«قازاق» گازەتى حالقىمىزدىڭ بەيرەسمي ۇكىمەتى رەتىندە ارەكەت ەتتى - ۇشقىن ءسايدىراحمان ۇلى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - اقپاندا ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى باستاعان الاش قايراتكەرلەرى نەگىزىن قالاعان «قازاق» گازەتىن جارىق كوردى.

وسىدان 109 -جىل بۇرىن، ياعني 1913 -جىلدىڭ 2-اقپانى كۇنى ورىنبور قالاسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق باسىلىمدارىنىڭ بىرەگەيى كوپشىلىككە جول تارتتى. سونداي-اق بيىل الاش پارتياسى مەن الاش اۆتونومياسى جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 105، ۇلت ۇستازى اقاڭنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى. وسى ايتۋلى مەرەيتويلارعا بايلانىستى «قازاقستان تاريحى» پورتالى «الاشورداعا 105 جىل» دەگەن جوبانى قولعا الىپ وتىر. «قازاق» گازەتىنىڭ جارىققا شىققان كۇنىنە بايلانىستى جاس عالىم ۇشقىن سايدىراحمان ۇلىمەن اڭگىمەلەستىك.

- ۇشقىن 1913 -جىلدىڭ 2-اقپانى كۇنى ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن «قازاق» گازەتى جارىققا شىققانىن جاقسى بىلەسىڭ. جالپى ءبىز العاشقى ۇلتتىق باسىلىم - «قازاق» گازەتىن تولىققاندى زەرتتەپ بولدىق پا؟

- شىنى كەرەك، «قازاق» گازەتىن تولىق زەرتتەۋ بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى گازەت تىگىندىلەرىن باستان- اياق جيناقتاپ، كىتاپ رەتىندە شىعارا الماي وتىرمىز. ويتكەنى 1998 -جىلى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنان ۇشكولتاي سۇبحانبەردينا، سارسەنبى ءداۋىتوۆ، ساق قايرات سەكىلدى جوقشىلاردىڭ قۇراستىرۋىمەن ءبىر جيناق شىققان بولاتىن. ودان كەيىن بەرتىن كەلە «ارىس» باسپاسىنان عاريفوللا انەس، سۆەتلانا سماعۇلوۆا سياقتى عالىمداردىڭ ۇيتقىسىمەن 1913، 1914 جانە 1915 -جىلعى گازەتتىڭ نۇسقاسى كىتاپ بولىپ شىقتى. وكىنىشكە قاراي قالعان جىلدارداعى باسىلىمنىڭ تىگىندىلەرى تولىقتاي وقىرمانعا جەتكەن جوق. ال 1913 -جىلدان باستاپ 1918 -جىلعا دەيىن جارىق كورگەن باسىلىمدى تۇتاس كىتاپ ەتىپ شىعارۋ اسا ماڭىزدى شارۋا.

ويتكەنى ونداعى ماتەريالدار كوپشىلىككە ۇسىنىلماي، ءار عىلىم سالاسى كوسەمسوزدەگى دەرەك پەن دايەكتى، وي مەن تۇجىرىمدى جان-جاقتىلى تالداماي «قازاقتى» تانىدىق دەۋ دۇمبىلەز پىكىر بولادى. ارينە، بۇل جەردە اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ، بۇعان دەيىن ىستەلگەن دۇنيەلەردى جوققا شىعارمايمىز. ءومىرحان ءابديمان ۇلى، قامبار اتابايەۆ، قايرات ساق سەكىلدى باسىلىم تاريحىنا تىكەلەي بويلاعان، ودان وزگە دە گازەت كوسەمسوزىن زەرتتەگەن عالىمدار ارامىزدا از ەمەس. الايدا «قازاق» گازەتىنىڭ تابيعاتىن تولىق تانىپ، ونىڭ قوعامداعى ورنى مەن ءرولىن انىقتاپ بولدىق دەپ ايتۋعا اسىقپاعان ءجون سەكىلدى. ءالى دە اشىلار دەرەك از ەمەس. مىسالى، جالپى 265 ءنومىرى جارىق كوردى دەپ كەلگەن باسىلىمنىڭ 266-سانى كەيىنىرەك تابىلدى.

