«التايدان اۋعان ەل» سپەكتاكلى تۋرالى
بۇلاردىڭ بارلىعىن بۇ كۇندە جاي ايتا سالعانىمەن، ولار وتكەرگەن اۋىر ازاپتى تولىق سەزىنۋ مۇمكىن ەمەس. كەيدە، كۋاگەرلەر ازايعان سايىن سول ءبىر كەزەڭنىڭ تاريحى دا الىستاپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. قازاققا جاسالعان بۇل قياناتتار قازاقتىڭ ساحناسىندا كورسەتىلىپ ءجۇر. ال قازاقتىڭ باسىندا بار تاعى ءبىر ازاپتى كورە الماي ءجۇر ەدىك. ول التايدىڭ ارعى بەتىنەن كەلگەن ەل بولاتىن. بۇرىن سوڭدى قويىلماعان بۇل عازالدى رەجيسسەر ف. مولداعالي قولعا الىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەندە شىن قۋاندىق. حالىق ءوز تاريحىن ءبىلۋى كەرەك، بۇل جولدا تەاتر ونىڭ ۇلى كومەكشىسى ەكەنىن ءاردايىم كوز جەتكىزىپ كەلەمىز.
جوعارىدا ايتىلعان ناۋبەتتەردىڭ ءبىرى ەكى- ءۇش جىلعا، ءبىرى ءتورت-بەس جىلعا سوزىلسا، ال بۇل عازال ون جىلعا جۋىق ۋاقىتتى العان.
بۇل جانتۇرشىگەرلىك سۇمدىق. ەلىم- ايلاپ شىققان جۇرتتىڭ جولدا ازاپ شەگەرىن بىلسە دە، اجال قۇشارىن ءبىلدى مە ەكەن دەگەن وي كەلەدى. ءبىرى بىلسە دە، كوبى بىلمەگەن بولار. ويتكەنى، جولدا ولەمىن دەپ ەمەس، اتامەكەنىمە امان-ەسەن جەتەمىن دەپ نيەتتەنىپ شىعادى ەمەس پە؟ ءجا، تاۋدىڭ ارعى جاعىنان بەرگى جاعىنا اۋعانداعى جۇرتتىڭ حال-احۋالىن كورۋ ءۇشىن ق. قۋانىشبايەۆ اتىنداعى اكادەميالىق مۋزىكالىق دراما تەاترىنا باردىق.
سونىمەن، «التايدان اۋعان ەل». كورگەنىمىز بويىنشا سويلەر بولساق، جالپى جاقسى، جۇرەك تەبىرەنتەر تۇستارى جوق ەمەس. اكتەر ق. بولاتتىڭ ورىنداۋىنداعى ءانى مەن ن. ساۋدانبەك ۇلىنىڭ قۇران وقىپ جاتىپ تانىس ادامداردىڭ اتتارىنا كوزى شالعاندا، «ولار دا جوق پا؟» دەگەندەي جان- جاعىنا قاراپ قويۋۋى، ودان ءارى وقۋعا جۇرەگى شىداماي، اتى اتالعان، اتالماعان بارشا شەيىت بولعان جاندارعا باعىشتاۋى كورۋشىنىڭ جۇرەگىن قوزعايتىنى راس. ال سپەكتاكلدىڭ قۇرىلىمىنا جەكە-جەكە توقتالار بولساق، توسىلىپ قالار جايتتار جوق ەمەس.
شىمىلدىق تۇرىلگەننەن باستاپ وقيعا تۇنەرىپ باستالادى. سول قايعىلى كۇي سوڭىنا دەيىن جالعاسادى. ول دەگەنىڭ كىسىنىڭ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ جىبەرەدى دەگەن ءسوز. جيىرما مىڭداي ادامنىڭ ەلگە ورالامىن دەپ شىققانداعى قۋانىشتىڭ، شاتتىقتىڭ بەلگىلەرىن كورە المادىق. باسىندا ءارقايسىسىنىڭ دايىندىعىن، قام قارەكەتىن كوتەرىڭكى نوتادا باستالعان كۇيدى بىرتىندەپ تۇسىرگەندە سپەكتاكلدىڭ ديناميكاسى ساقتالار ما ەدى؟!. سوسىن قوزعالعان كوشتىڭ سانىنا ءسال جاقىنداتىپ (اكتەرلەر جەتپەسە ستۋدەنتتەردى قوسىپ)، سوسىن ونى بىرتىندەپ ازايتىپ «سول حالىقتان قالعانىمىز وسى» دەيتىندەي جەتكىزگەندە، كورەرمەنگە ودان ءارى جاندى ءھام اسەرلى جەتەر ەدى. ال بۇل جەردە باسىندا قانشا ادام شىقتى، اياعىنا دەيىن سول ادامدار ءجۇردى. ازايىپ جاتقاندارىن اۋىز ايتقانىمەن، سان جاعى سيرەمەدى.
ايتقانداي، ءاۋ باستان كوڭىلگە سەنىمسىزدىك ۇيالاتقان جاعى - اكتەر ە. مالايەۆ شىعىپ «ابدەن جۇدەدىك، قاجىدىق، ءبىر جىل بويى ءنار تارتپادىق» دەگەن ءسوزى. اكتەردىڭ دەنە بىتىمىنە قاراپ، ءبىر جىل بويى نان جەمەگەنىنە كىم سەنە قويار دەيسىڭ.
ءبىر قىزىعى، وقيعا لەگىندە مەزگىل جوق. ون جىلداي كوشپەندىنىڭ كەيپىندە جۇرگەن ەلدىڭ تىم بولماعاندا جاز بەن قىس مەزگىلدەرىن كورسەتۋ كەرەك ەدى. شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىعىندا ءبىر تامشى سۋعا زار بولعانىن، تاڭدايى قۇرعاعان ادامنىڭ قارلىعىڭقى داۋىسىن، ءتىپتى ىستىقتىڭ اسەرىنەن كۇن ءوتىپ ءولىپ جاتقانىنا دەيىن، سونىمەن قاتار قىستا اق بوراننىڭ ۇلىعانىن، دالا ءوڭىرىن اق ساپالاق قارمەن كومىپ تاستاعانىن، ايازدىڭ اياق-قولدى قارىعانىن تەحنيكا دىبىستارىمەن بەرۋ جاعى اجەپتەۋىر قوڭىرقاي تارتىپ جاتتى. ءتىپتى كوستيۋمدەرىنىڭ بىركەلىكتىلىگى دە شىعارما سىرىنا تەرەڭدەي تۇسۋگە كەدەرگى جاسادى. باسىندا كيىپ شىققان كيىمدەر جىلدار وتە ولار ەسكىرمەي مە، جىرتىلماي ما، توزباي با؟ مۇمكىن شارتتى تۇردە قابىلداۋ كەرەك شىعار، دەگەنمەن ۋاقىت وتە كەلە كيىمدەرىنىڭ وزگەرگەنىن، جاڭارعانىن جانە ءوڭى كەتكەن، توزىعى جەتكەن كيىمدەردى كورۋ كورەرمەنگە كوبىرەك اسەر ەتەرى راس.
ادام ءۇشىن دە، مال ءۇشىن دە شىلدەنىڭ ءشولى، دالانىڭ بورانى وڭاي ەمەس. قانشاما قايعىلى حالدەردى بەرۋدە بەس- التى اكتەر شامالارى كەلگەنشە تىرىسىپ ءجۇر. «تىرىسىپ» ءجۇر دەگەن سەبەبىم، ىشكى ايعايدان گورى سىرتقى ايقاي باسىم. اسىرەسە ا. نوگەربەك، ب. ماقسۇتوۆا، ج. مۇسايەۆتاردا. اشتىقتا، سوعىستا شەيىت بولعانداردان بولەك، ارقالاپ جۇرۋگە كۇشى جەتپەي انالارى بالالارىن تاستاپ كەتكەننەن اسقان ازاپ وتى جوق شىعار. ەلگە جەتە الماي شەتىنەن قىرىلىپ جاتقاندارىن، جولداعى قيىندىقتارىن ءالى دە ىشكە تۇسىرە تۇسسە.
قىسقاسى، قانشا مىڭ ادامنان ەكى مىڭداي ادام عانا قالۋ دەگەن ماسقارا عوي. ول ادامداردىڭ ءولۋ سەبەبى دە ءارقيلى. سوعىستان، اۋرۋدان، شولدەن، اشتىقتان، كۇيزەلىستەن كەتتى دەگەندەي. سول ولۋگە دەيىنگى ءوڭى جۇدەۋ، جانارى ءسونىپ بارا جاتقان ادامداردىڭ حال- كۇيى ءالى دە كەم.
ءبىر ساحنادا اكتريسا ن. بۇكەنبايەۆانى جولدا اۋىرلىق تۋدىرادى دەپ اكتەر ب. مولدابايەۆ پەن ج. وسپانوۆ تاستاپ كەتەدى.
