وزبەكستاندا ناۋرىز مەرەكەسى قالاي تويلانادى

تاشكەنت. قازاقپارات - وزبەكستاننىڭ كەز كەلگەن تۇرعىنىنان ەڭ سۇيىكتى مەرەكەسىن سۇراساڭىز، ناۋرىز دەگەن جاۋابىن ءجيى ەستىر ەدىڭىز.

بۇل ماقالادا قازاقپارات اگەنتتىگىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى كوكتەمگى مەرەكەنىڭ تاريحىن، داستۇرلەرى مەن ادەت- عۇرپىن جانە ونى وزبەكستاندا نەگە جاقسى تويلاناتىنىن انىقتاپ كوردى.

مەيرام تاريحى

كوكتەمنىڭ كەلگەنىن، ءومىردىڭ جاڭا كەزەڭىنىڭ باستالۋىن بىلدىرەتىن ناۋرىز (پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «جاڭا كۇن» ) - جەر بەتىندەگى ەڭ ەجەلگى مەرەكەلەردىڭ ءبىرى، ول ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى VII عاسىردا تويلانعان. ناۋرىز مەرەكەسىن كۇنگە تابىنۋمەن جانە زاراتۋسترا پايعامباردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىپ سيپاتتاعان ەڭ كونە دەرەككوز - زورواستريالىقتاردىڭ «اۆەستا» قاسيەتتى كىتابى.

«اۆەستا» ىلىمىنە سايكەس، ادامدار ءار كوكتەمدە «التى فورمادا» - اسپان، جەر، سۋ، وسىمدىكتەر، جانۋارلار مەن ادامداردا پايدا بولعان تىرشىلىكتىڭ باستالعانىن اتاپ ءوتۋى كەرەك. ءابۋ رايحان بيرۋنيدىڭ «ەجەلگى حالىقتاردىڭ ەسكەرتكىشتەرى»، ءابىلقاسىم ءفيرداۋسيدىڭ «شاحناما»، ماحمۇت قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات- تۇرىك»، ءابۋ باكىر ءال- ءنارشاحيدىڭ «بۇحارا تاريحى»، ومار حايامنىڭ «ناۋرىزناما» ەڭبەكتەرىندە جانە باسقا دا كونە دەرەكتەردە ناۋرىز تاريحى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن.

ۇلى اقىن الىشەر ناۋايدىڭ «ءار ءتۇنىڭ قادىر بولىپ، ءار كۇنىڭ ناۋرىز بولسىن!» دەگەن ولەڭ جولدارى دا ناۋرىزدىڭ حالىق ءۇشىن قانداي ماڭىزدى ءارى قۇندى ەكەنىن كورسەتەدى. 2009 -جىلى ناۋرىزدىڭ حالىقارالىق مەرەكە مارتەبەسىن الىپ، يۋنەسكو- نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالارى تىزىمىنە ەنگەنى دە كەزدەيسوق ەمەس. ناۋرىزدىڭ رۋحى مەن فيلوسوفياسى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمگە، ماحاببات پەن مەيىرىمدىلىككە شاقىرادى. سالت- داستۇرلەر مەن عۇرىپتار بۇل مەرەكە جاڭا ۇمىتتەرمەن، ءبارىن باسىنان باستاۋ مۇمكىندىگىمەن تىعىز بايلانىستى.

سوندىقتان، مەرەكە الدىندا ءداستۇر بويىنشا ارازداسقاندار تاتۋلاسىپ، بارلىق قارىزداردى كەشىرىپ، ايىپ- كۇنا بولسا مويىنداۋ كەرەك. عاسىرلار بۇرىن ناۋرىزدا اسكەري ءبىتىم جاسالىپ، ءتىپتى ەڭ ناشار جاۋلاردىڭ دا رەنىشتەرى كەشىرىلگەن، ولارمەن مەرەكەلىك اس پەن ساۋىق كەشىن بولىسكەن.

