگىمىز كەلەتىنى وزىمىزگە بەيمالىم. سويتسەك، ءبىز شىندىقتى بىلگىمىز كەلەدى ەكەن عوي. بۇل ءبىزدىڭ جانىمىزدىڭ قالاۋى. كەيبىر ادامدار سول ءۇشىن تۇرمەگە قامالادى، كەيبىرى وزىنە قول جۇمسايدى...

ال ەندى شىندىقتى قالاي بىلەمىز؟ شاكارىم بابامىز ايتادى: «شىندى بىلمەك بولساڭ ەگەر، ەڭ اۋەلى جاندى ءبىل. ەڭ كەرەكتى ءۇش سۇراقپەن، جان قۇلاعىن بۇراپ قوي. كەلدىم قايدان، قايتسەم پايدام، ولگەننەن سوڭ نە بولام؟» - دەيدى. دەمەك، ادامنىڭ بۇل دۇنيەدە ەكى قاجەتتىلىگى بار. ءبىرىنىشى: ءتان قاجەتتىلىگى. ەكىنشىسى: جان قاجەتتىلىگى. ءبىزدىڭ جانىمىز بۇل ومىرگە ۇجدان جيناپ كەتۋ ءۇشىن كەلەدى ەكەن. ۇجدان ءۇش نارسەدەن تۇرادى. ولار: ادىلەت، ىنساپ جانە مەيىرىم. ەگەر ۇجدان ازىعىن جيناسا - جان سەمىرەدى. جانى سەمىرگەن ادام - بالتالاسا دا ولمەيدى. قۇدايدى ساندالىپ كوكتەن ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ول سەنىڭ جۇرەگىڭدى. ونى تانۋ ءۇشىن ادام الدىمەن ءوزىن تانۋى قاجەت.

جان ازىعىن قايدان ىزدەيمىز؟

جان ازىعى - ادىلەت. اباي ايتادى: «مازلۇمعا جانىڭ اشىپ، ءىشىڭ كۇيسىن، حارەكەت قىل، پايداسى كوپكە ءتيسىن. كوپتىڭ قامىن اۋەلدەن ءتاڭىرى ويلاعان، مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن» - دەيدى. (مازلۇم - زۇلىمدىققا ۇشىراعان ادام) دەمەك ادام جاننىڭ ازىعىن الۋ ءۇشىن - ول ۇنەمى ادىلەت جولىندا ءجۇرۋى كەرەك.

جاننىڭ ازىعى - ىنساپ. ىنساپ دەگەنىمىز اقىلدى بولۋ، ناپسىگە بەرىلمەۋ.

جاننىڭ ازىعى - مەيرىمدى بولۋ.

وسى ءۇش نارسەنىڭ جولىندا ءومىرىڭدى سارپ قىلساڭ - جاننىڭ ازىعىن الاسىڭ.

جان ازىعى ماڭىزدى ما، الدە ءتان ازىعى ما؟

قازاق امانداسقاندا «مال-جان امان با» دەيدى. وسىلايشا جاننىڭ الدىنا مالدى شىعارادى. مۇنىڭ ءۇش سەبەبى بار:

بىرىنشىدەن: مال سەنىڭ جانىڭدى ساقتاپ قالادى. (ىستىقتان، سۋىقتان، اشتىقتان)

ەكىنشىدەن: ەگەر مالىڭ بولماسا - بىرەۋدەن مال دامەتىپ قولىڭدى جاياسىڭ، تىلەنەسىڭ، ءۇي قىدىرىپ اس ىشەسىڭ. اباي ايتادى: «ءۇي قىدىرىپ، اس ءىشىپ - ەركەك ارىن ساتادى. بالا- شاعا، ۇرعاشى، ۇيدە جاۋراپ قاتادى». وسىنداي ەركەكتەر پايدا بولا باستاعان 19-عاسىردا. «تويارعا ءوز ۇيىڭنەن قولىڭ قىسقا،

اس بەرەر اۋىلدى ىزدەپ ءجۇرسىڭ بوسقا.

ءبىر جىلىك پەن ءبىر اياق قىمىز بەرگەن،

دەرەۋ سەنى جۇمسايدى ءبىر جۇمىسقا». ادامنىڭ قۇلدانۋى، ونىڭ قادىرى كەتۋى وسىدان باستالادى. مالىڭ جوق بولسا، ەرىكسىز ۇياتىڭنان ايىرىلاسىڭ.

ۇشىنشىدەن: مال بويىڭداعى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كەرەك ەكەن. مىسالى: جەتىمگە، جەسىرگە كومەكتەسۋ ءۇشىن مال كەرەك. ءبىر بالا وتە تالانتتى، اقىلى جەتىپ تۇر، وكسفوردتتا وقىتۋ كەرەك - مال كەرەك. جاس جىگىتتىڭ سۇيگەن قىزى بار، قالىڭ مالى جوق. ۇيلەندىرۋ ءۇشىن - مال كەرەك. ەت جاقىنىڭ اۋىرىپ جاتىر، شۇعىل كومەك قاجەت. اقىلىڭ بار، ءبىراق قولىڭدا اقشاڭ جوق. مۇنداي اقىلىڭنان نە پايدا؟ ول كىمگە كەرەك؟ سوندىقتان قازاق «اقىل مالدا» دەيدى.