اقساڭداپ كەلگەن قىزدىڭ اياعى كۇبىدەي ءىسىپ كەتكەنى، جۇرە الماي شىن قينالىسقا تۇسكەنى بىزگە جەتپەدى. مۇمكىن اقساڭداپ كەلە جاتىپ قۇلاپ قالىپ، سودان جەر تارپىپ، اعالار دەپ ايقايلاسا ءسال يلانار ما ەدىك؟. سوسىن بۇل قىز قايدان شىقتى، كەيىن قالاي امان قالدى؟ الدىڭعى ساحنامەن اسا بايلانىسپاي تۇرعان وسى جەرى ءسال تۇسىنىكسىزدەۋ.
تاعى دا تۇسىنبەگەن جەرىم ول بەس قىزدىڭ شىعۋى. بۇل جەردە بەينەبىر سۋعا قاراي ەمەس ەركەكتەرگە قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقانداي جانە اح-ۋح دەگەن داۋىستارىنا قاراي ناپسىلەرىن قاندىرىپ كەلگەندەي وي قالدىردى. ار جاقتان شومىلىپ جاتقانداعى سۋدىڭ دىبىسىن بەرگەندە بالكىم مۇنداي ويدا قالماس پا ەدىك. كەلەسى ءبىر ساحنادا جاس حاليفاعا انا جاقتان قولىن بۇلعاسا، ول «تۇرا تۇرشى، قازىر، قازىر» دەپ، كىشكەنتاي ورىندىقتاعى قويىن داپتەرىنە اسىعىس- ۇسىگىس ءتۇسىرىپ وتىرعان ءساتى ءساتسىز بولعانداي.
ول ءوزىنىڭ عانا تاعدىرىن ەمەس، حالىقتىڭ دا تاۋقىمەتىن جازىپ وتىر عوي. قايتا قاسيەتتى دالانىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن ەسىل ەلدىڭ قاسىرەتتى ەرلىگىن جازۋداعى جولىن باسقالاي جەتكىزۋ كەرەك سەكىلدى.
ساحنا بەزەندىرۋىنە كەلەر بولساق، توردە ءبىر توبەشىك تۇردى، وعان ادامدار وڭاي شىعىپ- ءتۇسىپ، سىرعاناپ ءجۇردى. سويتسەك ول ۇلكەن تاۋ ەكەن. ال ناعىز گيمالاي تاۋىن كورسەتەر تۇستا ول ويناتىلماي قالدى.
مىسالى، بيىك تاۋعا شىعۋ دا، ءتۇسۋ دە وتە قيىن. ونىڭ الدىندا اكتەرلەر ەش كەدەرگىسىز شىعىپ جۇرگەننەن بە، كەيىن تاۋدان اۋىپ ءتۇسىپ جاتقاندارىنا قاتتى كۇڭىرەنە قويمادىق. سۋرەتشى ق. ماقسۇتوۆ بەزەندىرگەن ساحنا شەشىمى سپەكتاكلدىڭ يدەيالىق مازمۇنىمەن بىتە قايناسىپ جاتپاعانىن ايتا كەتكەن ءجون. تاۋدان ساۋ دا، جارالانىپ تا تۇسكەندەر بار، ورتا جولدا قۇلاپ ولگەندەر ودان دا كوپ. امان جەتكەندەر قاتارعا قوسىلىپ جاتقانىن ءبىر كورسەتسە، ال ولگەندەردى ساحنانىڭ ءبىر شەتىنە ۇيە بەرۋدىڭ ءوزى جۇرەك اۋىرتار كورىنىس بولارىنا كۇمان جوق ەدى. تەك تاۋدى عانا ەمەس، سول تاۋدىڭ بەرگى بەتىنە كارتانى دا پايدالانىپ جىبەرگەندە عوي، قاي جەردە جۇرگەندەرىن سول كارتا ارقىلى كورسەتىپ وتىرعاندا عوي دەپ وتىردىق. قولىنداعى تاياعىمەن جەردى سىزىپ جۇرۋدەن گورى، ۇلكەن ساحناعا كارتا ما، گلوبۋس تەكتەس ءبىر دەتال ما، ايتەۋىر ءبىر نارسە جەتىسپەي تۇردى. قويىلىم ىرعاعىن باسەڭدەتپەۋ ءۇشىن ساحنالىق جاساۋلاردى وقيعا لەگىنە بايلانىسىپ تۇرۋ جاعى جەتىسپەدى.
