جىلقىنىڭ ءدۇبىرى
مىسالى، اڭىراي سوققان اڭىزاق، الاقانشىق اق بوران، اقجورعا بۇرقاسىن، ىسقىرعان داۋىل، ودان قالدى سىركىرەي قۇيىلعان اقجاۋىن، تاسىرلاي توگىلگەن بۇرشاق، ءتىپتى باعزىدان بەرى كەلە جاتقان ءتول ونەرىمىز حالقىمىزدىڭ دومبىرا كۇيلەرىندە دە ءدۇبىر بار. سوندىقتان بولار، بابا قازاق مىنا عالامدى دۇبىرگە تولى دەپ ءبىراۋىز سوزبەن تۇيىندەگەن. وسى دۇبىرلەردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى، كەرەمەتى - جىلقىنىڭ ءدۇبىرى. بۇل جايلى قاسيەتتى قۇراننىڭ «عاديات» سۇرەسىندە «تۇياعىنان وت شاشىپ، القىنا شاپقان، دۇبىرلەتىپ دۇركىرەپ جاۋدى جارىپ كىرگەن اتتارعا سەرت» دەگەن اياتتار بار.
جىلقىنىڭ ءدۇبىرى - قازاقتىڭ ەجەلگى ۇعىم- تانىمىنىڭ ءبىر تارماعى. باسقاسىن ايتپاعاندا، مەنىڭ ءوزىم بالا شاعىمدا جىلقىنىڭ ءدۇبىرىن تىڭداپ، جەلىدە جۋساعان قۇلىن مەن كەرمەدە بۋسانعان تۇلپاردى كورىپ ءوستىم. ءالى ەسىمدە، ەل جايلاۋعا شىعىپ، بيەسىن بايلاپ، جايماشۋاق ءومىر كەشىپ جاتقان شاق. بىردە اكەي جارىقتىق قۇلا بەستىنى ەرتىپ ءمىندى دە، ماعان بىرگە ءجۇر دەگەندەي يەك قاقتى. تورى تايدى جايداق شاۋجايلاپ ىلەسە كەتتىم. قارا تۇمسىقتى اينالىپ بارىپ، اتاقتى جورتۋىلشى ءھام اتبەگى كۇڭگەيبايدىڭ بەلدەۋىنە ات بايلادىق. توردە قىمىز ءىشىپ، ءۇش- ءتورت قاريا وتىر. ورتادا اق تەگەنە. ۇلكەندەر جەلپىنتىپ اڭگىمە ايتىپ ءماز. سول ەكى ورتادا سىرتتان كەلە جاتقان اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. ەكىنىڭ ءبىرى ەستي المايتىنداي الىستاۋ جەردە كەلە جاتقان اتتىڭ دۇبىرىنە جابىق ءۇيدىڭ ىشىندە وتىرىپ قۇلاعىن توسقان كۇكەڭ: «ءوي، مىناۋ قالقابايدىڭ كۇرەڭ اتىنىڭ ءجۇرىسى عوي، ول كىسى كەشە ويعا ءتۇسىپ كەتتى دەپ ەستىپ ەدىم، ءمىنىپ كەلە جاتقان كىم بولدى سوندا؟» دەپ تاڭداندى. قاعىلەز قاريا ۇيدە وتىرىپ- اق سىرتتاعى جىلقىنىڭ اياق دۇبىرىنەن كىمنىڭ اتى ەكەنىن جازباي تانىدى. ول تۇستا ەس جيىپ، اقىل توقتاتپاعان ءبىز بۇعان ونشا ءمان بەرمەگەن ەدىك. ۇزاق جىلدان كەيىن بۇل وقيعا سانامدا قايتا جاڭعىردى.
ءدۇبىر دەمەكشى، ءوزىم كۋا بولعان تاعى ءبىر وقيعانى ايتايىن. ايماق ورتالىعىندا ون جىلدىق ورتا مەكتەپتە وقيمىن. ۇلكەن ءۇيىم قوتىقىر اتتى شاحتاعا باراتىن كۇرەجولدىڭ بويىندا ەدى. ءارى- بەرى كومىر تاسىپ جوڭكىلگەن ماشينالاردىڭ كەز كەلگەنىنە وتىرىپ اۋىلعا تارتا بەرۋشى ەدىك. بىردە جاسى قىرىقتان اسقان شوپىر اعايدىڭ كابيناسىندا كەلە جاتتىم. زيل-130 ماركالى كولىكتىڭ ءجۇرىسى باياۋلاپ، موتورى سىر بەرگەندەي بولدى. ماشيناسىن قاڭتارىپ قويىپ، موتوردىڭ ءدۇرىلىن تىڭداعان شوپىر اعاي: «كولەنۆالدىڭ ءبىرىنشى موينى كەتكەن ەكەن»، دەدى. «ونى قالاي ءبىلدىڭىز؟ «
- قاراعىم- اۋ، جاسىمدا جىلقى باقتىم ەمەس پە؟
- جىلقىنىڭ ماشينا موتورىنا قاتىسى قانشا؟
- قاتىسى بولعاندا قانداي، اتتىڭ ءدۇبىرىن قۇلاققا ءسىڭىرىپ وسكەن ەدىم. تاس قاراڭعى تۇندە ءۇيىردىڭ اياق دۇبىرىنەن ايعىرى قايدا، بيەسى قانشا، قۇنان- تايى نەشەۋ ەكەنىن اجىراتا الۋشى ەدىم. سول قۇلاققا سىڭگەن ءدۇبىردىڭ ارقاسىندا مىنا موتوردىڭ اقاۋىن اجىراتىپ تۇرعان جوقپىن با؟ !
* * *
جوعارىداعى وقيعاعا نازار اۋدارساق، جىلقىنىڭ ءدۇبىرىن ساناسىنا سىڭىرگەن ادام كۇللى عالامنىڭ ءدۇبىرىن اجىراتىپ، ايىراتىن قابىلەتكە يە ەكەن. وتكەندە ينتەرنەتتەن قىتايدىڭ «ءۇش پاتشالىق» اتتى ۇلاسپالى فيلمىن كورىپ وتىرىپ تاڭعالدىم. تۋىندىدا يۋان يمپەرياسىنىڭ سوڭى، مين ديناستياسىنىڭ العاشقى كەزەڭى، ياعني ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ەكىنشى عاسىرىندا ءورىس العان وقيعالار باياندالادى ەكەن. ايتپاعىم، ءۇش پاتشالىقتىڭ ءبىرى ۋي حاندىعىنىڭ اتاقتى باتىرى گۋان گۇنگە «جەر قايىسقان قالىڭ قول كەلە جاتىر» دەگەن حابار تيەدى. شابارماندار مەزگىلسىز سوقتىققان جاۋدى ۆەي پاتشالىعىنىڭ اسكەرى دەپ جوريدى. سول ساتتە قارا جەرگە قۇلاعىن توسەپ، جاۋ جىلقىسىنىڭ ءدۇبىرىن تىڭداعان باتىر: «مىنا كەلە جاتقان قول سولتۇستىك ۆەي پاتشاسى سوا سوانىڭ اسكەرى ەمەس، قايتا ءسۇن شۋان باسقارعان شۋ پاتشالىعىنىڭ قولى ەكەن. مىنگەن اتتارىنىڭ ءدۇبىرى قاعىردا ەمەس، سازداۋىت جەردى باسىپ جەتىلگەن جانۋاردىڭ اياق الىسى» دەپ، ءتونىپ كەلگەن جاۋدىڭ كىم ەكەنىن بىلە قويادى.
سول سياقتى ءبىزدىڭ ەلدە وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ىسقاق دەگەن كەرەمەت ات سىنشىسى ءومىر ءسۇرىپتى. جارىقتىق جاسى ەگدەلەگەندە قوس جانارىنان ايىرىلىپ، تاسقاراڭعى كۇيگە تۇسەدى. ءبىر كۇنى وسى اقساقال ۇيىندە وتىرىپ، اۋىل ىرگەسىن جاناي ءوتىپ بارا جاتقان توپ جىلقىنىڭ ءدۇبىرىن ەستيدى. كوز جانارىنان ايىرىلسا دا، كوكىرەگىنە اتتىڭ ءدۇبىرى ۇيالاعان قاريا: «قاراقتارىم، اۋىلدىڭ سىرتىن جاناي ءبىر توپ جىلقى ءوتىپ بارادى. شىعىپ قاراڭدارشى سوڭىندا ەرگەن تاي بار ما ەكەن؟» دەيدى. دالاعا جۇگىرىپ شىققان بالالار «اتا قاراتورى تاي كەتىپ بارادى». سوندا سوقىر قاريا: «جانۋار- اي، مىنا تاي الدىنا ات سالمايتىن ورەن جۇيرىك ەكەن. ءدۇبىرى كوكىرەگىمدى كەۋلەپ كەتتى»، دەپتى. راسىندا، سوقىر سىنشىنىڭ ايتقانى ايداي كەلىپ، سوڭىنان الگى تاي ءسالىمباقى ءبيدىڭ اڭىز كۇرەڭى اتانعان اتاقتى جۇيرىك بولىپتى.
* * *
تاعى ءبىر وقيعا جەلىسى ويعا ورالىپ وتىر. اۋىلىمىزدا ءشارىپحان دەيتىن ەگدەلەۋ جاستاعى ادام بولدى. جارىقتىقتىڭ داۋىسى زور بولعاندىقتان حالىق «گۇرىلدەك ءشارىپحان» دەۋشى ەدى. وسى كىسىنىڭ اتاقتى تورى جۇيرىگى بار ەدى. زامانىندا الدىنا ات سالماعان دەيدى. ءوز باسىم بۇل جىلقىنى ابدەن شاۋ تارتىپ، شابىستان قالعان كەزىندە كوردىم. تورى ات جىل سايىن شىلدەنىڭ باسىندا بولاتىن الامان بايگە كەزىندە ورىستە ءجۇرىپ- اق وزىنەن ءوزى جارايدى. بايگەگە قوسىلماسا دا ءىشىن تارتىپ، كەرمەنىڭ باسىندا شۇلعىپ تۇرادى. كورگەن ەل «حايۋاننىڭ ءوزى قارتايسا دا، جۇرەگى جاس» دەپ كۇلەتىن. وسى كارى جۇيرىك كوكتەمدە ەرىگەن قۇيعا ءتۇسىپ قالىپتى. باتپاقتان تالپىنىپ شىعا الماي جاتقان جىلقىنى ماڭايدىڭ بالا- شاعاسى جابىلىپ سۇيرەپ شىعارا المادىق. وزەننىڭ ارعى جاعىندا ەگىنشىلەر كوكونىس وتىرعىزىپ جاتقان. ءبىزدىڭ شۋىمىزدى ەسىتىگەن بولۋى كەرەك، اگرونوم سامالاي كەلدى. ۇلتى ۇرانقاي كىسى ەدى «بالالار بۇل وڭاي» دەپ كۇلدى دە، قاباقتىڭ استىندا جايىلىپ جاتقان ەكى ءۇيىر جىلقىعا باردى دا ولاردى بىزگە قاراي قيقۋلاتىپ قۋدى. كوكتەمدە جاڭادان كوككە تويعان جىلقى دۇركىرەي دۇبىرلەپ جوسىپ كەلەدى. و، قۇدىرەت، جىلقىنىڭ ءدۇبىرىن ەستىگەن كارى جۇيرىك ءبىر- اق ىرعىپ باتپاقتان اتىپ شىقتى. وسىلاي ءدۇبىردىڭ كەرەمەتىن ءبىز دە كورگەن ەدىك.
اقىن كاكىمبەك سالىقوۆتىڭ «جىلقىنىڭ ءدۇبىرى» اتتى جىرى بار. مازمۇنى بىلاي: بۇلاقتىڭ باسىندا ساقشى سياقتى جالعىز بەيىت تۇر. كونەرگەن تاسىنا باياعىدا قىنا ءوسىپ كەتكەن. بۇل زيراتتا جاتقان ادام اۋليە دە ەمەس، اتاقتى باتىر دا ەمەس، قاراپايىم جىلقىشى ەكەن. جارىقتىق دۇنيەدەن وتەرىندە:
«سالماڭدار تاس مازار اۋلاققا،
ارتىق جەر ايتايىن، -
دەپتى ول - جىلقى ءۇيىر بۇلاققا،
باسىندا جاتايىن.
ءبىر اتىم ناسىباي اتايىن،
بىتەردە عۇمىرىم.
سونان سوڭ ماڭگى جاتايىن،
جىلقىنىڭ ەستىپ ءدۇبىرىن»،
- دەپ وسيەت ەتكەن- مىس. سول سياقتى جاقىندا جىلقى قۇمار جاس اقىن جاندوس امانجول ۇلىنىڭ: «زاماننىڭ ەستىلگەن كۇبىرى،
ۇلتىما سىيلاسا عاسىر باق،
كوك دونەن تۇلپاردىڭ ءدۇبىرى،
تۇرادى جادىمدا تاسىرلاپ» دەگەن جىرىن وقىپ قالدىم. راسىندا، كوكەيىنە جىلقىنىڭ ءدۇبىرى ۇيالاماعان قازاقتا قايدان رۋح بولسىن!