مەرەكە قارساڭىندا بۇكىل حالىقتىق اسار وتەدى، بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا ۇيلەر، كوشەلەر رەتكە كەلتىرىلىپ، گۇلدەر مەن اعاشتار وتىرعىزىلادى، قاسيەتتى عيبادات ورىندارى اباتتاندىرىلادى. مەرەكەنىڭ ەڭ ماڭىزدى كۇنى - 21 - ناۋرىز. اڭىز بويىنشا، ناۋرىز نەعۇرلىم كوڭىلدى جانە قۋانىشتى بولسا، تابيعات تا ادامدارعا جومارت بولادى. سوندىقتان، تاڭەرتەڭنەن باستاپ كەرنەي مەن سىرناي، دويرا مەن نوگور اسپاپتارى ناۆرۋزدىڭ باستالعانىن حابارلايدى جانە ادامداردى مەرەكەلىك ساۋىققا شاقىرادى.

ناۋرىز كۇندەرى كۇرەس، كوكپار، ارقان تارتۋ، ات جارىسى، ساداق اتۋ سياقتى ۇلتتىق سپورتتىق ويىندار بارلىعىنا ەرەكشە كوتەرىڭكى كوڭىل- كۇي سىيلايدى. بۇل ويىندار ەجەلدەن جاس ۇرپاقتىڭ دەنە شىنىقتىرىپ، ار- نامىس، ادالدىق، باتىلدىق، وتاندى ءسۇيۋ سياقتى اسىل قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى بولعان.

قۇرمەتتى اقساقالدار جارىسقا قاتىسۋشىلاردى «جەڭىسىڭ ءادىل بولسىن» دەگەن سوزدەرمەن باتا بەرەدى. ەجەلگى سالتپەن وت جاعۋ، الاۋ مەن شام جاعۋ ءداستۇرى دە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. ءداستۇر بويىنشا ادامدار كۇناسىنەن تازارۋ ءۇشىن وتتان جەتى رەت نەمەسە جەتى وتتان ءبىر رەتتەن سەكىرۋى كەرەك. حالىقتىڭ نانىم- سەنىمىنە سايكەس، بۇل مەرەكەدە ۇيگە كەلگەن العاشقى قوناققا كوپ نارسە بايلانىستى. جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى قوناعى سابىرلى جانە مەيىرىمدى، ابىرويلى جانە بەدەلدى بولۋى كەرەك، ەڭ باستىسى - قوناقتىڭ اياعى قۇت بولىپ، ۇيگە ساتتىلىك اكەلۋى كەرەك.

تاعى ءبىر قىزىقتى سالت - ناۋرىز مەيرامى باستالىسىمەن ادامدار كورشىلەردىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭداپ كورەدى. اڭگىمەنىڭ جاعىمدى نەمەسە جاعىمسىز بولۋى كەلەر جىلدىڭ دا قالاي وتەتىنىن بىلدىرەدى دەپ سەنەدى. وزبەكستاندا ناۋرىز مەرەكەسى 13 كۇن تويلانادى جانە وسى كۇندەرى جاسالعان ارەكەتتەر كەلەر جىلعا دا ىقپال ەتەدى دەپ سانالادى. سوندىقتان مەرەكە كۇندەرى ءبىر- بىرىنە قوناققا بارۋ، قارت كورشىلەر مەن تۋىستاردان حابار الۋ، اعاش وتىرعىزۋ، سىيلىق بەرۋ كەڭ تالاعان. بۇل كۇندەرى جاسالعان سىيلىقتار مەن قايىرىمدىلىقتار بەرۋشىگە ءۇش ەسە بولىپ قايتادى دەگەن ۇعىم بار.