سپەكتاكلدە ەكى-ءۇش فينال بار، سوڭعى ەكەۋى ەگىزدىڭ سىڭارىنداي. سوڭىنا قاراي، اكتەر ە. نۇرىمبەت تاۋدان تۇسەدى. جوعارىدان تۇسكەن سەگىز بورەنەنى اينالىپ وتەدى دە شىعادى. بولدى. ول نە عىلعان بورەنەلەر ەكەنىن تۇسىنبەدىك. ەگەر ءار بورەنەنىڭ قاسىنا كەلىپ ۇزاق قاراپ، تەرەڭ كۇرىسىنىسپەن بولعان جايدىڭ ءبارىن ەسكە تۇسىرە بايانداپ جۇرسە تۇسىنىكتى بولار ەدى.
ءيا، قۇجاتتارىن العان ادامدار ارتتارىنا قاراپ توبەگە قاراي كوتەرىلىپ بارا جاتقاندارى جاراسىمدى. وسى ادەمى كورىنىسپەن اياقتالعان شىعار دەسەك، ارتىنشا تاعى دا ءبىر ادام سول «تاۋدان» ءتۇسىپ كەلە جاتىر. سويتسەك ول ح. التايدىڭ قارتايعان شاعى ەكەن.
اكتەر ت. مەيراموۆتا تاۋەلسىزدىكتىڭ جاريالانعانىن ەستىپ جەرگە ءتاۋ ەتكەنىنەن باسقا دانەڭە جوق. ول قۇلشىلىقتى جاساۋ ەرجاننىڭ قولىنان دا كەلەتىن تىرلىك. بىرىنە ءبىرى ۇقساس ميزانسسەنانى ەكى رەت قايتالاۋدان قاشۋ كەرەك. ال، اقساقال بوپ ورالعانىن كورسەتۋ كەرەك بولسا، وندا قارالى كوشتە كورگەن، توزگەن حاليفانىڭ ۇلكەن مونولوگى سوڭىندا سۇرانىپ تۇردى. ايتپاسقا بولمايتىن ءبىر جايت، اقتالمايتىن پاۋزالاردىڭ تىم كوپتىگى جانرى انىقتالماعان قويىلىمنىڭ كوركەمدىك قاسيەتىن كوتەرىپ تۇرعان جوق. سول كەرەكسىز كىدىرىستەردىڭ ورنىنا ءۇمىتىن ۇزبەي كەلە جاتقان ءبىر قاۋىم ەلدىڭ اسىل ارماندارىن، يدەالدارى عاجاپ كەلىسىمدەرىن ايقايمەن ەمەس، ءبىر مەزەت ءبىر-بىرىنە بەرىپ جاتقان موتيۆاتسيالارىمەن، كوتەرىڭكى كوڭىلمەن، ءان-كۇيمەن بەرگەندە سيۋجەت تۇزىلۋىندە ءبىر ىزدىلىك بولار ەدى.
بۇل قويىلىمدا باستى قاھارمان جوق. بارلىعىنىڭ دا تاعدىرى قايعىلى. نەگىزى، كىتاپتارعا تەسىلە كوز سالساڭ، باستى كەيىپكەر جوق ەمەس بار. كوشتى باستاپ جۇرگەن جەتەكشىلەرىن ايتپاعاندا، ول حاليفا التايدىڭ ءوزى. تەك تراگيزم پروبلەماسى ءار قىرىنان قارالماعاندىقتان، قيىن تاعدىر كەشكەن، تاريحتا بەدەرلى ءىز قالدىرعان حاليفانىڭ بەينەسى بۇلىڭعىر بولىپ قالعان.
سوندىقتان، سولاردىڭ قايعىلى قاباتتارىن قوپارا اشىپ، رەاليستىك شەبەرلىكپەن مەيلىنشە كوركەم بەينەلەۋگە كۇشى جەتپەگەن جەرگە ياعني ءبىز ۇعا الماي جاتقان قايسى ءبىر تۇستارعا ەفەكتىنى مولىنان قولدانۋعا بولار ەدى-اۋ. بۇدان دا باسقا توماعا تۇيىق تۇستارى بارشىلىق. شىندىعىن ايتقاندا، حالىقتىڭ تراگەدياسىن كورسەتۋ جولىندا شىنايى نۇسقاسىن جاساۋدان دا (م. ءابىل)، ماعىنالى ميزانسسەنالاردى ويلاپ تابۋدان دا (ف. مولداعالي) تەرەڭ ىزدەنىسكە ءتۇسىپ، كەڭ ءورىس تاپتى دەۋ قيىن.
