تالعات تەمەنوۆ: بىزگە «ءار قازاق مەنىڭ باۋىرىم» دەگەن فيلوسوفيا كەرەك
بۇل جاۋ ىشتەن شىققان جاۋ بولدى.
بۇل جەردە بۇكىل ۇ ق ك، ياعني قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ساتىلىپ كەتتى. ىشكى اسكەرلەردىڭ بارلىعى سول بيلىكتىڭ باسىندا جۇرگەن، ۇيىمداسقان توپقا قىزمەت ەتتى. ەگەر سول دۇشپانداردىڭ جوسپارلارى، ويى ىسكە اسسا پرەزيدەنتتىڭ وزىنە دە قاستاندىق جاسالۋى مۇمكىن ەدى. بۇل جەردە جاسىراتىنى جوق، قىسىلتاياڭ شاقتا اقوردادا پرەزيدەنت سەرىكتەرىمەن عانا قورشاۋدا جالعىز قالدى. «نۇر- سۇلتانعا سودىرلار، قاراقشىلار كەلدى» دەيدى. اينالايىندار- اۋ، بۇل جەردە مەملەكەتتىگىمىزگە قاۋىپ تۋعان كەز بولدى عوي. ال كىتاپحاناعا ەشكىم تيمەدى. وعان ءبىر ادام بارمادى. ول جەردەن ءبىر شىبىق تا سىنعان جوق. ولاردىڭ بار ماقساتى - اقوردانى باسىپ الۋ. ال ار جاعى تۇسىنىكتى... ونى جاساعان سودىرلار ەمەس، سىرتتان كەلگەن ادامدار دا ەمەس، ونى ءوزىمىزدىڭ ىشتەن شىققان، بيلىكتىڭ باسىندا جۇرگەن دۇشپاندار جاسادى. ارينە، ساياسات بولعان سوڭ كوپ نارسە ايتىلا بەرمەيدى. حالىققا ونىڭ ءبارىن جەتكىزە بەرۋدىڭ قاجەتى دە جوق. ءبىراق ءبىز تۇيسىگى بار، كوزىمىز اشىق ادامدارمىز عوي. پرەزيدەنت ۇقشۇ- دان، ياعني سىرتتان كومەك شاقىرماعاندا ءبىز تەنتىرەپ كەتەر مە ەدىك، كىم بىلگەن. سوندىقتان ول شەشىمدى دەر كەزىندە دۇرىس قابىلدادى جانە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتقانداي «ءبىز رەسەيگە قارىز ەمەسپىز». ەگەر قارىز دەگەندى ساناساق، تۇپتەپ كەلگەندە رەسەيدىڭ ءبىر عانا بايقوڭىرعا ەلۋ جىلدىق قارىزى بار.
قاڭتار وقيعاسى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىنگى ۇلكەن قايعى- قاسىرەت بولدى. ءتىپتى، 1986 -جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە دە مۇنداي بولعان جوق.
«اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىن ءبىزدىڭ حالىقتىڭ سانسىراپ، قانسىراپ كەتكەنى وسى كەشەگى قاڭتار بولدى. ەڭ قورقىنىشتىسى سول تاۋەلسىزدىگىمىزدەن اجىراپ قالا جازدادىق. قاڭتار وقيعاسى ءوزىنىڭ باعاسىن ءالى العان جوق. بۇل وقيعا قازاقتىڭ تاريحىنان ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. مۇنى ۇيىمداستىرعان قانىپەزەرلەردىڭ اتى ەرتە مە، كەش پە، شىعۋ كەرەك. ويتكەنى، تاستى سۋعا تاستاۋىمىز مۇمكىن. ال جاپىراقتى سۋعا باتىرا المايسىڭ. ول ەرتە مە، كەش پە، سۋدىڭ بەتىنە قالقىپ شىعادى. قاڭتار كەزىندە قازا بولعان ءاربىر قازاق بالاسى سول جاپىراق جۇرەك سياقتى. ول سۋ بەتىنە شىقپاي قويمايدى. بۇل قاڭتار تراگەدياسى ءۇش جىل بۇرىنعى ورتتەن شەيىت بولعان بەس ءسابيدىڭ كوز جاسى دەپ بىلەمىن. ويتكەنى، قان كەشىرمەيدى، ءسابيدىڭ كوز جاسى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ موينىندا. كەشەگى قاڭتار وقيعاسى كەزىندە شەيىت بولعان بەيكۇنا سابيلەردىڭ كوز جاسى قانىپەزەرلەردى ەشقاشان ۇمىتتىرمايدى.