ادام بول - مال تاپ

ابايدىڭ «ادام بول» دەگەن ءسوزىن ءبىز دۇرىس تۇسىنبەگەن ەكەنبىز عوي. ءبىز «ادام بول» دەگەندى «بەس نارسەگە اسىق بول، بەس نارسەدەن قاشىق بول، ادام بولام دەسەڭىز» ەكەن دەپ ءجۇرمىز. اباي مۇنىڭ بارلىعىن قورتىندىلاي كەلە ءبىر-اق سوزبەن جەتكىزگەن ەكەن. ول «ادام بول - مال تاپ» دەيدى. ءبىز بالالارىمىزعا «ادام بول» دەيمىز، ءبىراق، «مال تاپ» دەپ ايتپايمىز. ويتكەنى ءبىزدى سوۆەت ۇكىمەتى «مال دەگەن جامان» دەپ ۇيرەتتى. سوندىقتان ءبىز بۇگىن كەدەيشىلىكتىڭ قامىتىن كيىپ وتىرمىز.

«قازاق جالقاۋ حالىق» دەپ جاتادى. بۇل وتىرىك ءسوز. ەگەر قازاق جالقاۋ بولسا - الەمدە توعىزىنشى ورىن الاتىن كەڭ بايتاق جەرىن ساقتاپ قالا الماس ەدى. بۇل وتارشىلدىقتىڭ بىزگە تيگىزگەن كەسىرى. حالىقتى وزىنە دەگەن سەنىمىنەن ايىرۋ ماقساتىندا «سەن جالقاۋسىڭ»، «سەن ساۋاتسىزسىڭ»، «ءبىز سەنىڭ كوزىڭدى اشتىق»، «سەن مال باققاننان باسقا ەشنارسە بىلمەيسىڭ» دەپ، رەزەرۆاتسيالىق سانانى قالىپتاستىردى. حالىققا «سەن جالقاۋسىڭ، جالقاۋسىڭ» دەي بەرسە، «ءيا، مەن راسىمەن جالقاۋ ەكەنمىن عوي» دەپ قابىلدايدى. قازاقتىڭ حارەكەتى بولماسا - قازاقتى قولدانۋعا بولادى، قازاقتى قۇلدانۋعا بولادى، قازاقتىڭ ەسەبىنەن كۇن كورۋگە بولادى دەگەن ءسوز عوي.

تابىستىڭ كىلتى

تابىستىڭ كىلتى - ەڭبەكتە. باسقا ەشنارسە ەمەس. ادامعا ون ەكى مۇشە مال تابۋ ءۇشىن بەرىلگەن. ال ءبىز بالالارىمىزعا «جاسسىڭ، وينا، كۇل، ەل ارالا» دەپ ۇيرەتەمىز. «ون ەكى مۇشەڭ ساۋ بولسا، كەدەيمىن دەپ ايتپا» دەيدى قازاق...

جاقسى، ون ەكى مۇشەڭىز ساۋ دەلىك. ەندى نە ىستەيسىز؟ ەندى مال تابۋدى ۇيرەتەتىن عىلىمدى مەڭگەرىڭىز. ءبىز مۇنى «بيزنەس» دەپ قانا ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز. نەگىزىندە كەز-كەلگەن كاسىپتىڭ عىلىمى بار. مەنىڭ ءبىر تانىسىم 6 مىڭ دوللار تولەپ، يتالياعا بارىپ شاشتارازدىڭ وقۋىن وقىپ كەلدى. بۇگىن ونىڭ ءبىر شاش الۋى 50 مىڭ تەڭگە تۇرادى. تاعى ءبىر تانىسىم اسپازدىق عىلىمدى مەڭگەرىپ، ايىنا 6 مىڭ دوللار جالاقى الىپ وتىر. ال ءبىز بۇل كاسىپتەردى مەنسىنبەيمىز. بىزگە تازا كوستيۋممەن ءجۇرىپ، كەدەي بولىپ ءوتۋ ۇنايدى. كەۋدەڭ قاپتاي، قالتاڭدا كوك تيىنىڭ جوق. بۇل ماسقارالىق ەمەس پە؟

يدەالدى قازاقتىڭ وبرازى

باياعىدا گرەكتىڭ ويشىلى كۇندىز قولىنا شام الىپ، دالا كەزىپ ءجۇر دەيدى. سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ دەپ سۇراعاندارعا: «ادام ىزدەپ ءجۇرمىن! قانشاما كيىمدەر كوردىم، ىشىندە ادامى جوق. قانشاما ادامدار كوردىم، ۇستىندە كيىمى جوق» - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. قازاقتىڭ يدەالدى وبرازى ابايدىڭ ۇلى ءابىش.

ال ءابىشتىڭ قانداي ادام بولعانىن ومار جالەلدىڭ جاقىندا جارىق كورگەن «حارەكەت» كىتابىنان بىلە الاسىز.

ماقالا اۆتورى - رۇستەم ءالپي

el.kz