راسۋل جۇمالى: ەسكى سۇرلەۋمەن جۇرە بەرسەك، تىعىرىققا قايتا تىرەلەمىز
وسى ورايدا، «جاڭا قازاقستان» تۇجىرىمداسىنىڭ ءمانى، قانداي ساياسي رەفورمالار قولعا الىناتىنى، كادرلىق اۋىس-ءتۇيىس، تەرروريزم مەن راديكاليزمگە قارسى كۇرەس جۇمىستارى جونىندە ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- راسۋل بەرەكەت ۇلى، سۇحباتتى مەملەكەت باسشىسىنىڭ «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ يدەياسىنان باستاسام دەيمىن. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇل پروتسەسس قالاي جۇزەگە اسادى جانە ونىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى قانداي بولماق؟
- ەڭ الدىمەن، «جاڭا قازاقستان» تۇسىنىگىنىڭ پايدا بولۋىنا توقتالۋ كەرەك. ەلىمىزدىڭ بۇرىنعى ساياسي جۇيەسى ەسكىردى. «قاسىرەتتى قاڭتاردىڭ» سەبەپتەرىن قوعامنىڭ ءار مۇشەسى اجەپتاۋىر ءتۇسىنىپ وتىر. حالىقتى باستاپقىدا بەيبىت نارازىلىققا، بەيبىت شەرۋگە الىپ شىققان ماسەلەلەر جىلدار بويى شەشىلمەي كەلدى. ولار - الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، ەل بايلىعىنىڭ تەڭدەي ۇلەستىرىلمەۋى، جەمقورلىق، باعانىڭ شارىقتاۋى، جۇمىسسىزدىق، جاستاردىڭ شەشىلمەگەن ماسەلەلەرى. وسىنداي قوردالانعان پروبلەمالاردىڭ شەشىلمەۋى كوپ جاعدايدا ساياسي جۇيەگە كەلىپ تىرەلەدى. جابىق، تۇيىق، قوعاممەن ساناسپايتىن، قوعامعا ءوزىن دالەلدەي الماعان بيلىكتىڭ نە ىستەپ وتىرعانىن حالىق ايتارلىقتاي باقىلاي المايدى. سوندىقتان وعان ىقپال دا ەتە المايدى. مىنە، وسىنداي جايتتار بارلىعى توپتاسىپ، ۇلكەن قاتەلىككە، تىعىرىققا الىپ كەلدى. سوندىقتان بۇل قيىندىقتى بولدىرماۋ ءۇشىن ونىڭ سەبەپتەرىن زەرتتەۋ كەرەك.
سالدارىمەن ەمەس، سەبەبىمەن كۇرەسۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، ەندىگى كەزەكتە ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن وسىنداي قالىپپەن ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. ەسكى سۇرلەۋمەن جۇرە بەرەتىن بولساق، قايتا تىعىرىققا تىرەلەمىز. «جاڭا قازاقستان» يدەياسىنىڭ تۋىنداۋ سەبەبى - وسى. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە «جاڭا قازاقستاندا» دەگەن - اشىق بيلىگى بار، حالقى باقىلاي الاتىن، ءتيىستى دەموكراتيالىق تەتىكتەرى ورناعان، ونىڭ ىشىندە تاۋەلسىز ساياسي پارتيا، تاۋەلسىز باسپا ءسوز، تاۋەلسىز سوت، ءادىل سايلاۋلار سياقتى العىشارتتارى قالىپتاسقان مەملەكەت. ونىڭ ماقساتى دا - وسى. قازىر بۇل ماسەلەگە پرەزيدەنت شىنداپ كىرىسكەندەي. شىن مانىندە، جاعدايدى وزگەرتۋ كەرەگىن باسشىلىق ءتۇسىنىپ وتىر. حالىقتىڭ سەنىمىن قايتارۋ كەرەك.
ەلدە بولعان دۇربەلەڭ، قاڭتارداعى سەكىلدى قانتوگىس قايتالانباسىنا كەپىلدىك بار ما؟ مەنىڭشە، بۇل وتە وزەكتى سۇراق. سوندىقتان قازىر ءبىر جارىم اي ۋاقىتتىڭ ىشىندە العاشقى قادامداردى كورىپ وتىرمىز. جۇمىس جاسالىپ جاتىر. جالپى وسىنداي رەفورمالاردى قاسىم- جومارت توقايەۆ بيلىككە كەلە سالا جاريالادى جانە باستاپ تا كەتكەن ەدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ساياسي رەفورمالارعا باعىتتالعان ءبىرتالاي زاڭ قابىلداندى. ءوزى دە مەيلىنشە اشىق بولۋعا ۇمىتىلدى.