ال ەندى پرەزيدەنتتىڭ كورشى ەلدەن ءبىلىم الۋ، وسى كورشى ەلدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالىن ءبىزدىڭ ەلدە اشۋعا قاتىستى پىكىرىنە مەن ءوزىم وڭ كوزقاراستامىن. نەگە دەسەڭىز، كەڭەس وداعى كەزىندە سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا ماسكەۋگە بارىپ ءبىلىم العان اداممىن. ون جىلعا جۋىق ماسكەۋدە تۇرعانمىن. ويتكەنى، بۇرىن ونەر مەن ءبىلىم، عىلىمنىڭ ورداسى ماسكەۋ بولاتىن. قازىرگى امەريكا، انگليادان وقىپ كەلگەن بالالاردىڭ ءبىلىمىن بىلمەيمىن. «بولاشاقپەن» وقىپ كەلىپ جاتقانداردىڭ كوبىن كورىپ ءجۇرمىز عوي، نە ءتىلى جوق، نە ءدىلى جوق، نە ءدىنى جوق. وتىز جىلدا «بولون جۇيەسىنە» قوسىلامىز دەپ بۇرىنعى ءبىلىم بەرۋدىڭ ءتاسىلىن، ءادىسىن، ءدانىن، ءمانىن قۇرتتىق. ال ءبىراق ماسكەۋدەگى ءبىلىم بەرۋ ءداستۇرى ساقتالىپ قالدى. بىزگە اعىلشىن تىلىنەن گورى وسى قولدانىستاعى ورىس تىلىندە ءبىلىم العان الدەقايدا جەڭىل ءارى ءتيىمدى ەمەس پە؟ ! بىزگە نيۋ-يوركتىڭ كينواكادەمياسىنىڭ فيليالىن اشۋ قايدا؟ وعان الدىمەن ءتىل ءبىلۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، كىم بىزگە كەلىپ ءدارىس بەرەدى؟ قازاقشالاپ ايتقاندا بىزگە «مولدانىڭ ىستەگەنىن ىستەمە، ايتقانىن ىستە» دەگەندەي، ءبىز كورشى ەلدەن ءبىلىم مەن عىلىمدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. اسىرەسە كورشى رەسەي كوسموستا، قورعانىس سالاسىندا بىزدەن الدەقايدا دامىپ كەتكەن مەملەكەت. سوندىقتان ازۋى ارىستانداي امەريكانىڭ ءوزى وسى كورشى رەسەيمەن ساناسۋدا. ءبىزدىڭ كورشى ەلدەن بالالارىمىز ءبىلىم مەن عىلىمدى وقىسا، وندا تۇرعان نە بار، ونىڭ نەسى ايىپ؟ مەن ماسكەۋدەن وقىعان مىقتى مىقتى نەبىر تۇلعالاردى بىلەمىن.
م. اۋەزوۆ، ق. ساتپايەۆ، م. تولەبايەۆ، و. سۇلەيمەنوۆتەر بار. ءتىپتى، پرەزيدەنت ق. توقايەۆتىڭ ءوزى ماسكەۋدەن وقىعان ادام. ماسكەۋدەن ءبىلىم العان عالىم، ونەر ادامدارىمىز قانشاما. ماسكەۋدىڭ ءبارىن جامان دەۋگە بولمايدى، ونىڭ ىشىندە دە جاقسىلارى بار. ءبىز تەك سول جاقسىسىن، وزىمىزگە كەرەگىن، ءبىلىمى مەن عىلىمىن الۋىمىز كەرەك. كەزىندە ابايدىڭ ءوزىنىڭ «ورىس ءتىلىن بىلىڭدەر، عىلىم، ءبىلىمىن ۇيرەنىڭدەر» دەگەنى تەگىن ەمەس. بىزگە جاپوننىڭ ءبىلىمى قولجەتكىسىز، الىس، ونىڭ ءتىلى مەن ءدىلى باسقا، مەنتاليتەتى باسقا. ءبىز ەشقاشان امەريكاندىق بولا المايمىز، ولاردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى بىزگە مۇلدە كەرەعار.
قاندى قاڭتار وقيعاسى بىزگە نەنى كورسەتىپ بەردى دەسەك، بىزگە ىرىگەن، شىرىگەن، بايىعان، ساسىعان قازاقستان ەمەس، جاڭا قازاقستان كەرەك. ال جاڭا قازاقستان سانادان باستالادى. جاڭا قازاقستان وي- ورىستەن، ادامگەرشىلىكتەن، كىسىلىكتەن، كىشىلىكتەن، كەشىرىمدىلىكتەن باستالادى. ءبىراق كەشىرىم دەگەندە قانىپەزەرلەردى كەشىرۋ ەمەس. ويتكەنى، ءبىز قازىر ارام ءشوپتى ءتۇپ- تامىرىمەن جۇلعان جوقپىز، ءبىز تەك جاپىراقتارى مەن بۇتاقتارىن كەسىپ جاتىرمىز. سول زۇلىمدىقتى بىزگە تۇبىرىمەن قوپارۋ كەرەك. ال شىرىگەن اعاشتى كەسكەنىمەن، ونىڭ ءبىر جەرى بولماسا ءبىر جەرى كوكتەيدى. سول سەكىلدى بىزگە مىنا جۇيەنى ءتۇپ- تامىرىمەن قوپارىپ، ورنىنا جاڭا قازاقستان قۇرۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءبىز حالىقتىڭ ساناسىن وزگەرتۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، ءبىزدىڭ قوعامدا قالايدا بايۋ، قالايدا قارىن تويدىرۋ، قالايدا ماشينە ءمىنۋ، قالايدا وتىرىك بولماسىن جاعىنىپ، الداپ، ارباپ بولسا دا، زۇلىمدىققا بارىپ بولسا دا بايۋ سياقتى فيلوسوفيا پايدا بولدى. جاڭا قازاقستان دەگەندە وسى «قالاي دا بايۋ» دەگەن قاعيدادان ارىلۋ كەرەك دەگەن ءسوز. ماسەلەن، امەريكاداعى بۇكىل بايلىق حالىقتىڭ تەك ون- اق پايىزىندا. ال قالعان 90 پايىز حaلىق باي ەمەس. ءبىراق ولاردىڭ تاپقاندارى تاماعىنا، كيىمىنە، دەمالىسىنا جەتەدى. مىنە، حالىق دەگەن وسى. بىزگە دە سول كەرەك. ءبىزدىڭ قازاق «اسا بايلىق نە كەرەك، دەن ساۋ بولسا بولعانى» دەيدى. بىزگە اماندىق اسىرەسە، رۋحاني اماندىق كەرەك. بىزگە بىرىنە ءبىرى جانى اشيتىن قوعام، دەموكراتيالىق مەملەكەت كەرەك. «ءار قازاق مەنىڭ باۋىرىم» دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيادا التىن ارىپپەن جازىلۋ قاجەت. بۇل ءاربىر مەكەمەدە جازىلىپ تۇرۋى ءتيىس. بىزگە «Nur Otan-نىڭ» كەرەگى جوق.
بىزگە «ءار قازاق مەنىڭ باۋىرىم» دەگەن فيلوسوفيا كەرەك. جانە وسىنى بالا كەزدەن، بالاباقشادان ايتىپ، مەكتەپ كەزىندە سىڭىرسەك، بالالار اراسىندا ءبىر- ءبىرىن ۇراتىندار، الىمجەتتىك جاسايتىندار بولماس ەدى. اسكەردەگى دە نەبىر قاتىگەزدىك جويىلار ما ەدى. بۇل ءبىزدىڭ باياعى 1917 -جىلدارى جوعالتقان، ياعني ءجۇز جىل بۇرىن بويىمىزدا بولعان ادامگەرشىلىك بولمىس، دالامىزعا ءتان دارحاندىعىمىز، مەيىرباندىعىمىزدى قايتارۋ كەرەك دەگەن ءسوز. سوندا عانا حالىق ىلگەرىلەيدى. الەمدىك وركەنيەتتى ەلدەر كوشىندە قازاقستان دا ءوز ورنىن الار ەدى.
جاڭا ۇكىمەتتىڭ جاساپ جاتقان ىستەرى ازىرگە كوزگە كورىنبەيدى. بۇرىنعى بيلىكتىڭ وتىز جىل بويى توناعان بىلىعىن ەندى عانا اشىپ جاتىرمىز. ول ءالى حالىققا قايتقان جوق. ازىرگە تەك ءسوز جۇزىندە، كوگىلدىر ەكراندا عانا ايتىلىپ جاتىر. ال شىن مانىندە جاڭا قازاقستان قۇرامىز دەسەك تەز ارادا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاز شىققانشا كوتەرۋ كەرەك. جۇرتتىڭ جالاقىسىن ەڭ قۇرىعاندا ءۇش ءجۇز مىڭعا ءوسىرۋىمىز قاجەت. سوسىن اۋىلدى كوتەرمەسە بولمايدى. اۋىل - قازاقتىڭ التىن تامىرى. قازاقتا «ءجۇز رەت ءسىز- بىزىڭىزدەن، ءبىر رەت شىج- بىج ارتىق» دەيدى. شىج- بىج دەگەن ول تاماق. حالىق اش. رۋحاني دا اش، قارىنى دا اش.
جازىپ الىپ، دايىنداعان - اسەل داعجان.
Egemen Qazaqstan
