قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى قاعىسۋلار

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ءداستۇرلى اقىندىق پوەزياداعى ءسوز سايىستارىنىڭ «قاعىسۋلار» دەپ اتالاتىن تۇرلەرى دە مول جىرلانعان.

قاعىسۋلاردىڭ كولەمى شاعىن بولىپ كەلەدى. ول ەكى اقىننىڭ كەزدەسىپ قالعان ساتتەرىندەگى مەگزەۋلى، ماعىنالى ويلارمەن ءبىر-ءبىرىن قاعىتىپ، مىسقىلداپ جىرلاۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

قاعىسۋلاردىڭ ارقاۋىندا ساتيرالىق سارىندىلىقتىڭ يۋمورلىق سيپاتى باسىم. اقىندار كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ سان سالالى قوزعالىستارىنىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتى ماسەلەلەردى سارالاۋ، تالقىلاۋ، وزىندىك سىنشىل پىكىرلەر ايتۋ ماسەلەلەرىمەن جىرلاعان. كوبىنەسە، قارسىلاس اقىنداردىڭ قازاق تۇرمىسى قاتىناستارىنداعى ءىس-ارەكەتتەرى، مىنەز-قۇلىق قاسيەتتەرى تارازىلانادى. قاعىسۋلاردىڭ پوەتيكالىق تۇيىندەۋلەرى ارقىلى ادامگەرشىلىك قارىم-قاتىناستار مادەنيەتى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق تاعىلىمى ۇلىقتالادى.

قازاق ادەبيەتى تاريحىندا «جاناق پەن سادىر»، «ساقاۋ مەن ورىنباي»، «شوجە مەن ورىنباي»، «وسكە مەن شال اقىن»، «اقان سەرى مەن ورىنباي»، «سەرالى قوجا مەن ۇلبيكە قىز»، «ءبىرجان مەن قىز»، «بۇداباي مەن قىز»، «شاشۋباي مەن اجار» سىندى قاعىسۋلار بەلگىلى. سونداي-اق «ناۋرىز اقىن مەن قىز»، «جاناق پەن سابىرباي»، «شوجە مەن اققالاي»، «اساۋباي مەن قۇلتۋما»، «بارماق پەن كەنجەقوجا»، «كوكباي مەن ءجۇنىسحان»، «كوكباي مەن كەمپىرباي»، «ۇمبەتالى مەن نۇرساپا» جانە ت. ب. بار.

قاعىسۋلاردىڭ تاقىرىپتارى ءارتۇرلى ماسەلەلەرگە ارنالعان. كوپشىلىگى قىز بەن جىگىتتىڭ، كەيدە شال مەن كەمپىردىڭ ءازىل-قالجىڭىنا قۇرىلىپ جىرلانادى. نەگىزىنەن دەرەكتى شاعىن سيۋجەتكە نەگىزدەلەدى. قازاق تۇرمىسىنىڭ كوشپەلى تۇرمىس مادەنيەتى وركەن جايعان حالىقتىڭ تىرشىلىگىندەگى سان الۋان كورىنىستەر قامتىلعان. مىسالى، «ءبىرجان سال مەن قىز» قاعىسۋىندا جولداستارىمەن ءبىر اۋىلعا جاقىنداپ كەلە جاتقان ءبىرجان سالعا اۋىل سىرتىنداعى كولدە شومىلىپ جاتقان قىزدارعا قاراتا ءبىر قالجىڭ ولەڭ ايتۋىن سەرىكتەرى سۇراعاسىن ايتقانى قاعىسۋعا سەبەپ بولعان:

باۋىرى كوكشەتاۋدىڭ قارا قايىڭ،

قار كەتكەن سوڭ بولادى مالعا جايىڭ.

ىشىندە ادام دا بار، ارام دا بار،

ەي، قىزدار، بىلعاماڭدار سۋدىڭ لايىن.

قاعىسۋدا ءبىرجاندى جانە ونىڭ سەرىكتەرىن سوزدەن توسىلدىرعان سۋ ىشىندەگى قىزدىڭ جاۋابى وتە اسەرلى:

ۇشادى اققۋ كولدەن سابالانىپ،

ءبىز قالدىق ءسىزدىڭ سوزگە نازالانىپ.

«كەلەد، - دەپ - يگى جاقسى اۋىلىمىزعا»

شومىلىپ جاتىر ەدىك تازالانىپ.

قاعىسۋلاردا اقىنداردىڭ ازاماتتىق بىلىكتىلىگى دە، بىلىمدىلىگى دە ساراپتالادى. اقىندىق ونەر يەلەرى اراسىنداعى ءوزارا سىيلاسۋ، ءبىرىن-ءبىرى قۇرمەتتەۋ مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيلەرى دە باعالانا جىرلانادى. ءسوز ارقاۋىنداعى ايتىلعان اقىنداردىڭ بارلىعى دا زامانداس، ەلدەس، قانداس رەتىندە اعايىندىق-تۋىستىق جاقىندىق نەگىزدەرىن تاريحي تانىممەن نەگىزدەپ جىرلايدى.

كوكباي مەن كەمپىرباي اقىنداردىڭ اراسىندا وتكەن قاعىسۋدى ۇيىمداستىرۋشى دا، توقتام جاساۋشىسى دا حاكىم اباي بولىپتى. كەمپىربايدىڭ كوكبايعا شامالى سالقىنداۋ قاراپ جۇرگەنىن بايقاعان اباي كوكبايدان وسى قاعىسۋ جىرىن باستاۋىن سۇرايدى.

كوكبايدىڭ باستاۋ جىرىندا ءوزىنىڭ كەمپىربايعا نەگە جاقپاي جۇرگەنىن تۇسىنبەيتىنىن، توڭتورىس جۇرە بەرگەنشە بەت اشىسىپ، سىناسىپ، ارنايى ساراپ-سىناق وتكىزۋ كەرەكتىگى ايتىلادى:

نە ەكەن كەمپىربايعا جاقپاعانىم،

كوڭىلىن تۇيە بەرىپ تاپپاعانىم.

«ءبىر كۇن ءدام تاتقانعا - قىرىق كۇن سالەم»،

ەستىدىم تاتقان تۇزىن اقتاعانىن.

كەمپىرباي حات تانيسىڭ ءوزىڭ مولدا،

دۋمان عىپ ءجۇرۋشى ەدىڭ قارا جولدا،

مەنىمەن قالايشا سەن سوقتىعاسىڭ،

تىلەنشى اكەڭ موينىندا نەشە دوربا.

قاعىسۋلاردا اقىنداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارى مادەنيەتىنىڭ ساقتالۋ ۇلاعاتى دارىپتەلەدى. ءداستۇرلى اقىندىق پوەزيادا وزىندىك پاراساتىمەن حالىق ماحابباتىنا يە بولعان تۇلعالار بارلىق ۋاقىتتا دا ادالدىعىنان، شىنشىل ءمارت مىنەزىنەن جاڭىلمايدى.

massaget.kz