قۇستۇمسىق ءھام قۇداعي جۇزىك

نۇر- سۇلتان.قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماننان باستاۋ العان زەرگەرلىك ونەرى حالىقتىڭ ومىرىمەن، تۇرمىس- تىرشىلىگىمەن، تاريحىمەن تىعىز بايلانىستا دامىپ كەلەدى.

ادام بالاسى ەجەلدەن اشەكەي بۇيىمداردى كيىمنىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە ساناعان. بۇل ونەردىڭ ءتۇپ توركىنى مىڭداعان جىل ارىدە جاتىر.

ارحەولوگيا مەن توپونوميكانىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، قازاقستان تەرريتورياسىندا مىس، التىن، كۇمىس تاعى باسقا اسىل جانە ءتۇستى مەتالدارعا باي كەن ورىندارىن يەگەرۋ ءىسىنىڭ ەجەلگى زامانداردا- اق قولعا العاندىعىن ايعاقتايدى. ءۇي كاسىبىنە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق قولونەردىڭ باسقا تۇرلەرىنە قاراعاندا، زەرگەرلىك ونەردىڭ وزىندىك جاسالۋ ەرەكشەلىگىنە ءتان كاسىپتىك مىنەزدەمەسى بار.

قازاق زەرگەرلەرى كوبىنە جەكە- دارا جۇمىس ىستەپ، ءوز ونەرىنىڭ قىر- سىرىن ۇرپاقتان- ۇرپاققا ۇيرەتىپ وتىرعان. ولار الدىن الا ارنايى دايىندىقتان وتەتىن، بەلگىلى ءبىر قۇرال- سايمانداردى عانا قولداناتىن. زەرگەرلەردىڭ سوعاتىن زاتتارىنىڭ تۇرلەرى وتە كوپ بولعان. وعان ايەلدەردىڭ اشەكەيلەرى، كيىم- كەشەككە تاعاتىن ءتۇرلى ساندىك بۇيىمدارى، اس- سۋ جابدىقتارى، كيىز ءۇيدىڭ اعاش سۇيەگىندەگى ويۋ- ورنەك، جيھازدىق زاتتار، اعاش ىدىس- اياق، تەرى تورسىق، مۋزىكالىق اسپاپتار، قارۋ- جاراقتار، ات- تۇرمان ابزەلدەرى جانە تاعى باسقالار جاتادى. بۇلاردى اسەمدەۋ ءۇشىن كوبىنە التىندى، اسىرەسە كۇمىستى مولىراق قولدانعان. زەرگەرلەر مەتالدىڭ ءوڭىن اشۋ شەبەرلىگىن جەتە بىلگەن. كۇمىس بۇيىمداردى اسىل تاستاردان جانە اگات، ءىنجۋ، مارجان، جاقۇتتان كوز قوندىرۋ ارقىلى دا اسەمدەي تۇسكەن. ءتۇرلى ءتۇستى شىنىلاردى جانە تاعى باسقا اسەم رەڭ بەرەتىن زاتتاردى دا كادەگە اسىرعان.

ناعىز زەرگەرلەردىڭ قولىنان شىققان بۇيىمدار عاسىرلار ەلەگىنەن ءوتىپ، بىزگە جەتىپ وتىر. باتىس قازاقستان وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەي قورىندا XIX- XX عاسىرلارعا جاتاتىن زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ مول كوللەكتسياسى جيناقتالعان. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە توقتالىپ وتەتىن اشەكەيلەردىڭ ءبىرى - قۇستۇمسىق جۇزىك پەن قۇداعي جۇزىك.

ىزگى تىلەكتەر اشەكەيگە تۇسكەن ءتۇرلى ءپىشىن، ورنەك ارقىلى استارلى جەتكىزىلىپ وتىرعان. قۇستۇمسىق جۇزىكتى بويجەتكەن قىزدار تاققان، باقىتتىڭ، قۇس ءتارىزدى ەركىندىكتىڭ بەلگىسىن بىلدىرەدى. قۇستۇمسىق جۇزىكتى ەر بالالارعا دا ىرىمداپ تاققان. ەر قولىنداعى قۇستۇمسىق - ەركىندىكتىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ بەلگىسى جانە قاۋىپ- قاتەردەن ساقتاپ، جاۋدىڭ ساعىن سىندىرسىن دەگەن ماعىنادا. سونداي- اق قازاقتىڭ حاندارى دا قولدارىنا قۇستۇمسىق جۇزىكتى ءمور رەتىندە تاققان (جۇزىكتەرىندە اراب تىلىندە ەسىمدەرى جازىلعان). كۇمىستەن قالىڭ جانە مىقتى ەتىپ جاسالعان. قۇستىڭ تۇمسىعىنا ۇقساعان ويۋلارمەن اشەكەيلەنەدى. ءداستۇر بويىنشا ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزىنىڭ قولىنداعى قۇستۇمسىق جۇزىكتى اناسى شەشىپ الىپ، قىز جاساۋىمەن بىرگە ورامالعا ءتۇيىپ، ساندىعىنا سالىپ جىبەرەتىن بولعان. بۇرىندا قال- جاعدايىن سۇرايتىن بايلانىس قۇرالدارى بولماعان كەزدە بۇل جۇزىك قىز جاعدايىنىڭ حابارشىسى رەتىندە كەيىن قايتىپ كەلۋى كەرەك. سوندىقتان ۋاقىت وتە كەلە قىزدىڭ توركىن جاعىنان ونىڭ قال- جاعدايىن بىلۋگە بارعان باۋىرلارى وسى قۇستۇمسىق جۇزىكتى قايتىپ اكەلسە، قىزدىڭ اناسى قاتتى قۋانىپ، قۇداعيىم قىزىما ءوز قىزىنداي قارايدى ەكەن دەپ، ريزا بولىپ، ارنايى تاپسىرىسپەن قۇداعيىنا تازا كۇمىستەن قۇداعي جۇزىك دايارلاتادى.

سىي- قۇرمەتتىڭ بەلگىسى سانالاتىن قۇداعي جۇزىكتەردىڭ پىشىنىنە قاراي ءار تۇرلەرى مۋزەي ەكسپوزيتسياسىندا قويىلعان. ول باسقا جۇزىكتەرگە ۇقسامايدى. ەكى ساۋساققا قاتار كيىلەتىن ەكى شەڭبەردەن تۇراتىن جۇزىك - ۇستىڭگى بەتى ءبىرتۇتاس بولىپ كەلەتىن، ادەمى تاستارمەن بەزەندىرىلگەن ۇلت ونەرىندەگى بىرەگەي دۇنيە. قۇداعي جۇزىكتەر كوبىنە قازاقستاننىڭ باتىسىندا جانە وڭتۇستىك- باتىسىندا جاسالعان. جۇزىكتىڭ بەت جاعىنداعى ەكى شاڭىراق ەكى اۋلەتتىڭ جاقىنداسقانىن بىلدىرسە، ورتاسىندا ەكى جاستىڭ باقىتىن قورعايتىن تۇمار ورنالاسقان. جۇزىك جالپاق دوڭگەلەك جەردىڭ، عالامنىڭ، شاڭىراقتىڭ پىشىنىندە جاسالعان.

استىنداعى ساۋساققا تاعاتىن ساقينالارى ەكەۋ بولىپ كەلەدى. ونىڭ سەبەبى ەكى جۇپ، ەكى اۋلەت ماڭگىلىك بىرگە دەگەندى بىلدىرەدى. قۇداعي جۇزىك وڭ قولدىڭ ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ساۋساقتارىنا كيىلەدى. جالپى ايتقاندا، جۇزىكتى قىزدىڭ اناسى قۇداعيىنا شىن جۇرەكتەن انالىق قامقورلىعى ءۇشىن سىيعا تارتادى. قۇداعي جۇزىكتى كورگەن ادام ونىڭ يەسى سىيلى، قادىرلى، انالىق مەيىرىمىمەن كەلىندى تاربيەلەگەن قۇرمەتتى انا ەكەنىن بىردەن بىلەتىن بولعان. وسىنداي ماراپاتقا يە بولۋ، قۇداعيىنان سىيلىق الۋ، ءبارىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. قۇداعي جۇزىك تاعىلعان كۇننىڭ ءوزى تويعا اينالادى. قۇداعي جۇزىكتەردى مۋزەي قورىنا 1991 -جىلى بەلگىلى عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءماتجان تىلەۋجانوۆ، ەكىنشىسىن ك. رامازانوۆا تاپسىرعان.

​

جانارگۇل سرىموۆا، باتىس قازاقستان وبلىستىق

تاريحي- ولكەتانۋ

مۋزەيىنىڭ ەكسكۋرسوۆودى

Egemen Qazaqstan