«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن ۇكىمەت» قاعيداتى دا بار. قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن قۇردى، باسپا سوزگە ءجيى شىعىپ تۇرادى. ءبىراق وزدەرىڭىز كورىپ تۇرعانداي، بۇل شارالار جەتكىلىكسىز بولدى. ساياساتتا يگى ۇردىستەر تەز جۇرە قويمايدى، ول ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. كەدەندەگى، ونىڭ ىشىندە قوردايداعى قانشاما ماسەلەلەلەر كوتەرىلۋدە. ءبىراق 30 جىلدا شەشىلمەي، ىسىرىلىپ كەلگەن پروبلەمالاردىڭ بارلىعىن ءبىر-ەكى ايدا نەمەسە ءبىر-ەكى جىلدا شەشىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ارينە، حالىق شارشادى، قوعام قاجىدى، ءبىراق كۇتۋدەن باسقا جول جوق. سونداي- اق، بۇل جاڭارۋدا بيلىك ءبىزدى قالاي جارىلقايدى دەپ وتىرعان جارامايدى، كەرىسىنشە قوعامنىڭ ءوزى دە بۇعان مۇددەلى بولىپ، اتسالىسۋى كەرەك. ءار نارسەنى سىناۋ وڭاي دا، ال ناقتى ءبىر ىستەردى جاساۋ قيىنعا سوعادى. دەسە دە وركەنيەتتىڭ جولى سول. بەلسەندى ازاماتتار وزدەرىنىڭ ساياسي توپتارىن قۇرىپ، سايلاۋعا ءتۇسۋى كەرەك. قازىر بىرنەشە زاڭنامالىق جەڭىلدىكتەر بەرىلىپ وتىر. اتاپ ايتار بولسام، تىركەۋ، قول جيناۋ جەڭىلدىكتەرى. ساياسات كەلىسۋ - الاڭى.
«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» دەگەن كونتسەپتسيا بار جانە وعان قۇلاق اسىپ وتىرعان بيلىكتى دە كورىپ وتىرمىز. مىسالى، كەشە عانا قانشاما ءسوز بولعان ۋتيلالىم مولشەرلەمەسى %50- عا ازايدى. سونداي-اق حالىق نارازىلىعىن تۋدىرعان گاز ماسەلەسى بويىنشا باعا 50-60 تەڭگە كولەمىندە 2024 -جىلعا دەيىن تۇراقتالدى. بۇل دا قوعامنىڭ تالاپتارىنا بيلىك قۇلاق اسىپ وتىرعانىنىڭ كورسەتكىشى.
- قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى جاقىندا وتاندىق تەلەارنادا بەرگەن سۇحباتىندا جاقىن ارادا ەلىمىزدە ساياسي رەفورمالار بولاتىنىن ايتتى. ناۋرىزدىڭ ورتاسىنا تامان حالىققا ۇندەۋ جاريالايتىنىن دا اتاپ ءوتتى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇل ۇندەۋدە قانداي ماسەلە كوتەرىلەدى؟ پرەزيدەنت قانداي پروبلەمالارعا باسىمدىق بەرەدى؟
- جالپى ناقتى نە ايتاتىنىن بولجاۋ قيىن. الايدا، نوبايى بەلگىلى. ول ءبىز ايتىپ وتىرعان - جاڭا قازاقستان. ەسكىشە ءومىر سۇرۋگە بولمايدى، جاڭارۋىمىز كەرەك. ول بويىنشا - ەكونوميكا مەن ساياسات قاتار ءجۇرۋى كەرەك. سونىمەن قاتار رۋحانيات تا ولاردان قالىسپاعانى ءجون. ەلدىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋ بارىسىندا كونستيتيۋتسيادا جازىلعانداي ادام ءومىرى، ونىڭ يگىلىگى، ونىڭ مۇددەسى ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى كەرەك. توقايەۆ بيلىككە كەلگەلى ەكى جارىم جىل بولدى. سودان كەيىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن ساياسي رەفورمالار جاسالدى، وننان اسا زاڭ قابىلداندى. ونىڭ ىشىندە بەيبىت شەرۋلەر، ساياسي پارتيالار، سايلاۋ پروتسەسى، ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا قاتىستى زاڭدار بار. ناتيجەسىندە، حالىق ءوز تالابىن اشىق ايتا باستادى، ماسەلەن، 2021 -جىلى ميتينگتەر مەن شەرۋ سانى الدىڭعى جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا 10 ەسەگە كوبەيدى.