بۇعان قوسا «قازاق» گازەتىن قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق، مادەني، ونەرتانۋ جانە تاعى دا باسقا سالالارىن جەكە- جەكە زەرتتەۋ كەرەك. گازەتتەگى بۇركەنشىك ەسىمدەرگە قاتىستى كۇرمەۋى تارقاتىلماي جاتقان تۇيىندەر بار. ءالى 100-گە جۋىق بۇركەنشىك ەسىم بەيمالىم كۇيىندە تۇر. ونى دا قوسىمشا دالەلدەر مەن قۇجاتتار، ماتىندىك تالداۋلار ارقىلى انىقتاۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە. وسى تۇرعىدان كەلگەندە «قازاق» گازەتىن جان-جاقتى زەرتتەپ، تالداۋ الدا دا جالعاسۋى ءتيىس.

- 1913-1915 -جىلعى گازەتتىڭ تىگىندىلەرى تولىق جيناقتالىپ شىقتى. ال قالعان جىلدارداعى باسىلىم ماتەريالدارى دايىن تۇرسا دا قارجىعا بايلانىستى شىقپاي تۇر عوي...

- كەيبىر زەرتتەۋشىلەر 1998 -جىلى سۇيەكتى دەگەن ماتەريالدارى جيناقتالعان جوق پا، ونىڭ ينە- ساباق جىبىنە دەيىن تولىق تۇگەندەۋ سونشالىقتى قاجەت پە دەپ قارسى ءۋاج ايتۋى مۇمكىن. باسىلىمنىڭ تۇتاس ءنومىرى نەلىكتەن جارىق كورۋى ءتيىس ەكەنىن اتاپ وتەيىن. «قازاق» گازەتىندە سوقتالى ماسەلەلەردى قوزعاعان وتكىر ماقالالاردان تىس، ەلەۋسىزدەۋ جارناما اقپاراتتار دا كەزدەسەدى. ايتالىق، «قازاق» باسقارماسىندا مىنا كىتاپتار ساتىلادى، زينگەر ءجىبىنىڭ اعاشى ساتىلادى، «الفا- لاۋەلدىڭ» ءسۇت ماشيناسىن الىڭىز، پالەن جەرگە ءمۇعالىم قاجەت نەمەسە جاڭا جولمەن بالا وقىتاتۇعىن ءمۇعالىم دايىن دەگەن سەكىلدى. بۇل انانداي جۇتىنىپ تۇرعان ساياسي ماقالالاردىڭ جانىندا سالماقسىز سەزىلەر. الايدا وسى ۇساق-تۇيەكتەن ءبىز «قازاق» گازەتىنىڭ تىنىسىن، تامىر سوعىسىن بايقايمىز.

ياعني جارنامالار مەن «باسقارمادا كىتاپ ساتىلادى» دەگەن شاعىن اقپاراتتار «قازاق» گازەتى قالاي ءومىر ءسۇردى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. قازىر ءجيى ايتىلاتىن كوپيرايتينگ، مەنەدجمەنت، ماركەتينگ دەگەننىڭ ءوز زامانىندا قالاي بولعانىن، الاش قايراتكەرلەرى الماعايىپ زامان، اۋمالى كەزەڭدە گازەتتىڭ ءوزىن- ءوزى قارجىلاندىرۋ تەتىكتەرىن قالاي ىسكە اسىرعانىن وسى «ۇساق- تۇيەكتەر» ايقىندايدى. ال قازىرگە ءوز باسىم «قازاق» گازەتىنىڭ مەنەدجمەنتى مەن ماركەتينگىنە باعىتتالعان ارناۋلى زەرتتەۋدى وقىمادىم. دەمەك زەرتتەۋ تاقىرىبى دايىن. سوندىقتان ۇلت باسىلىمىن زەرتتەۋدە ۇساق فاكتى بولماسا كەرەك. «قازاق» گازەتىندەگى ءاربىر ماتەريال عىلىمي اينالىمعا ەنۋى ءتيىس.

