مو يان: روماننىڭ ءيىسى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ناپولەون بوناپارت كەزىندە: «مەنىڭ كوزىمدى تاڭىپ تاستاسا دا، ءيىس تۇيسىگىمە سۇيەنىپ، اتا مەكەنىم كورسيكانى تابا الامىن» دەگەن ەكەن، سەبەبى، كورسيكا ارالىندا ءبىرتۇرلى وسىمدىك وسەدى ەكەن، ونىڭ حوش ءيىسى جەلمەن بىرگە تارالاتىن كورىنەدى.

جازۋشى شولوحوۆ «تىنىق دون» رومانىندا ءوزىنىڭ ەلدەن ەرەك ءيىس تۇيسىگىن ايگىلەپ باقتى. ول دون وزەنىنىڭ ءيىسىن، جايلاۋداعى الۋان ءتۇرلى (كوك، قۋراعان، شىرىگەن) شوپتەردىڭ جانە جىلقىنىڭ دەنەسىندەگى تەر ءيىسىن سۋرەتتەدى. ارينە، مۇندا كازاك ەركەكتەر مەن ايەلدەر دەنەسىندەگى يىستەر بار. ول ءوز رومانىنىڭ العى سوزىندە: «تىنىق دون، ءبىزدىڭ اكەمىز! دوننىڭ ءيىسى - كازاك ساحاراسىنىڭ ءيىسى» دەيدى. ءاسىلى بۇل ونىڭ اتا مەكەنىنىڭ ءيىسى ەدى.

قىتاي مەن رەسەي شەكاراسىنداعى ۋسسۋري وزەنىندە تۋىلىپ، تەرەڭ تەڭىزدەردە وسەتىن سالمون بالىعى ۋىلدىرىق شاشاتىن كەزدە، نەشە ميلليونداعان شاقىرىم جول باسىپ، سانسىزداعان قاتەرلى بوگەتتەردى بۇزىپ ءوتىپ، وزدەرى تۋعان جەرگە بارىپ ۇرپاق وربىتەدى ەكەن. ءبىز بالىقتاردىڭ وسى ءبىر ويعا سىيماس قابىلەتىن تۇسىندىرۋگە شاراسىزبىز. جاقىنعى جىلدارى، بالىق زەرتتەۋشى عالىمدار بۇل ساۋالدىڭ شەشىمىن تاپقانداي، بالىقتا ادام سياقتى كورنەكى مۇرىن بولماسا دا، توتەنشە جەتىلگەن ءيىس تۇيسىگى جانە ءيىستى ەستە ساقتاۋ قابىلەتى بولادى ەكەن. وسى قابىلەتكە جانە ەسىندەگى تۋىپ- وسكەن انا وزەننىڭ يىسىنە سۇيەنىپ، ولار ۇلى تەڭىزدەگى سۇراپىل تولقىنداردى جەڭىپ، اعىسقا قارسى جۇزەدى. سانسىز قۇرباندىقتار بەرىپ، تۇلا بويى جاراقاتقا تولى ازعانتاي توبى عانا اتا مەكەنىنە ورالادى. وسى توپ ۋىلدىرىق شاشىپ، مىندەتىن ادا ەتكەن سوڭ، ولىمگە الاڭسىز جول الادى. انا داريانىڭ ءيىسى ولارعا باعىت سىلتەيدى، قيىنشىلىقتى جەڭەتىن قۋات دارىتادى.

ەندى ءبىر ماعىنادان العاندا، بالىقتىڭ ءومىرى جازۋشىنىڭ ومىرىنە تىپتەن ۇقساس. جازۋشىنىڭ جاسامپازدىعى شىن مانىندە، ەسىندەگى اتا مەكەنىنىