مۇحيتتىڭ «اينامكوزى»
سۇراقتى ەمەس، الگىندەي ءسوزدى ۇكىلى ىبىرايدىڭ «تولقىنىنا» دا قاراتا ايتار ەدىك. قازاقتا «شاپقان اتتاي، اتقان وقتاي» قۇبىلىستى تابيعاتىنا سىيدىرعان مۇنداي اندەر جەتەرلىك. الىسقا بارماي- اق مۇحيت تۋىندىلارىن اتاسا دا جەتەدى. تىڭداپ وتىرىپ، ەلەستەتىپ كورىڭىز؟ الدە ءسىزدىڭ ءىشتى اۋەن قۋاتى ولاي قۋىرىپ، الدەنەگە جەتەلەمەي مە؟ «ءبىرجان سال» فيلمىندە قاراعايدىڭ تۇبىندە ۇيىقتاپ جاتقان سالدى اعاسى نۇرجان كەلىپ وياتىپ الىپ، اقىل ايتا باستاعاندا قايتاراتىن جاۋابى بار عوي: «اعاتاي، ءسىزدى بىرنارسە ىشىڭىزدەن وتتاي قاري ما؟ مەنى سول نارسە شوقتاي شىجعىرادى»، دەپ. سول ەسكە تۇسەدى.
سارقىراپ اققان تاسقىن سۋدىڭ، «ەكپىنى ەمەن جىققان» دولى داۋىلدىڭ دا عالامات قۋاتىنان بىرەۋ ۇرەيلەنسە، بىرەۋلەر قۇمارتىپ، ءتىپتى بىرەۋلەر ءسۇيسىنۋى دە مۇمكىن. ءبىراق سول ورەكپىگەن داۋىل مەن اق تۇتەك بوران تابيعات ىشتەن تىنىپ، ءبىراز دامىلداپ الماي تۋا ما؟ تىنىشتىقتىڭ دا ءتىلى بار دەيدى. تىنىشتىقتىڭ ءتىلى وي دەر ەدىك ءبىز. كۇننىڭ نۇرى، جەلدىڭ جىرى اقىن ءۇشىن ولەڭ، سازگەر ءۇشىن اۋەن. مۇلگىگەن تىنىشتىق تا، قالعىعان ورمان دا، ىشقىنعان داۋىل مەن ۇيىتقىعان بوران، ءان دەگەن وسىنىڭ ءبارى.
مۇحيت سالدىڭ بارلىق شىعارماسىنا توقتالۋ قايدا؟ جالعىز- اق «اينامكوزىنە» سوعىپ وتپەكپىز. ءبىر دەرەكتەردە «اينامكوز» قۇرالاي سۇلۋعا ارنالعان ءان دەسەدى. كەيبىر ونەرتانۋشىلار اۆتوردىڭ بۇل ءانى قولتاڭباسى قالىپتاسىپ، كومپوزيتوردىڭ شىعارماشىلىق كەمەلدەنگەن كەزىندە تۋعانىن قوسىپتى. قىزدىڭ قۇرالاي اتىن اينامكوز اتاپ، انگە اينالدىرىپ جىبەرگەن سالدىڭ سەزىم الاپاتى مەن ءاننىڭ قۇدىرەتى دەلىك. قۇرالايعا كوزى تۇسكەندە سالدىق قۇرىپ، ەل ءىشىن ارالاپ جۇرگەن كەزى ەكەن دەيدى مۇحيتتىڭ. ءوزى دە ءابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاعى، تورە تۇقىمىنان. ماڭايىنداعى سۇلتاندار «ءان سالىپ، ديداكۋگە شاپقان قاي تورەنى كوردىڭ؟ قازاق تورەلەرى انشىلىكتەن گورى كۇيشىلىكتى ۇستاعان» دەسە، مۇحيت سال «مەن ەندەشە قازاق ءان ونەرىندە بۇرىن بولماعان وزگەشە جول سالام» دەپ، ەرەكشە اندەر تۋدىرعان دەگەن اڭگىمەلەر بار. جانى بار ءسوز سەكىلدى. ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە ونەرتانۋشىلار مۇحيت تا كۇيشى بولعانى تۋرالى جازادى.
«مۇحيت مەكتەبى ورىنداۋشىدان ۇلكەن شەبەرلىكتى، داۋىس كۇشىنىڭ زور ءارى دياپازونىنىڭ كەڭدىگىن، كۇردەلى ءارى ەكپىندى، توكپە كۇيلەردە كەزدەسەتىن قاعىستارى بار دومبىرا سۇيەمەلىن تالاپ ەتەدى. كومپوزيتور اندەرىنىڭ اسپاپتىق سۇيەمەلى، الۋان ءتۇرلى قاعىستار مەن يىرىمدەردىڭ كۇردەلىلىگى ونىڭ داۋلەسكەر كۇيشى بولعاندىعىنان حابار بەرەدى»، دەپ اتاقتى احمەت جۇبانوۆ ونىڭ بوعدانىڭ، تازبالانىڭ، ابىل- قوشقاردىڭ، ساۋلەبايدىڭ كۇيلەرىن ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعاندىعىن جانە ءوزىنىڭ كۇيلەرى بارىن كەلتىرىپتى. مۇنداي امبەباپ تۇلعالار سال- سەرىلىك قۇرىپ، ونەر كوكجيەگىن كەڭىتكەنى ۇلتتىڭ ولجاسىنا اينالعان جوق پا؟
سال- سەرىلىك قۇرىپ، قوبدا بويىن ارالاپ جۇرگەن ءانشى ءبىر ۇيگە ءتۇسىپ، اۋىل سوندا جيىلادى. ارقاسىنا ارۋاق قونعان ونەر يەسىن الىستان تانىپ، قازاق قاشاندا تورەدەي كۇتكەن. سول سالت پەن قۇرمەت مۇحيتقا دا كورسەتىلەدى. ءتۇن اۋعانشا دۋمانداتىپ ءان شالقىتادى سال. ەرتەڭىندە تۇسكەن ءۇيىنىڭ قۇرالاي اتتى قىزى انشىگە شاي قۇيىپ بەرىپ، مۇحيتقا قاتتى ۇناپ، كوڭىلىن باۋرايدى. شاي قۇيعانداعى سىپايى مىنەزى مەن اجارى ەرەكشە اسەر ەتكەن دەلىنەدى. اسىرەسە كوز جانارى قاتتى باۋراعان دەسەدى ءانشىنى. كوكىرەك جارىپ، كومەيگە كەلگەن ءاندى ىرىكپەگەن مۇحيت سال: «شىراعىم، مىنا ءبىر ءاندى ساعان ارنادىم، ناعىز اينامكوز ەكەنسىڭ، ءاننىڭ اتى دا «اينامكوز» بولسىن»، دەپتى. مۇحيت سالعان، سودان قالعان ءان ەكەن دەيدى ەل اۋزىنداعى اڭگىمە.
«اينامكوزدى» ايتپايتىن، وعان قۇمارتپايتىن ءانشى مەن تىڭدارمان كەمدە- كەم. ەل ىشىنە كەڭ تاراعان تۋىندىنى ونەرتانۋشىلار دا جوعارى باعالاپ، تالاي توقتالعان ەكەن. «بۇل - مۇحيتقا ءتان دياپازوندى، ۇلكەن داۋىس شەڭبەرىن تىلەيتىن ءان. باسىنان اياعىنا شەيىن ليريكا، ەشبىر قايعىنىڭ ۇشقىنى جوق، سۇيگەنىن، جاقسى كورگەنىن ساعىنعان اۋەن بار. ءاننىڭ كەۋدەسى مەن قايىرماسى بىرىمەن ءبىرى جالعاسىپ كەتەدى. ءان بايسالدى، ورنىقتى ەكپىندە جۇرەدى. ءاربىر دىبىسى قاتتالىپ، ورىنداۋشىدان داۋىس رەگيستورىنىڭ تەگىستىگىن تىلەيدى. «اينامكوز» - ۇلكەن، جىلى جۇرەكتەن شىققان ءان» دەيدى ەكەن ا. زاتايەۆيچ.
مۇحيتتىڭ «اينامكوزى» وسىنداي بيىك ءان. اسقاق سەزىمنىڭ شىرقاۋ بيىگىنەن ءۇن قاتاتىن تۋىندى. تامىر قۋالاپ قان ەمەس، وت كۇيدىرگەندەي اسەرگە بولەيدى. عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتەن باستاپ سالماعان ءانشى جوققا ءتان. قايرات بايبوسىنوۆ، ساۋلە جانپەيىسوۆا، ايگۇل قوسانوۆا ورىنداپ، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ ءجۇر. اسىرەسە كەيىنگى كەزدەرى ءانشى بايان نۇرمىشيەۆانىڭ ورىنداۋىندا قاتتى ۇنايدى. بايان شوقتىعى بيىك بۇل تۋىندىنى ەسترادا جانرىندا ورىندايدى. عاجاپ ەستىلەدى جانە. بۇرىنعى كەڭ تىنىس پەن اسقاق سەزىم تەرەڭدەپ، سالماعى ارتا تۇسكەندەي سەزىلەدى. دومبىرامەن شىرقالىپ كەلگەن ءداستۇرلى ورىندالۋى دا ءبىر عالامات قوي. باياننىڭ ورىنداۋى - سونىڭ زاماناۋي ۇلگىسى. اۋەن باياۋلاعانمەن بوياۋى قالىڭداي تۇسكەنگە ۇقسايدى. نەگىزگى، باستاپقى ۇلگى ءوز الدىنا كەمەل تۋىندى دەسەك، مىناۋىسى «باياۋلاتسا جاياۋلاپ، ارقانىڭ سامال جەلىندەي» ەسەدى.
ءاننىڭ ناسيحاتى مەن تارالۋى ءۇشىن تۋىندى بۇلاي دا تۇرلەنگەنى جانە ونىڭ باستاپقى نەگىزىن ساقتاي وتىرا، وسىلاي وزگەشە نۇسقا تۋىپ جاتسا، قۇپتارلىق دەپ بىلەمىز، ارينە. ماسەلەن بۇل ءاندى بايان نۇرمىشيەۆانىڭ ەسترادالىق جانردا ورىنداۋىنا قاتىستى سۇراعانىمىزدا بەلگىلى ءانشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى نۇرجان جانپەيىس مىناداي پىكىر ءبىلدىردى.
«بايان كونسەرۆاتوريادا مەنەن ءبىر- ەكى كۋرس جوعارى وقىعان، قازاقتىڭ ايگىلى ءانشىسى قايرات بايبوسىنوۆتىڭ تىكەلەي شاكىرتى. ءتول ونەرىمىزبەن سۋسىنداپ، سونىمەن تاربيەلەنگەن زامانداسىمىز عوي. باياننىڭ ونەرىنە سىن ايتا المايمىن، ورىنداۋشىلىعى بولەك، وزىندىك ەرەكشەلىگىن تاپقان ءانشى دەر ەدىم. حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن گيتارامەن سۇيەمەلدەپ ايتقانى نازار اۋدارتپاي قويمايدى. تىڭدارماندارىن سول ونەرىمەن ءتانتى ەتە بىلگەنىن ايتۋىمىز كەرەك. اسىرەسە تىڭدارمان باياننىڭ ورىنداۋىندا «قارعام- اۋ» ءانىن جاقسى قابىلدادى دەگەن ويدامىز. ال «اينامكوزگە» كەلسەك، كەزىندە عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ شىرقاعان مۇحيتتىڭ شوقتىعى بيىك اندەرىنىڭ ءبىرى. بايان وزىنشە ورىنداپ شىققان ەكەن. جانە قازاقي انشىلىك ونەردىڭ زاڭدىلىقتارىن ساقتاي بىلگەن. ماعان ۇنادى. قازاقتىڭ ءانى ەسترادامەن ايتىلا ما، جوق، وركەسترمەن ورىندالا ما، ناسيحاتتالعانى دۇرىس. ءبىراق قازاقى دىبىس شىعارۋ، ءسوز الۋ مانەرى ساقتالىپ، ىرعاعى بۇزىلماي ورىندالسا، قۇبا- قۇپ. تاربيە كورگەن، ۇستاز كورگەن بايان بۇل تۇرعىدا ءاننىڭ الگىندەي ەرەكشەلىكتەرىنە قىلاۋ تۇسىرمەگەن»، دەيدى نۇرجان جانپەيىس اعا.
«سالماسام «اينامكوزگە»
ءان بولمايدى،
كيمەسەڭ ەكى بەشپەنت ءسان بولمايدى.
ويناساڭ ءوزىڭ تەڭدەس جاسپەن وينا،
ول- داعى العانىڭنان كەم بولمايدى»،
دەپ باستالاتىن ءاننىڭ سوزىنەن قيماستىق ۇشقىن اتاتىنداي سەزىلەدى. ويتكەنى ەكىنشى شۋماقتا كەزىندە ۇناتىپ قالعان قىز كەيىننەن ەسكە تۇسكەندە قاي- قايداعىسىن قوزعايتىنىن ايتادى:
«اينامكوز، سەن قايداعى،
مەن قايداعى،
بىرەۋدىڭ مەن دە وزىڭدەي بوز تايلاعى.
ەسىمە، بەۋ، قاراعىم، سەن تۇسكەندە،
قاينايدى زىعىردانىم قاي- قايداعى»،
دەپ اياقتالادى. سونىمەن قاتار قىزبەن ءبىر- اق رەت كەزدەسىپ، سوندا ۇناتىپ، ودان كەيىن كورىسپەگەن دەۋگە دە كەلمەيتىندەي. سوڭعى ەكى جولدان جوعارعى ماتىنگە قاراعاندا، ءبىراز ۋاقىت بىرگە ويناپ- كۇلگەن، بۇرىننان تانىس ادامنىڭ لەبىزىنە ۇقسايدى.
بايان نۇرمىشيەۆانىڭ ءوزى بولسا، عالامتورداعى «ەرلان مەن بايان» اتتى Youtube كانالىندا ورىنداۋ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى مىناداي پىكىر قالدىرىپتى.
«اينامكوز» - بۇكىل باتىس ايماعىنداعى اندەردىڭ شىڭىندا تۇرعان، سيرەك اندەردىڭ ءبىرى. ورىنداۋشىلىق جاعىنان ۇلكەن تەحنيكالىق دايىندىقتى قاجەت ەتەدى. نەگىزى دومبىرامەن توگىپ ايتىلاتىن ءاندى مەن ارقا مانەرىنە سالىپ، ونى گيتارا اسپابىنا ىڭعايلاپ ورىنداپ وتىرمىن. ارينە، باعاسىن بەرەتىن تەك سىزدەر، قۇرمەتتى وقىرمان!»
جانىبەك ءاليمان
egemen.kz