مۇنىڭ ءوزى جاسالىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ دۇرىس باعىتتا ەكەنىنىڭ ءبىر دالەلى. مەنىڭشە، بۇل ۇندەۋدە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن قاتار، ساياسي رەفورمالاردىڭ جالعاسى ءسوز بولادى. ونىڭ ىشىندە، جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ تەتىكتەرىن كەڭەيتۋ، اۋىل اكىمدەرى، جوسپارلى تۇردە اۋدان اكىمدەرى، وبلىس اكىمدەرى تۋرالى نارازىلىق تۋدىرىپ وتىرعان ءبىرقاتار پروبلەما بار. بۇل نارسەنىڭ استىرتىن قاتەرلەرى دە جوق دەپ ايتۋعا كەلمەس. بىردەن «شاش ال دەسە باس الىپ» شەشە سالاتىن ماسەلە دە ەمەس. بۇل جەردە دە ساۋاتتى قادام بولماسا تىعىرىققا تىرەلۋىمىز مۇمكىن. اتالعان ماسەلەلەر بايىپپەن، سالماقتىلىق تانىتا وتىرىپ شەشىلۋى كەرەك.
- قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن بيلىكتە اۋىس- تۇيىستەر بولىپ جاتىر. مۇنىڭ پرەزيدەنت ايتقان «جاڭا قازاقستان» يدەياسىمەن بايلانىسى بار دەپ ويلايسىز با؟
- مەنىڭ ويىمشا، ۇكىمەتكە، بيلىككە جاستاردى كوبىرەك تارتۋ كەرەك. سوڭعى ستاتيستيكا بويىنشا، بىزدەگى ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ورتاشا جاسى - 50 جاس. ەۋروپا ەلدەرىندە بۇل كورسەتكىش - 35-40 جاس ەكەن. سوعان قاراعاندا اتقارۋشى بيلىكتى البەتتە، جاسارتۋ كەرەك. بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن تۇجىرىم دەپ سانايمىن. ازاماتتىڭ تولىسىپ، قايراتتى، تاجىريبەسى مەن تاباندىلىعى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن كەزى شامامەن 25-40 جاس. سوندىقتان جاستاردى، جاس ازاماتتاردى تارتۋ كەرەك. جالپى قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە كادر ماسەلەسى ءبىرىنشى كەزەكتە تۇر. ساياسي رەفورما دەيسىز بە، اۋىلدى باسقارۋ دەيسىز بە، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ دەيسىز بە، بۇنىڭ بارلىعى وسى زاڭداردى ورىنداۋشى ازاماتتارعا كەلىپ تىرەلەدى. قاراپ وتىرساق، بىزدە كونسيتۋتسياداعى زاڭداردا وتە جاقسى تەتىكتەر قاراستىرىلعان.