* * *
بۇل ماقالامىزعا تۇزدىق بولارلىق ءبىر دەرەك - ۇلكەن پاراسات يەسى ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىزدىڭ «تۇلپاردىڭ ءدۇبىرى» دەيتىن جازباسى. وندا بىلاي دەپتى اتامىز. ەرتەدە اتاقتى تولىباي سىنشىنىڭ بالاسى جاۋدىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالادى. قالماقتار وعان قوزى جايعىزىپ قويادى. كوپ بالا قوزى باعىپ جۇرسە، ايدالادا جىلقىنىڭ قۋ باسى جاتادى. باستى كورگەن تۇتقىن بالا: «ۋاي، جارىقتىعىم- اي، سەنىڭ تۇلپاردىڭ باسى ەكەنىڭدى كىم بىلەدى، مەنىڭ اتاقتى سىنشىنىڭ بالاسى ەكەندىگىمدى كىم تانيدى»، دەپ ەڭىرەپتى. ونى كورگەن بالالار: «ايدالاداعى قۋ باستى قۇشاقتاپ، قازاق بالا جىلادى»، دەپ ايتىپ كەلەدى. قوڭتاجى بالانى شاقىرىپ الىپ: «بالام، قۋ باستى قۇشاقتاپ نەگە جىلادىڭ؟» دەپ سۇرايدى. بالا ايتىپتى:
- ايدالادا جاتقان قۋ باس جاي جىلقىنىڭ باسى ەمەس، تىرىسىندە ءدۇبىرى جەر جارعان تۇلپاردىڭ باسى ەكەن، سونى كورىپ جىلادىم، - دەيدى. قوڭتاجى بالانىڭ قاسىنا ءوز نوكەرلەرىن قوسىپ: «ماعان قاراعان قىرىق سان قالماقتى ارالا، وسىنداي تۇلپار تاۋىپ كەل!» دەپتى.
ۇزاق ۋاقىت تۇلپار ىزدەگەن بالا بىردە وزەننەن ءوتىپ كەلە جاتىپ، سۋ بەتىندە اعىپ بارا جاتقان جىلقىنىڭ تەزەگىن كوزى شالىپ قالادى دا، دەرەۋ ونى ات ۇستىنەن ءىلىپ الىپ، سىعىپ كورەدى دە «مىناۋ تۇلپاردىڭ تەزەگى» دەيدى. سودان ءبىر توپ نوكەرىمەن وزەندى ورلەي ءجۇرىپ، جاقىن ماڭدا ايالداپ جاتقان كەرۋەنگە كەز بولادى. كەرۋەننەن اياعى اقساق، ارقاسى جاۋىر، قۇيرىعى شولاق، كەستىرىلمەگەن كوك ساۋرىكتى كورگەن بالا: «تۇلپار وسى»، دەيدى. ونى قوڭتاجىعا الىپ كەلەدى. قوڭتاجى: «بۇل جىلقىنى ءوزىڭ باپتا! تۇلپار شىعار»، دەپ بالاعا بۇيىرادى. بالا التى جىل باپتايدى. ۇيىرگە سالىپ بەل قىزىعىن تاتتىرادى، ساۋمالمەن سۋارىپ تىنىسىن اشتىرادى، بابى ابدەن قانادى.
قوڭتاجى قىزىن ۇزاتىپ توي جاسايدى. بالا باپتاعان تۇلپارىن ءوزى ءمىنىپ شابادى. بايقاپ كورسە، تۇلپار ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ ىلەسە المايتىن كۇيىنە تۇسكەن ەكەن، بايگەدەن جالعىز قارا بولىپ كەلەدى. وسىلاي قاس جۇيرىكتىڭ ەتىن قىزدىرىپ العان بالا قاراقشىعا جەتە بەرە: «جىلقى ءۇيىرىن ساعىنسا، قۇلاق باسىن قاعىنار، ەر ءۇيىرىن ساعىنسا، ايىل- تۇرمان تاعىنار»، دەيدى دە، سارىارقانى بەتكە الادى. جابىلا قۋعان قالماقتىڭ ءبىرى دە ىلەسە المايدى. بالا جاپانعا شىعىپ كەتەدى. تۇلپار ۇشقان قۇسپەن جارىسىپ، قاتارلاسقاننىڭ ءبارى دە اۋدەم جەر بارماي، كەيىن قالادى. قاس قارايىپ، ءتۇن بولىپتى.