- ماعان «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن «سىرتقى حابارلار» دەگەن تۇراقتى ايدار قىزىق كورىنەدى. رەداكتسيا الەمدەگى ساياسي جاعدايدى ادەمى تالقىلاپ وتىرعان عوي. بۇل ماتەريالداردى كىم جازدى؟

- گازەتكە ءسوز جازعان اۆتورلاردىڭ سانى كەم دەگەندە 200-دەن اسادى. ال قولداعى دەرەكتەر جازىلعان ماتەريالداردىڭ جارتىسىنان استامىن ءا. بوكەيحان، ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. دۋلات ۇلى جازعانىن راستاپ وتىر. «قازاق» گازەتىنىڭ «ەل حابارلارى»، «سىرتقى حابارلار» دەگەن تۇراقتى ايدارلارى بولعان. ءسىز اتاپ وتىرعان «سىرتقى حابارلار» قاتىستى الەكەڭنىڭ ءبىر ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ءاليحان بوكەيحان: «ەۋروپا ساياسات ىسىنە «قازاقتا» ورىن بەرمەي بولمايدى. ءبىزدىڭ قازاق قۇلاعى ەۋروپا ساياسات ىسىنە تەسىك بولماسا، ءبىزدىڭ ۇيدەگى ىسكە جۇرت ساراڭدىق قىلماقشى» دەپ ايتادى. ەندى وسى پىكىردىڭ ءوزى- اق سىرتقى ساياساتتىڭ گازەت تاقىرىبىنىڭ باسىم باعىتىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ايعاقتايدى. «سوعىس جايىنان»، «سىرتقى حابارلار» ايدارىمەن ارنايى ماقالالار جازىلعان. باسقارما «فرانتسيا مەن گەرمانيادا بىلاي بولىپ جاتىر»، «تۇركيا وزگە ءبىر مەملەكەتپەن ءبىتىم جاساستى»، «انگليا وداقتاسۋعا نيەتتى» دەگەن سىقىلدى حالىقارالىق جاڭالىقتاردى تالداپ، ۇسىنىپ وتىرعان. اسىرەسە، رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى بەتالىس- باعىتىن، حال- كۇيىن ءسات سايىن باقىلاپ، باجايلاعان. مىنە، بۇل ساياسي مايداندا الاش كوسەمدەرىنىڭ قازاق- قىرعىز جۇرتى قالاي ارەكەت ەتۋى كەرەك، نەندەي جايتقا دايىن بولۋى ءتيىس دەگەن سۇراققا اركەز دايىن بولدى دەگەن ءسوز. ال مۇنداي حابارلاردى ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ۇشتىگىنىڭ ازىرلەگەنى انىق. ولاردىڭ حالىقارالىق جاعدايدى تالقىلاۋعا ساياسي ساۋاتى مەن قۇقىقتىق ءبىلىمى دە ءارى كوسەم رەتىندەگى جاۋاپكەرشىلىگى دە جەتكىلىكتى بولدى.

- «قازاق» گازەتىندەگى «سىرتقى حابارلارىنان» بولەك ءوزىڭدى تاڭعالدىرعان قانداي دەرەكتەر بولدى؟

- بالكىم زەرتتەۋ باعىتىما بايلانىستى بولار، مەن شەتەل جاڭالىقتارىنان گورى ەلدەگى وقيعالارعا، باس ماقالالارعا كوبىرەك نازار اۋداردىم. ءبىراق نەندەي جازبا بولسا دا، مەيلى ول باس ماقالا بولسىن نەمەسە شاعىن اقپارات بولسىن اتتاپ وتكەم جوق. ەندى نە تاڭعالدىردى دەپ سۇراپ وتىرسىز عوي، ماعان سول كەزدەگى قالام قايراتكەرلەرىنىڭ، اسىرەسە، گازەتتى شىعارۋشى ۇشتىكتىڭ ءسوز قيسىنى، ويىن بەينەلى جەتكىزۋى، وي جۇيەسىنىڭ دالدىگى مەن تۇجىرىمدىلىعى، لوگيكاسىنىڭ تاستاي بەرىكتىگى قاتتى قىزىقتىردى. ءتىپتى، ىنتىقتىردى دەسەم دۇرىس بولار. ول كەزدىڭ جۇرتى ءۇشىن دەموكراتيا، زەمستۆو دەگەن ۇعىمداردىڭ ءوزى سونشالىقتى تاڭسىق ەدى. ال گازەت شىعارۋشىلارى سونى حالىققا جەتكىزە، ۇعىندىرا ءبىلدى. ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ويىنا ۇيالاتا الدى. مىسالى، قارجى تاقىرىبىنا قاتىستى سىزگە ءبىر- ەكى مىسال كەلتىرەيىن.

مىسالى «قازاقتا» ينفلياتسياعا بايلانىستى مىناداي ءماتىن كەزدەسەدى. «بۇرىن 1 گرام التىننىڭ ءباسى 1 سوم بولاتىن بولسا، قازىر سوعىس قاجەتىنە بايلانىستى اقشانى ەسەپسىز شىعارا باستادى دا اقشانىڭ قۇنى ازايىپ، 1 گرام التىننىڭ ءباسى 3 سومعا تەڭەستى. قولدان اقشا شىعارعانمەن، التىندى قولدان كوبەيتە المايسىڭ عوي» دەپ ءارى قاراي سيفرلار نەگىزىندە تالدايدى. نەمەسە «سارىارقا» گازەتىندە جارىق كورگەن «قىمباتشىلىق نەدەن، بۇعان نە لاج؟» دەيتۇعىن ماتەريالدى الايىق. وندا قىمباتشىلىقتىڭ ۇلكەن ءبىر سەبەبىن قولداعى قاعاز اقشانىڭ كوبەيۋىمەن بايلانىستىرا كەلىپ، عىلىم كوزىمەن قاراعاندا قاعاز اقشانىڭ سانى قولداعى التىن، كۇمىسپەن بارابار بولۋعا ءتيىستى. الايدا سوعىس باستالعاننان بەرى قولداعى التىن، كۇمىس ازايعان سوڭ، ۇكىمەت قاعاز اقشانى دامىلسىز باسا بەرگەن ەدى. وسى كۇندە مەملەكەت قازانىندا ءبىر جارىم ميلليارد التىنعا 20 ميللياردقا تاياۋ قاعاز اقشا ءجۇر. نە نارسەنىڭ باعاسى بولسىن، التىن، كۇمىسپەن ولشەنەدى. سوندىقتان بۇرىنعى ءبىر سوم تۇراتىن نارسە بۇل كۇندە 10، ياكي 20 سوم تۇراتىن بولدى» دەپ ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.

ينفلياتسياعا قاتىستى مۇنداي ۇعىنىقتى پايىمدى بۇل كۇندە دە سيرەك ۇشىراتاسىز. مىنە، قارجى، ەكونوميكا تاقىرىبىنا قاتىستى ماسەلەلەر مەن اتاۋ- ۇعىمدار قالاي بەرىلگەنى ءالى دە بولسا تولىققاندى زەرتتەلگەن جوق. ءبىز الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كوزقاراسىن، پاراسات- پايىمىن وسى تۇرعىدان ايشىقتاۋىمىز كەرەك. الاش ارىستارى تەك قوعامدىق- ساياسي نەمەسە رۋحاني- مادەني ماسەلەلەردى عانا ەمەس، ەكونوميكالىق، قارجىلىق تاقىرىپتى كوتەرگەنىن جاڭا دايەكپەن تۇجىرىمداساق قانا الاشتانۋ تولىعادى. بۇل ايتىلعانداردان بولەك، ءاليحان بوكەيحاننىڭ مال شارۋاشىلىعى تۋرالى شۆەيتساريا، اۋستراليا، نورۆەگيا قاتارلى ەلدەردى مىسالعا الا وتىرىپ، قازاق شارۋاسىمەن سالىستىرىپ جازعان ماقالالارى از ەمەس.

- بيىل «قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى. وسى مەرەيتوي اياسىندا ۇلت باسىلىمىنىڭ تۇتاس تىگىندىلەرى كىتاپ بولىپ شىقسا جاقسى بولار ەدى. سونداي- اق «قازاق» گازەتى ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ باستاۋى عوي. وسى گازەتتىڭ شىققان كۇنى جۋرناليستەر كۇنى دەپ پە، ايتەۋىر، ءبىر ايتۋلى داتاعا اينالۋ كەرەك سەكىلدى.. .

- ارينە، «قازاق» گازەتى ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ باستاۋىندا تۇرعان باسىلىم. وعان دەيىن 1870 -جىلى جارىق كورگەن «تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» مەن 1888 -جىلى تاسقا باسىلعان «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى»، ولاردىڭ ىزىنەن كەيىن شىققان «تورعاي» گازەتى پاتشالىق بيلىكتىڭ قاجەتىنە ساي جارىق كوردى. قوعامدىق ءومىردى ىلگەرلەتۋدە پروگرەسسيۆتى ءرول اتقارسا دا، ءتۇپ ماقسۇتى قازاقتى رۋحاني وتارلاۋ بولدى.

ال ۇلتتىق دەموكراتيالىق باسىلىمداردىڭ باستاۋىندا 1911 -جىلى جارىق كورگەن «قازاقستان» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالى جانە وسى «قازاق» گازەتى بار. ءسوز رەتىندە ايتا كەتەيىن، 1905 -جىلعى قوياندى جارمەڭكەسىندە پاتشا اتىنا جازىلعان قۇزىرحاتتا الاش وقىعاندارى گازەت شىعارۋ ءىسىن دە كوتەرگەن. سونداي-اق «قازاق» گازەتىنە دەيىن دە تالپىنىستار بولدى. مىسالى، 1907 -جىلى پەتەربوردا تاتاردىڭ «ءۇلفات» گازەتىنە قوسىمشا «سەركە» گازەتى شىقتى. بۇل ءىستى جۇزەگە اسىرۋعا شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى كىرىستى. الايدا 2 نومىرىنەن كەيىن پاتشالىق جاندارمەريا گازەتتى جاۋىپ تاستاعان. مىنە، «قازاق» گازەتى وسىنداي تاجىريبەلەردىڭ ناتيجەسىندە ءومىر تالقىسى مەن تىرشىلىك تارتىسىنان تۋعان باسىلىم.

ەندى وسى كۇندى ەستە قالدىرۋدىڭ قانداي جولى بار؟ مەن مىناداي ۇسىنىس ايتقان بولار ەدىم. ماسەلەن، جىل سايىن جۋرناليستەرگە بەرىلەتىن «تۇمار» سىيلىعى بار. وسى سىيلىقتى نەگە «قازاق» گازەتى شىققان 2-اقپانعا تۋرالاماسقا؟! بارلىق ماراپات، جۇلدەنى مىندەتتى تۇردە جىلدىڭ سوڭىندا بەرۋ قاجەت ەمەس شىعار؟ تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي وزگە جىل قورىتىندىلاعان سىيلىقتار بەرىلە بەرسىن. دەگەنمەن جۋرناليستيكا سالاسىندا بەرىلەتىن سىيلىق ءاليحان، احمەت جانە ءمىرجاقىپ باستاعان قايراتكەرلەردىڭ قۇرمەتىنە ورايلاستىرىلىپ، «قازاق» گازەتىنىڭ جارىق كورگەن كۇنىندە تابىستالسا ءارى جۋرناليستەر ىنتالانادى، ءارى ۇلتتىق باسپا ءسوزىمىزدىڭ جاۋھارى «قازاق» گازەتى مەن الاش قايراتكەرلەرىن ناسيحاتتاۋعا ىقپال ەتە الامىز.

- مىسالى، «قازاق» گازەتىنىڭ شىققان كۇنىنە بايلانىستى قاندايدا ءبىر ءىس- شارا ۇيىمداستىرىلماۋى مۇمكىن. ماسەلەن قازاق جۋرناليستەرى وسى كۇندى ەسكە الۋدى نەگە داستۇرگە اينالدىرمايدى؟ ءبىز ءالى دە بولسا ۇلت باسىلىمىنىڭ قادىرىنە جەتپەي وتىرعان سەكىلدىمىز...

- «قازاق» گازەتىنىڭ قادىرىنە جەتپەي وتىرمىز» دەپ ايتقانىڭ راس. نەگە دەسەڭىز، تاۋەلسىزدىك العان 30 -جىلدا احاڭ تۇلعاسى سەريال رەتىندە ءبىرىنشى رەت تاسپالاندى. ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان تۋرالى سەريال بيىل تۇسىرىلمەكشى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى تولىقمەتراجدى كوركەمفيلم دە ەندى ەكرانعا شىعادى. بايقادىڭىز با، ءسوزىمىزدىڭ ورايى «ەندى»، «بيىل» دەگەن سوزدەرگە تياناقتاپ تۇر. الاش ارىستارىنىڭ قادىرىنە ءالى دە بولسا جەتپەي وتىرعانىمىزدىڭ مىسالىن وسىدان- اق كورۋگە بولادى.

وسىعان بايلانىستى مەن مىنانى ايتار ەدىم: بىرىنشىدەن، الاش قوزعالىسىنا، ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنە دەگەن ءبىزدىڭ ساياسي باعامىز انىق بەرىلۋى كەرەك. ياعني، «ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ باستاۋى الاش اۆتونومياسىنان باستالادى» دەگەن كوزقاراس ورنىعۋى كەرەك. وسىنداي كوزقاراس ورنىققاندا بارىپ، ءوزىڭ ايتقان ىستەردى ىستەي الامىز. ايتپەگەندە بۇل وسى تاقىرىپقا قىزىعاتىن زەرتتەۋشى، تاريحشىلاردىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە بولىپ قالادى.

وقىرمان زار زاماندى توندىرە بەردى عوي دەمەسىن، ءسوز رەتىندە وڭدى شارۋالاردى دا اتاپ كەتەيىن. ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا، استانادان باستاپ، سەمەي، شىمكەنت سەكىلدى ءىرى قالالاردا الاش ارىستارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش، بيۋستتەر ورناتىلىپ جاتىر. سەڭ، قوزعالىس بار. ءبىراق وتە باياۋ. كەيدە، ءتىپتى، كۇيىنگەننەن وسىنىڭ ءوزى كوزالدانىش ءۇشىن ىستەلىپ جاتقان جوق پا دەپ تە ويلاپ قالاسىڭ.

- «قازاق» گازەتى سول كەزدەگى قازاقتىڭ بەيرەسمي ۇكىمەتى بولعان سەكىلدى. قاراپايىم حالىقتىڭ قانداي دا ءبىر پروبلەماسى بولسا «قازاق» گازەتىنە بارىپ، وقۋعا قاراجات الۋعا دەيىن باسقارمادا شەشىلىپ جاتتى. سوسىن بايلاردان اقشا جيناعان كەزدە كىمنەن قانشا قارجى كەلىپ تۇسكەنىن جانە ونى قايدا جۇمساعانىن گازەتتە جاريالاپ وتىرادى. قازىر مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ «ەستيتىن ۇكىمەت» دەگەن اشىقتىق ساياساتىن الاش ارىستارى وسىدان 100 جىل بۇرىن قولعا العان سەكىلدى...

- بىرىنشىدەن، ول كەزدە ءاربىر ازامات «قازاق» گازەتى نە دەيدى؟» دەپ اتالعان باسىلىمدى سارىلا كۇتەتىن. ويتكەنى «قازاق» حالىقتىڭ باعدارشامى، تەمىرقازىعى بولدى. ول ءداۋىردىڭ دە شەتىن ماسەلەسى از بولعان جوق. مىسالى، سونى ءبىرى: «وتىرىقشى بولامىز با، جوق الدە كوشپەلى نورمانى ساقتايمىز با؟ « دەگەن كۇردەلى سۇراق ەدى. «وتىرىقشى بولساڭ، ەڭ شۇرايلى جەردەن جان باسىنا 15 دەسياتينادان جەر الاسىڭ. مادەنيەتكە ىلەسىپ، ىلگەرى وزاسىڭ» دەگەن «ۇسىنىستار» ايتىلدى. دۋمادا دەپۋتات بولعان باقىتجان قاراتايەۆ باستاعان وقىعاندار اتا-بابادان قالعان قۇنارلى جەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالمايىق، نە بولساق تا مۇجىقشا جەر وڭدەۋمەن اينالىسىپ، مەكتەپ- مەدرەسە اشايىق، كوركەيىپ- گۇلدەنەيىك دەگەن پىكىردى ناسيحاتتادى. كەيبىر ەلدىڭ وسى ۇسىنىسقا كوڭىلى اۋا باستادى.

ايتسە دە «قازاق» گازەتى «ەلىم 15 دەسياتينا جەر الۋ دەگەنىمىز زاڭ ەمەس. مۇنى الماساڭ «جەرسىز قالاسىڭ» دەگەن ءسوز جوق. قازىر وتىرعان جەرىڭدى دە پايدالانىپ، تىرشىلىك ەتە بەرۋگە بولادى. ەگەر ءار قازاق 15 دەسياتينادان جەر الاتىن بولسا، التى وبلىستىڭ حالقى ۋىستاي ءبىر وبلىسقا جينالادى. ال قالعان 5 وبلىستى زاڭدى تۇردە ءارى ءوز ەركىڭمەن پاتشانىڭ جەر قازىناسىنا بەرگەن بولاسىڭ» دەپ ءتۇسىندىردى.

بىلايشا ايتقاندا «قازاق» گازەتى حالىققا تونگەن ناۋبەتتى الدىن- الا كورىپ- ءبىلىپ، سودان ساقتاندىرىپ وتىردى. نە ايتسا دا قىزۋ سوزبەن ەمەس، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بويلاپ، ەكشەپ بارىپ ايتتى. سوندىقتان «قازاق» حالىقتى اعارتاتىن الاڭعا اينالدى. الاشتىڭ مۇڭ- مۇقتاجى ايتىلاتىن ءارى ساياسي شەشىمدەر قابىلداناتىن ورتالىققا اينالدى.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، ۇلت باسىلىمى سول كەزدەگى ۇيىمداستىرۋشىلىق فۋنكتسيانى تولىق موينىنا الدى. مەكتەپ- مەدرەسە اشۋدان باستاپ، بالا وقىتۋ، شاكىرتاقى تاعايىنداۋ، ءمۇعالىم دايارلاۋ قاتارلى كوكەيكەستى ىستەر «قازاق» گازەتىندە تالقىلانىپ، شەشىمىن تاۋىپ جاتتى. الاش كوسەمدەرى «ازامات» سەرىكتەستىگىن قۇرىپ، گازەتتى قارجىلاندىرۋمەن بىرگە العاشقى ءتول وقۋلىقتار شىعاردى. كەيىنگى قۇرىلعان «تەڭدىك»، «الاش»، «بىرلىك تۋى» سەرىكتەستىگى وسى «ازاماتتان» تۋعان ۇلگى. شىنداپ كەلگەندە، «قازاق» گازەتىنىڭ جان- جاقتى ءرولى وتە زور. ءوزىڭىز اتاپ كورسەتكەندەي، «قازاق» گازەتى تەك قانا باسىلىم رەتىندە عانا ەمەس، الاشوردا قۇرىلعانعا دەيىنگى بەيرەسمي ۇلتتىق ۇكىمەتى رەتىندە ارەكەت ەتتى.

- الاش ارىستارى رەداكتسياعا كەلىپ تۇسكەن قارجىنى باسىلىم بەتىندە نەگە جاريالادى؟ ولار ءتىپتى كىمنەن قانشا قارجى كەلگەنىن جاريالاماسا دا بولاتىن ەدى عوي...

- بىرىنشىدەن، ولاردىڭ ارى تازا. الاش ارىستارى - ءوز حالقىنىڭ ادال پەرزەنتتەرى، جاناشىر جولباسشىلارى. ەلىن- جەرىن شەكسىز سۇيگەن قامقور كوسەمدەرى. سوندىقتان جينالعان اقشاعا قىلداي قيانات جاسامادى. ەكىنشىدەن، ولار گازەتكە ەسەپ بەرۋ ارقىلى ەل الدىندا جاۋاپ بەرىپ وتىر. جاۋاپكەرشىلىك، امانات ۇعىمدارى ولاردى سولاي ىستەۋگە جەتەلەدى. ءوزىن حالىقتىڭ قىزمەتشىسىمىن دەگەن ويداعى ادام عانا وسىلاي ىستەيدى. ۇشىنشىدەن، سونداي كىرشىكسىز تازالىعى ارقىلى ەلدىڭ دە سەنىمىنە يە بولا الدى. ايتپەسە، سول زامانداعى باسىلىمداردى وقىساڭىز، «پالەن مەنىڭ اقىمدى جەپ كەتتى»، «تۇگەن مەنىڭ بالامدى وقۋعا تۇسىرەمىن دەپ اقشامدى الىپ ەدى، ءالى جاۋاپ جوق» دەگەن حات-حابارلارعا تاپ بولاسىز.

شىنى كەرەك، ەل بولعان سوڭ، ونىڭ ىشىندە ءارتۇرلى ويلايتىن ادامدار بولۋى مۇمكىن. جۇرت اراسىندا «قازاق» گازەتى قارجىنى قايدا جۇمساپ وتىر؟» دەپ كۇڭكىل ءسوز ايتۋشىلار شىعۋى ىقتيمال. مىنە، وسىنداي سوزدەرگە «قازاق» گازەتى ەشقانداي جول قالدىرعان جوق. رەداكتسياعا كەلگەن ءار قارجىنى باسىلىمعا جاريالاپ، حالىق الدىنداعى ار- ۇجداندارىن تازا ۇستادى.

ودان بولەك بۇلاي ەسەپ بەرىپ وتىرۋعا ماجبۇرلەگەن دە ءبىر جايتتى اتاپ وتەيىن. ءبىر پۇشايمان ەتەتىنى، ەلدىڭ كەيبىر قۋلارى ءمىرجاقىپتىڭ اتىن جامىلىپ، جۇرتتان اقشا جيناعان. مەن «قازاق» گازەتىنىڭ اگەنتى ەدىم دەپ الەۋمەت جىلۋىن ۇپتەپ كەتكەن. الاياقتاردىڭ بۇل ۇرلىقتارى كەيىن اشىلىپ، باسپا سوزدە جاريالانىپ، جاتتى. مىنە، وسىنداي وبەكتيۆتى سەبەپتەر دە «قازاقتىڭ» قارجى ماسەلەسىندە ءجيى ەسەپ بەرىپ تۇرۋىنا تۇرتكى بولدى.

قازىرگى ءبىزدىڭ كەيبىر شەنەۋنىكتەر حالىققا ەسەپ بەرمەۋگە «قۇقىق» الىپ العان. قاجەت دەپ تە سانامايتىن سەكىلدى. بىزدە حالىقتان جينالعان اقشانى قايدا جۇمساپ جاتقانىن جاريالامايتىن قورلار مەن قارجىلىق ۇيىمدار جەتەرلىك. مەكەمەسىنىڭ رەسمي سايتى بولسا دا، ءسىز ول جەردەن جۇمسالعان قارجىنىڭ ەسەبىن تابا المايسىز. بۇل ەندى ار- ۇجدان ماسەلەسىنە بارىپ تىرەلەدى.

ال ول كەزدەگى الاش ارىستارىنىڭ ۇستانىمى باسقا بولدى. قارجىلىق جانە باسقا دا جاعدايعا بايلانىستى ولاردا قازىرگىدەي مۇمكىندىك بولمادى عوي. سونىڭ وزىندە الاش قايراتكەرلەرى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەلدى شامالى رەسۋرسپەن بيىك ورەگە كوتەردى. سالىستىرمالى ايتساق، ولاردىڭ ەلدى كوركەيتىپ، مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋداعى اتقارعان ەڭبەگى قازىرگىدەن اناعۇرلىم ساپالى. بۇل قازىرگى جەتىستىكتى جوققا شىعارۋ ەمەس. ءبىراق شىندىق سولاي.

- ياعني قازىرگى ۇكىمەتىمىز الاش ارىستارىنان ۇلگى الۋعا بولادى عوي.

- ۇلگى الۋعا بولادى ەمەس، ۇلگى الۋى ءتيىس. بىزدە لي كۋان يۋۋدى ۇلگى رەتىندە ايتىپ جاتقان ەل باسشىلارى بار. الدىمەن وسى وزىڭدەگىنى تانىپ الۋ كەرەك قوي. لي كۋان يۋۋ الاش ارىستارىنان ارتىق بولعان جوق. مۇمكىندىك بەرىلگەن جاعدايدا بۇل كىسىلەر اتاتۇرىك قۇرعان تۇركيا سەكىلدى مەملەكەت قالىپتاستىراتىن ەدى. مۇنداي ورايدى بىزگە تاريح پەن ساياسي جاعداي ءوز داۋىرىندە تولىق بەرمەدى. ايتپەگەندە ءبىز الدەقايدا قۋاتتى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ العان بولار ەدىك.

- تۇشىمدى سۇحبات بەرگەنىڭە كوپتەن كوپ راقمەت.

اۆتور: سەرىك جولداسباي

e-history.kz