بۇل سپەكتاكلدى جەتە تۇسىنبەگەن سەبەبىم دەرەكتى فيلىمدى كورگەننەن كەيىن ءتۇسىندىم. وزدەرى اشىق ايتىپ وتىرعانداي، ساحنالىق نۇسقاسى ساحنا ۇستىندە جازىلىپتى. ينسسەنيروۆكا جاساۋ، پەسا جازۋدان دا قيىن ەكەنىن ايتىپ ءجۇرمىز. بۇل تاعى شاعىن شىعارما ەمەس، قوس اۆتوردىڭ (ح. التاي، ح. ورالتاي) ويىن الىپ باسى اياعى جيناقى جۇمىس جاساۋ قيىننىڭ قيىنى. ءبىلىم- ورەدەن بولەك وعان ءبىراز ۋاقىت كەرەك. ارينە، جازىلعان دۇنيەنى ساحنادا وڭدەۋگە، تۇزەۋگە، الۋعا، قوسۋ بولادى (سونى شىعارماشىلىق پروتسەسس دەيدى). ال ساحنا ۇستىندە جۇگىرىپ ءجۇرىپ ينسسەنيروۆكا جاساۋ وتە كۇلكىلى. مۇنى تۆورچەستۆولىق جەتىستىك دەپ ايتا الماس ەدىم.
كەز كەلگەن روماننىڭ، پوۆەستىڭ، اڭگىمەنىڭ بايىبىنا بارۋ ءۇشىن ناقتى بەس سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ تابۋ كەرەك. قانداي وقيعا بولدى؟ قالايشا بولدى؟ كىمدەردىڭ باسىندا بولدى؟ وقيعا قالاي باياندالعان؟ وعان اۆتوردىڭ كوزقاراسى قانداي؟ دەگەن. وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ بارىسىندا قولعا الىپ وتىرعان شىعارمانىڭ يدەياسىن دا، كومپوزيتسياسىن دا، مىنەزدەرىن دە، ءتىلىن دە، ستيلىن دە، سينتەتيكالىق سيپاتىن دا، كوركەمدىك ءادىسىن دە مەڭگەرە تۇسەسىن. بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، اكادەميك ز. قابدولاۆتىڭ ءسوزى.
«مىنا ءسوز ۇنادى، بارىپ ديالوگقا اينالدىر» دەپ ايتۋ از، ونداعى تاريحي دەرەكتەردى ساحنا زاڭدىلىعىنا سايكەستەندىرۋ ءۇشىن اريستوتەلدىڭ كۇردەلى فابۋلاسىنا جۇگىنۋ كەرەك.
«بۇرىلىس، تانۋ، قاسىرەت شەگۋ» سەكىلدى ەلەمەنتتەردى قاپەرگە الماي اتكوپىر جازا سالۋعا استە بولماس. مەنىڭ ءبىر تاڭقالعانىم، بۇل يدەيا كەشە تۋىنداماعان ەكەن. وسىدان ەكى جىل بۇرىن كەلگەن قۇندى ويدى رەجيسسەر ارى قاراي سيۋجەتتىك قۇرىلىمىن قاعازعا نەگە تۇسىرمەدى (تۇسىرتكىزبەدى) ەكەن، وسى ەكى جىلدىڭ ىشىندە جاقسىلاپ دايىندالىپ، دايىن ماتەريالمەن ءبىرجولا نەگە كەلمەدى ەكەن دەگەن وي مازالايدى. مۇنداي اۋىر تاقىرىپتاردى وقۋ بىلاي تۇرسىن، جازىلعان ساحنالىق جوباسىنىڭ وزىنە قايتا- قايتا ورالىپ، ابدەن ءپىسىرىپ، جەتىلدىرىپ، شيراتىپ بارىپ ءبىراق ساحناعا شىعارۋ كەرەك دەگەنىم عوي.
ارينە، وتكەن تاريحىمىزدى كوركەمدىك تۇرعىدا قاراستىرۋ كەز-كەلگەن رەجيسسەرگە وڭاي تۇسپەسى انىق. دەگەنمەن، كۇردەلى ماسەلەلەردى ارنايى باجايلاۋ شارت. ەندى، بولار ءىس بولدى. تەك، الداعى ۋاقىتتا تاعى ءبىر ەموتسياسىز مازمۇن فورماسىنا ءمان بەرسە، كورۋشىنىڭ ساناسىن سەرپىلتىپ وتەتىن قويىلىم بولارى داۋسىز.
ايزات قادىراليەۆا، تەاتر سىنشىسى