مەرەكەلىك تاعامدار بۇل كۇنى مەرەكەلىك داستارحانعا بارلىق وتباسى مۇشەلەرى جينالادى. مىندەتتى تۇردە ۇستەل جاڭارۋ مەن جاڭا ءومىردى بەينەلەيتىن تاعامدارمەن بەزەندىرىلۋى كەرەك: بيداي داندەرى، اسكوك پەن كوكونىستەر قوسىلعان كوك- سامسا، كوك- مانتى، كوك- تۇشپارا قويىلادى. سونىمەن قاتار، پالاۋ، سورپا، ەت، جاسىل تۇسكە بويالعان جۇمىرتقا (كوكتەمنىڭ ءتۇسى)، بادام، جاڭعاقتار مەن تاتتىلەر ۇسىنىلادى. ءبىراق مەرەكەلىك ۇستەلدىڭ باستى تاعامى - ماي مەن ۇن قوسىلعان، بيداي داندەرىنەن ازىرلەنگەن سۇمالاك بولىپ قالا بەرەدى.

بۇل كونەدەن كەلە جاتقان پايدالى كوكتەمگى اس، ونىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى كوپتەگەن اڭىزدار بار. سول اڭىزداردىڭ بىرىندە جاۋ قورشاۋىندا قالعان بەكىنىس- قالادا تاماق تاۋسىلىپ، تۇرعىندار قاپتىڭ تۇبىنەن تابىلعان بيدايدى ءپىسىرۋ ارقىلى اشتىقتان امان قالعانى ايتىلادى. اقىرىندا قالا تۇرعىندارى ءال جيناپ، جاۋعا توتەپ بەرگەن كورىنەدى. تاعى ءبىر اڭىز بويىنشا، تاعامنىڭ اتاۋى «30 پەرىشتە» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى جانە ونى ءپىسىرۋ ءۇشىن كەدەي ايەلگە پەرىشتەلەردىڭ ءوزى كومەكتەسكەن.

وزبەكتەر بۇل تاعامدى مەرەكە قارساڭىندا دايىنداي باستايدى. ۇلكەن وتباسىنىڭ، ماحاللانىڭ نەمەسە كوشەنىڭ بارلىق ايەلدەرى ۇلكەن قازان باسىنا جينالىپ، ءتۇنى بويى تاعامدى وتقا كۇيىپ قالماس ءۇشىن كەزەك- كەزەك ارالاستىرادى. كوبىنەسە، قازان تۇبىنە كىشكەنە تاستار قويىلادى، سوندىقتان تاعام جاقسىراق ۇنتاقتالىپ، وتقا كۇيمەيدى. كىمنىڭ توستاعانىنا ساتتىلىك اكەلەتىن تاس تۇسسە، جاڭا جىلدا مول تابىسقا جەتەدى دەپ سەنگەن.

قازان باسىنداعى ۇزاق جانە كوپ ۋاقىتتى قاجەت ەتەتىن پروتسەسس جالىقتىرماۋ ءۇشىن ادامدار ءان ايتىپ، بي بيلەپ، كوڭىل كوتەرەدى. وسىلايشا ناۋرىزدىڭ كوڭىلدى كەشىن باستايدى. كونە زامانداعىداي دوستارعا، كورشىلەرگە جانە قاراپايىم جولاۋشىلارعا دايىن تاعام بەرۋ كەرەك، بۇل جاڭا جىلدا بايلىق پەن جەتىستىككە جول اشادى. سونداي- اق، جەتى ءتۇرلى قازاننان سۇمالاكتىڭ ءدامىن تاتقان ادامعا جىل بويى باقىت پەن ساتتىلىك سەرىك بولادى دەگەن نانىم بار. وسىنداي كونە مەرەكە زاماناۋي ومىردە دە ۇيلەسىم تاۋىپ وزگەرە الدى جانە وزبەكستاننىڭ تاريحى مەن قازىرگى زامانىن بايلانىستىراتىن ماڭىزدى بۋىن بولىپ وتىر.

فوتو: ۋزا

اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى