ايدوس سارىم: ەسكى ومىرگە ورالمايمىز، «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ وزىمىزگە بايلانىستى
اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ ماجىلىستە «جاڭا قازاقستان» دەپ اتالاتىن دەپۋتاتتىق توپ تا قۇرىلدى.
وسىعان وراي اتالعان توپتىڭ قۇرىلۋىنا سەبەپكەر بولعان دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى ايدوس سارىمدى سوزگە تارتىپ، پرەزيدەنت باستاماسىنا قاتىستى ءبىرقاتار ساۋالعا جاۋاپ العان ەدىك.
- ايدوس ءامىروللا ۇلى، پرەزيدەنتتىڭ «جاڭا قازاقستان» باستاماسى قوعامىمىزدى بىرىكتىرەتىن كۇشكە اينالا الا ما؟
- مەنىڭ ويىمشا، بۇل باستاما قوعامىمىزدى بىرىكتىرەتىن كۇشكە اينالا الادى. جالپى، قوعامدى بايقاساڭىزدار، ەندى ەسكىشە ءومىر سۇرە المايتىنىن كورۋگە بولادى. شىنىن ايتۋ كەرەك، ورىن العان قاڭتار تراگەدياسى قوعامىمىزدى، تاريحىمىزدى، بولمىسىمىزدى، دۇنيەتانىمىزدى، پايىمىمىزدى وزگەرتتى. وسىعان دەيىن بولعان قازاقستان جانە وسىدان كەيىنگى قازاقستان دەگەن تاريحي مەجەگە جەتتىك. قازىر ءبىر توپ دەپۋتات الماتىدامىز. حالىقپەن كەزدەسىپ جاتىرمىز، اكىممەن جۇزدەسىپ شىقتىق. بۇل قالانىڭ باسقا ومىردە، باسقا قازاقستاندا، جاڭا قازاقستاندا ويانعان مۇلدەم جاڭا شاھار ەكەنىن كوزىمىزبەن كوردىك.
اسىرەسە، تۇرعىندارىنىڭ ويى، پايىمى وزگەرگەن. وسىعان دەيىن قوعامدا بولعان ولقىلىقتاردى، باسقالارىن كوتەرمەيتىن، وعان ىشتەي دە، سىرتتاي دا نارازى جانە ونى بەلسەندى تۇردە ءبىلدىرىپ جاتقان جاڭا قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. دەمەك، پرەزيدەنت ايتقان «جاڭا قازاقستان» يدەياسى تىڭ فيلوسوفيالىق، قاجەت دەسەڭىز يدەولوگيالىق كونتسەپتىگە اينالۋى كەرەك. ءبىزدىڭ بۋىن اۋمالى-توكپەلى زاماندى ەكىنشى رەت باسىنان وتكەرىپ جاتىر.
ويتكەنى، ءازىر دە 90-جىلدار سياقتى وتپەلى كەزەڭ تۋدى. وسىنداي كەزەڭدە يدەيالاردىڭ، جوبالاردىڭ جارىسى بولادى. جاڭا پارتيالار قۇرىلادى. بۇگىننىڭ وزىندە 1-2 ازاماتتىڭ «جاڭا پارتيا قۇرامىز» دەپ تالپىنىپ جاتقانىن بىلدىك. بۇل ۇلكەن كورسەتكىش، قوعامنىڭ ويانعانى. سوندىقتان «جاڭا قازاقستان» - ۇلكەن دۇنيەگە اينالاتىن باستاما. ونىڭ اياسىندا ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسەتىن، تالاساتىن جوبالار، يدەيالار، يدەولوگيالار بولۋى ىقتيمال. ءبىراق، وسى كەزەڭدى ۇلكەن كونتسەپتىگە نەمەسە فيلوسوفيالىق باعىتقا سىيدىرۋعا بولاتىن شىعار.
- بۇل باستامانى تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قانداي ءىس-شارالار قولعا الىنۋى ءتيىس؟ الەۋەتىمىز جەتكىلىكتى مە؟
- قوعام بولعاننان كەيىن، ونىڭ ىشىندە وزگەرىسكە دەگەن تالپىنىس بولعاننان كەيىن وعان قاجەتتى كۇش تە ءسوزسىز تابىلادى. قاجەت بولاتىن بولسا وعان يدەولوگيالىق تا، عىلىمي دا، فيلوسوفيالىق تا، ساياساتتانۋشىلىق تا، الەۋمەتتانۋشىلىق تا الەۋەتىمىز جەتەدى. ەڭ باستىسى، قوعام وياندى. قوعامعا جاڭالىق كەرەك. ءسوزسىز مۇنىڭ ءبارى بولادى. ءبىر جەردە پايىمىمىز، پاراساتىمىز جەتەر، ءبىر جەردە ينتۋيتسيامەن، ەندى ءبىر جەردە امبيتسيامەن جۇمىس ىستەرمىز. ءبىراق، ەندى بۇرىنعىشا ءومىر سۇرە المايتىنىمىز، بۇرىنعى قالىپقا قايتىپ بارمايتىنىمىز انىق نارسە.
ەندى وزگەرىسكە، اسىرەسە مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ، جالپى ساناسى بار ازاماتتاردىڭ وسىنداي وزگەرىسكە دايىن بولۋى قاجەت. وعان يدەيالىق تۇرعىدا شىداماعان، سىيماعان ادامداردىڭ بارلىعى ىسىرىلادى.
- «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ جولىندا زاڭ شىعارۋشى ورگان، ونىڭ ىشىندە وزدەرىڭىزدىڭ باستاماشىلىقتارىزبەن قۇرىلعان «جاڭا قازاقستان» دەپۋتاتتىق توبى قانداي ءىس-شارالار اتقارادى؟ العا قويعان مىندەتتەرىڭىز، جوسپارلارىڭىز بار ما؟
- دەپۋتاتتىق توپ تىركەۋدەن ءوتتى. ءماجىلىس بيۋروسى دەپۋتاتتار تاراپىنان مۇنداي باستاما بولسا، وندا ونى تىركەيتىنى انىق. «جاڭا قازاقستان» نەگىزىنەن ءار فراكتسيادان، ءار توپتان قۇرالعان. ءبىز مۇنداي ۇلكەن وزگەرىستەرگە ىشتەي دە، سىرتتاي دا دايىن بولۋىمىز كەرەك. بۇل توپ «ماجىلىستە جاڭاشا سويلەپ، جاڭاشا اڭگىمە ايتاتىن دۇنيە جاساۋىمىز كەرەك» دەگەن تالپىنىستان پايدا بولدى.
ەش پارتيانىڭ ورنىن باسىپ العانىمىز جوق. پارتيا قۇرۋامىز دەگەن يەتىمىز جوق. ءبارىمىز دە بەلگىلى ءبىر پارتيانىڭ نەمەسە فراكتسيانىڭ مۇشەسىمىز. شىنىن ايتۋ كەرەك، وسىنداي تاريحي كۇندەرى مەملەكەت باسشىسى بۇكىل اۋىرتپالىق جۇگىن موينىنا الۋعا، ادامي تۇرعىدان، مەملەكەتتىك تۇرعىدان وتە قيىن شەشىمدەر قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. سول سەبەپتى ەڭ الدىمەن پرەزيدەنتكە ساياسي تۇرعىدان قولداۋ كورسەتۋىمىز كەرەك.
ەكىنشىدەن، پرەزيدەنتتىڭ 11- قاڭتاردا ماجىلىستە، 28- قاڭتاردا «Nur Otan» سەزىندە، ودان كەيىن ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا بەرگەن تاپسىرمالارى، مىندەتتەرى بار. ونىڭ بارلىعىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋىمىز كەرەك. قازىر شىنىمەن دە مەملەكەت قوعامنىڭ سۇرانىسىمەن جۇمىس ىستەپ جاتقانىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. مەملەكەتتىك اپپارات وڭاي شارۋا ەمەس. جەرگىلىكتى جەردە قالىپتاسقان ءوزىنىڭ قۇرىلىمدارى بار.
ايتالىق، شىنداپ كەلگەندە اۋداندىق ءبىلىم بولىمدەرىنىڭ ءوزى شاعىن وليگوپوليانىڭ ءتۇرى. «ءبىزدىڭ ۇيرەنشىكتى، قانشا جىلدان بەرى كەلە جاتقان باعىتىمىز بار. وسىدان شىقپايمىز» دەگەندەي ەشقانداي رەفورمانى قالامايدى. نە بولماسا جەرگىلىكتى جەرلەردە مونوپوليالىق قۇرىلىمدىق بار.
مىسالى، وتكەندەگى ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى گاز ماسەلەسى وسىنداي مونوپوليالىق قۇرىلىمنان تۋىندادى. سول مونوپوليالىق قۇرىلىمداردىڭ دا قارسىلىعىن كورە باستايمىز. ونىڭ ىشىندە زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى بيلىككە دە قىسىم بولۋى مۇمكىن. بۇگىنگى دەموكراتيالىق كۇشتەردى، باسقا دا كۇشتەردى پايدالانىپ، قارسى شابۋىل دا بولۋى ىقتيمال. ال ولارعا توتەپ بەرەتىن كۇشتى وسىنداي فراكسياارالىق دەپۋتاتتىق توپتان كورىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدىڭ بولەك-بولەك امبيتسيامىز، ويلاعان دۇنيەمىز، يدەولوگيالىق تۇسىنىگىمىز بار. تاياۋدا پرەزيدەنت ناۋرىز ايىندا ساياسي رەفورمالار تۋرالى ۇلكەن باستامالارىن جاريا ەتەتىنىن مالىمدەدى.
دەمەك، سول كەزەڭنەن باستاپ پارلامەنتكە كوپتەگەن زاڭ تۇسە باستايدى. ال مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءار يدەياسى، ءار ويى - كەم دەگەندە ءبىر زاڭ. سول زاڭداردى بۇرىنعى تىلمەن ايتار بولساق، «ستاحانوۆشىلار» سياقتى كۇن-ءتۇن دەمەي جىلدام قاراپ، رەفورمالاردىڭ تەزىرەك ىسكە اسۋىنا مۇرىندىق بولۋىمىز كەرەك. زاڭ جوبالارىن تەز ارادا قابىلداپ، پرەزيدەنتتىڭ قول قويۋىنا جىبەرۋمىز قاجەت. ونى قوعام كۇتىپ وتىر. مۇنداي جۇمىسقا دايىن ەكەنىمىزدى قوعامعا دا، وزىمىزگە دە پاش ەتكىمىز كەلەدى.
جالپى، زاڭ قابىلداۋ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىنى انىق. ونىڭ پروتسەدۋرالارى بار، جۇمىس توپتارىنىڭ وتىرىستارىن وتكىزۋ كەرەك. وعان قوعام ىشىنەن شىعىپ جاتقان جاڭا كۇشتەردىڭ ءبارىن توپتاستىرىپ، ولارمەن سويلەسە ءبىلۋ قاجەت. قوعام ىشىندە دە زاڭشىعارۋشىلىق باستامالار جوق ەمەس. سولارمەن دە بىرىگىپ، ورتامىزعا تارتىپ، پارلامەنتتىك ەمەس پارتيالارمەن، جاڭادان قۇرىلاتىن پارتيالارمەن جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.
قوعامدى بىرىكتىرۋ، توپتاستىرۋ، ۇلكەن ورتاق ماسەلەلەردى تالقىلاۋ، ەلدەگى ساياسي رەفورمالاردى ۇزاققا سوزباي، تەزىرەك وتكىزۋ، ومىرگە جىلدام ەنگىزۋ ارقىلى قاندى تراگەديانى بولاشاقتا بولدىرمايتىنىمىزدى، سول وقيعالاردان ساباق العانىمىزدى قوعامعا پاش ەتۋگە ءتيىسپىز. ەندى ەسكى ومىرگە ورالا المايمىز. ول تۇسىنىكتى. ال جاڭا ءومىردىڭ قالاي بولاتىنى ول، ارينە بىزگە، ىشكى شىدامدىلىعىمىزعا، توزىمدىلىگىمىزگە بايلانىستى. ءبىز تاريحي كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. مۇنداي كەزەڭ ەكى ادامنىڭ بىرىنە تۇسە بەرمەيدى.
بالكىم، ەرتەڭ نەمەرەلەرىمىزگە «سول كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ ەدىك. وسىنداي قىزىق تا، قيىن دا جاعدايلار بولدى» دەپ ايتىپ تا وتىراتىن شىعارمىز. سوندىقتان قازىر ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇرپاق وسىنداي تاريحي كەزەڭدە دۇرىس ءىس-قيمىل جاساۋى، دۇرىس قوزعالۋى، تىڭ باستامالار كوتەرۋى، يدەيالار ايتۋى كەرەك. قازىر جاعداي ءارتۇرلى بولىپ كەتۋى مۇمكىن. قوعام ىشىندەگى ازاماتتار شىدامسىزدىق، توزىمسىزدىك تانىتىپ، اگرەسسيۆتى تۇردە «مەنىكى عانا دۇرىس» دەيتىن بولسا مەملەكەتتى قۇلاتىپ تا الۋ قاۋپى بار.
- قاڭتار قاسىرەتى ەلىمىزدە ءدىني راديكاليزم مەن تەرروريزمنىڭ بار ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. ولاردىڭ ءتۇپتامىرىنا بالتا شاپپاي، «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ قيىن. ال ولارمەن كۇرەس قالاي جۇرگىزىلۋى كەرەك؟
- راديكاليزم دە - يدەيانىڭ ءبىرى. ءبىر يدەياعا تەك باسقا مىقتى يدەيانى قارسى قويۋ ارقىلى جەڭۋگە بولادى. ول بالاباقشادا، مەكتەپتە بالا تاربيەسىنەن باستالۋى ءتيىس. ماسەلەن، بۇگىن الماتى قالاسىندا ءبىر مەكتەپكە باردىق. «بالالاردان ءدىنتانۋ دەگەن ءپان بار ما؟» دەپ سۇرادىق. ولار بار ەكەنىن ايتادى. ءپاندى ءدىني باسقارمامەن كەلىسە وتىرىپ، پايىمى دۇرىس تاريحشىلار، ءدىنتانۋشىلار وقىتادى ەكەن.
ياعني، ءدىنتانۋ ماسەلەلەرىن مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋ، تەلەارنالاردا، ينتەرنەتتە دۇرىس ساياسات جۇرگىزۋ ارقىلى ءتۇسىندىرۋ، ايتۋ كەرەك. ءدىني باسقارما مولدالارىنىڭ اسقان بەلسەندىلىگى قاجەت. قوعامدى «ءدىن ماسەلەسىن نەگە جىبەرىپ الدىق؟» دەگەن سۇراق مازالايدى. ءبىز اتەيستىك قوعامنان زايىرلى قوعامعا اياق باستىق. قاراپ وتىرساڭىز، ءدىني قايراتكەرلەرىمىزدىڭ كوپشىلىگى - جاستار. ەندى وسى كىسىلەر 60-70 جاسقا كەلىپ، قوعامعا بەدەلدى، بەلسەندى بولعاندا جاعداي باسقاشا بولار. قازىر اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ. سونى پايدالانىپ سىرتتان يدەيالاردىڭ كىرۋى، قوعامعا دەندەۋى، الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جانە باسقا دا قيىندىقتاردى كوتەرە الماعان ازاماتتاردى قاتارىنا قوسىپ الۋى سياقتى ماسەلەلەر ورىن الدى. ءدىني راديكاليزممەن كۇرەسۋدىڭ تاعى ءبىر جولى - دۇرىس قوعام قۇرۋ، ادىلەتتى قوعام قۇرۋ. ويتكەنى، ەشبىر ادام تۋا سالا ءدىني راديكال نەمەسە ەكسترەميست بولمايدى.
ول ومىردە قيىندىق كورەدى نە قيىندىققا تاپ بولادى، جان-جاعىنا قاراسا قول ۇشىن بەرەر ەشكىم جوق. قالاعا كەلەدى. وندا دا ەش تۋىسى جوق. مۇنداي ادىلەتسىزدىكپەن «باسقا جولمەن» كۇرەسۋ كەرەك دەگەن پايىمعا كەلەدى. ءبىز ولاردىڭ وسىنداي پايىمعا كەلەتىن جولدارىن ازايتۋىمىز كەرەك. ادىلەتتى قوعام، ادىلەتتى سوت بولۋى قاجەت.
ومىردە قيىندىققا تاپ بولعان ادام بويىندا «مەنىكى زاڭدى. سوت، پروكۋراتۋرا ارقىلى ادىلەتتىكتى ورناتا الامىن» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ كەرەك. سوندا عانا قوعام وزگەرەدى. راديكال توپتاردى، ولاردىڭ باسشىلارىن قوعامنىڭ ءوزى ىسىرىپ تاستايتىن دەڭگەيگە جەتەمىز. ويتكەنى، ءدىني راديكاليزممەن، تەرروريزممەن، ەكسترەميزممەن تەك قانا پوليتسيا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، ارميا كۇشىمەن كۇرەسۋ مۇمكىن ەمەس.
راديكاليزم - بۇل ەڭ الدىمەن ادىلەتسىزدىكتەن، قيىندىقتان، قوعامدا ورىن الىپ جاتقان ولقىلىقتاردان تۋىنداعان يدەيا. سوندىقتان ونىڭ سالدارىمەن ەمەس، سەبەبىمەن كۇرەسۋ قاجەت. قوعامنىڭ ىشىندەگى رۋحاني احۋالدى، ازاماتتاردىڭ مەملەكەتكە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتۋ كەرەك.
جاقسى بولايىق، جامان بولايىق، ءبىر-ءبىرىمىزدى جەك كورەيىك، يتشە تالايىق. ءبىراق، مەملەكەت دەگەن كۇردەلى قۇبىلىس بار. الەمدە 7 مىڭ ءتىل بار، ۇلت پەن ۇلىس، ەتنوس بار. سولاردىڭ تەك 200 ىنە عانا مەملەكەت قۇرۋ باقىتى بۇيىرعان. سانى جاعىنان قازاقتان دا كوپ كۇردتەردىڭ، باسقا دا ۇلتتاردىڭ ءالى كۇنگە مەملەكەتى جوق. ولار سول جولدا كۇرەسىپ ءجۇر. ءبىز 20-عاسىردىڭ بۇكىل تاريحي قيىندىعىنان امان- ەسەن وتتىك. بىرنەشە رەت قىرىلىپ قالا جازدادىق. ءۇش اشارشىلىقتان، ەكى ۇلكەن دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان، ساياسي-قۋعىن سۇرگىننەن امان قالدىق. ەندى وسى مەملەكەتىمىزدى دۇرىس فورماتىنا جەتكىزۋىمىز قاجەت. قيىندىق قاي زاماندا دا بولادى.
ءبىراق، «بۇل مەنىڭ مەملەكەتىم، وسى مەملەكەتتەن باسقا مەملەكەتتىڭ كەرەگى جوق. ىشىندە قيىندىعى بار ما، مەن ونى ءوزىم تۇزەتۋگە اتسالىسامىن» دەگەن ۇلكەن ىشكى نيەتپەن كىرىسۋ كەرەك. سوندا عانا تۇزەلەمىز، سوندا عانا ءدىني ەكسترەميزم، راديكاليزمدى جەڭە الامىز.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
اۆتور: مارلان جيەمباي