ءبىراق ونى ىسكە اسىرۋعا كەلگەندە اقساپ جاتىرمىز. مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، كادرلىق اۋىس- ءتۇيىس - ەكسپەريمەنت ەمەس. بۇل ارەكەتتىڭ ارتىندا ميلليونداعان حالىق تۇر. جەڭىل- جەلپى ءارى اسىعىس شەشىمدەرگە مۇلدە بارۋعا بولمايدى. قازىر ەكسپەريمەنتتى ورەسكەل جۇرگىزەتىن بولسا، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن توقتاتىپ الۋىمىز ىقتيمال. قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوز سوزىندە «ءبىز كەز- كەلگەن رەفورما جۇرگىزەمىز، ءبىراق تۇپكىلىكتى قۇندىلىقتارىمىزعا نۇقسان كەلتىرمەيىك» دەگەن بولاتىن. ونىڭ ىشىندە تاۋەلسىزدىككە، ەلدىڭ اماندىعىنا، جەردىڭ تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرمەي وزگەرىس جاساۋ كەرەك. كادرلىق ماسەلەلەر شەشىلە جاتار. ءتۇرلى تەتىكتەر قاراستىرىلعان. ونىڭ ىشىندە، پرەزيدەنتتىڭ كادرلىق رەزەرۆى بار. الايدا ايتا كەتەتىن جايت، قاي سالادا دا باسەكەلەستىك بولۋى كەرەك. سونىڭ ىشىندە، ەكونوميكادا كومپانيالار ءبىر- بىرىمەن باسەكەگە ءتۇسۋى ءتيىس. قازاقستاننىڭ تاعدىرى قازاقستاننان باسقا ەشكىمگە كەرەگى جوق. بيلىكتەن عانا كۇتىپ وتىرماي، ءوزىمىز دە يكەمدەلىپ، ارەكەت ەتۋىمىز كەرەك.
«مەملەكەت ماعان نە بەرەدى ەمەس، مەن مەملەكەتكە نە بەرەمىن» دەيتىن ءسوزدى تىكەلەي قولداناتىن ۋاقىتى كەلدى.
- كەشەگى قاڭتاردا بولعان وقيعا ەلدە تەرروريزم جانە ەكسترەميزممەن كۇرەس شارالارىن كۇشەيتۋ كەرەك ەكەنىن دالەلدەي ءتۇستى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستانداعى تەرروريزم جانە راديكاليزمگە قارسى كۇرەس قالاي جۇرگىزىلۋى ءتيىس؟
- ءيا، دۇرىس ايتاسىز. قاڭتار وقيعاسى سونىڭ ءبىر دالەلى بولدى. ءاۋ باستا بەيبىت ميتينگكە شىقتى جۇرت. ءبىراق كەيىن بۇل ارەكەتتىڭ قانتوگىسكە ۇلاسۋىنا كولەڭكەلى ارام پيعىلدى كۇشتەر تىكەلەي اسەر ەتتى. ءالى كۇنگە دەيىن «20 مىڭ ادام شەتەلدەن قالاي كەلدى» دەگەن ماسەلە بار. مەنىڭ ويىمشا، ولار شەتەلدەن كەلگەن جوق. شىن مانىندە، قانشا ادام بولعانىن تەرگەۋ امالدارى راستاي جاتار. ءبىراق مەنىڭ ويىمشا، ولاردىڭ باسىم بولىگى ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدە ءجۇردى. بۇل توڭىرەكتەگى اڭگىمەلەر ءبىزدىڭ ءبىراز ازاماتتارعا تانىس. 2010-2016 -جىلدار ارالىعىندا قانشاما تەررورلىق ارەكەت بولدى. ولاردى اۋىزدىقتاۋ بويىنشا ساراپشىلارىمىز، ساياساتتانۋشىلارمىز، ءدىنتانۋشىلارمىز بۇعان دەيىن دە دابىل قاققان بولاتىن. ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتاۋ كەرەك. كەز- كەلگەن پروبلەمانى شەشۋدىڭ العاشقى جولى - ونىڭ بار ەكەنىن مويىنداۋ. بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ەكستريميزم مەن راديكاليزمگە كەلگەندە ساياسي ەرىك- جىگەر جەتىڭكىرەمەي وتىر. وسىنداي قاۋىپ- قاتەردىڭ بار ەكەنىن مويىندايىق. انتيتەررورلىق، انتيەكستريميستىك ارەكەتتەر ءجۇرىپ جاتىر. ءبىراق كوبىنەسە ءۇستىرتىن.
بۇل ورايدا دا ساۋاتتى ءارى بىلىكتى كادرلار كەرەك. سونداي- اق وزبەكستاننىڭ تاجىريبەسىنەن ساباق الىپ، راجيكالدى اعىمدارعا زاڭدى تۇردە تىيىم سالاتىن كەز كەلدى دەپ ويلايمىن. وزبەك حالقى بۇل ماسەلەنى 90 -جىلداردىڭ اياعىندا كوپتەگەن سىنعا قاراماستان، شەشىپ تاستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىرتالاي قاسىرەتتەن قۇتىلدى. بىزدە دە ارينە، تىيىم سالىنعان ۇيىمدار بار. ايتسە دە، كەيبىر جاعدايلارعا قاتىستى قازىر دە ماسەلە تىم ۋشىعىپ تۇر. سوندىقتان مەنىڭشە، ساياسي تاڭداۋ جاسايتىن كەز كەلگەن سياقتى. ءبىراق تەك تىيىم سالۋ عانا ەمەس، تىيىم سالا تۇرا بالاما ۇسىنۋ كەرەك. بالاماسى - ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى يسلام. جاستارىمىز شاكارىمنىڭ، ابايدىڭ، ءال- ءفارابيدىڭ، ياساۋيدىڭ جولىمەن نەگە جۇرمەيدى؟ ەكستريميزم سالاسىندا قىلمىسقا بارعان ازاماتاتتارعا قاتىستى ساراپتاما جاسالعان. وندا ولاردىڭ باسىم بولىگى قازاقشىلىقتان كەندە قالعان جاستار ەكەنى انىقتالىپ وتىر. ياعني، ىشكى دىڭگەگى السىزدەۋ. ولار ەكسترەميستىك يدەولوگيانىڭ ارباۋىنا تەزىرەك ءتۇسىپ قالادى. بۇل - دالەلدەنگەن فاكت. نەعۇرلىم قازاق ءتىلىن بىلسە، ءوز تاريحىنان سۋسىنداعان، اتا- باباسىن بىلەتىن بالالاردىڭ اراڭداتۋعا قارسى تۇرۋ جانە وعان جول بەرمەۋ سياقتى مۇمكىندىكتەرى بولادى. بالاما دەپ وتىرعانىم وسى.
- قاڭتارداعى وقيعانى ماماندار مۇقيات ساراپتاپ، زەردەلەۋى كەرەك. سىزدىڭشە، ءبىز ودان قانداي ساباق الدىق؟ ونىڭ قايتالانباسى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- قاڭتارداعى وقيعادان كەيىن ساياساتتىڭ كۇردەلى ەكەنىنە ءبىراز ادامنىڭ كوزى جەتكەن شىعار. ساياسات بۇل - بول دەسە، بولا سالاتىن، كەرەمەت گۇلدەنگەن ءادىل قوعام ورناي سالاتىن رومانتيكالىق تۇسىنىك ەمەس ەكەنىن ءبىرتالاي ازاماتىمىز تۇسىنگەن سياقتى. كەشەگى جاعدايدان كەيىن كوپشىلىك ەسەڭگىرەپ قالدى. ەندى ەس جيناپ جاتىر. ءبىراق ءبىر جارىم اي ءوتتى. سەبەپتەرى بارشاعا ايان. بۇنىڭ بارلىعى ەندى ساياسي ساۋاتتىلىقتى، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. نەگىزگى سەبەپ 30 جىلدا قوردالانعان ماسەلە دەپ ويلايمىن. بۇعان دەيىن قوعامنىڭ ساياسي ساۋاتىن اشاتىن، ساياسي مادەنيەتىن كوتەرەتىن مۇمكىندىكتەر وتە شەكتەۋلى بولدى. سوندىقتان ارينە، كەش تە بولسا، وسى دۇنيەلەردى باستاۋ قاجەت. مەنىڭ مەڭزەپ وتىرعانىم - دۇرىس اقپارات بەرۋ. ءار بەرىلىپ وتىرعان اقپاراتقا نەمەسە ساراپتاماعا ءاربىر ازاماتتىڭ، جاستاردىڭ سىن كوزبەن قاراي الۋى. ول ءۇشىن جاقسى تۇسىندىرمە جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى كەرەك. اسىرەسە، بيلىك تاراپىنان. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى وسى باعىتتاعى دۇنيەلەردى قازىر باستاپ كەتتى. كەشەگى سۇحباتتارىندا وسىنى تۇسىندىك. پرەزيدەنت حالىق اراسىندا تۋىنداعان وزەكتى ءارى وتكىر سۇراقتارعا دا نىق جاۋاپ بەرىپ وتىر. مەنىڭشە، باسقا دا بيلىك وكىلدەرى وسىلاي جاساۋى كەرەك.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
ۆەنەرا جولامان قىزى