بالانىڭ اكەسى ءتۇن ورتاسىندا شاۋىپ كەلە جاتقان تۇلپاردىڭ ءدۇبىرىن ەستيدى دە، «قۇداي- اۋ، مىناداي تۇلپاردى جاراتۋ تەك مەنىڭ بالامنىڭ قولىنان كەلەرى انىق، ۇلىم قالماقتان قاشىپ شىققان ەكەن» دەپ، جالما- جان جىبەك ارقان قۇردىرادى. تۇلپار ارقانعا كەلىپ كيلىككەندە بالا ءتۇسىپ قالدى دا، ارقان شارت ءۇزىلىپ، تۇلپار كەتە بەرەدى. بۇل جەردە ايتپاعىمىز، كوكىرەگىنە جىلقى ءدۇبىرى ۇيالاعان قاريا بالاسى مىنگەن تۇلپاردى دۇبىرىنەن جازباي تانىعانى.. .
* * *
سول سياقتى «ءدۇبىر» ءىلىمى قازاقتىڭ ەجەلگى قيسسا- داستاندارىندا، باتىرلىق جىرلارىندا دا كوپ كەزدەسەدى. سونىڭ بىرىنە توقتالساق، 1899 -جىلى قازاندا جارىق كورگەن «قيسسا- ي الپامىس باتىر» اتتى جىردىڭ نۇسقاسىندا الپامىس باتىر ءولدى دەگەن جالعان حابار العان قالماق حانى تايشىق پەن قاراجان باتىر ەكەۋى داربەندە دەگەن جەردە سان مىڭ اسكەرىن دوعارىپ قويىپ، الپامىستىڭ جارى بارشىن سۇلۋدى ءبىر- بىرىنە قيماي تالاسىپ جاتادى.
بۇلار قىرقىسىپ جاتقاندا زىنداننان بوساعان الپامىس شۇبار اتىن گۋلەتىپ ەلىنە قاراي شابادى. ءدال وسى كۇنى قالماق حانى تايشىق ءتۇس كورىپ، تۇسىندە كەرەمەت دۇبىردەن شوشىپ ويانادى. ەل- جۇرتىن جيىپ، ءتۇسىن ايتىپ بىلاي دەيدى:
«شۇبار ات ءمىنىپ كەلەدى.
سول شۇبار ات ءدۇبىرى
تاس توبەمدى جارادى» .
ءدال وسى كۇنى تاڭ بوزارىپ اتقاندا قاراجاننىڭ قۇلاعىنا دا ءبىر ءدۇبىر كەلەدى. شوشىپ ورنىنان اتىپ تۇرعان قاراجان: «تايشىقتىڭ اسكەرى دە، مەنىڭ اسكەرىم دە قايتىڭدار. ءبىر الاپات ءدۇبىر جاقىنداپ كەلەدى. مىناۋ قىرىق مىڭ سان قولعا توتەپ بەرەتىن باتىر مىنگەن اتتىڭ ءدۇبىرى»، دەيدى. ءسويتىپ، جاۋعا بايشۇباردىڭ وزىنەن بۇرىن ءدۇبىرى جەتىپ، جاۋدى شوشىتادى.
ەندى مىنا قىزىققا قاراڭىز، قاراجان باتىر قاشايىن دەسە، استىنداعى قارا اتى شاۋىپ كەلە جاتقان بايشۇباردىڭ دۇبىرىنەن قورقىپ، يەسىنىڭ بۇ جاعىنا ءبىر، و جاعىنا ءبىر شىعىپ، جانى قالمايدى. سوندا قاراجان باتىر استىنداعى اتىنا قاراپ:
«جورتايىن دەدىم، تەبىندىڭ،
قامشى ۇرماي كەيىن شەگىندىڭ،
ون تورتتە تارلان اشپايسىڭ،
ومىراۋدان كوبىك شاشپايسىڭ.
قامشىلاسام قادام باسپايسىڭ،
نە كوردىڭ، قارا ات، نە كوردىڭ»،
- دەپ تولعايدى. جىرداعى وقيعادان ءدۇبىردىڭ قۇدىرەتىن اڭعارعاندايمىز.
بەكەن قايرات ۇلى
كوللاجدى جاساعان قونىسباي شەجىمباي، «ەQ»
egemen.kz
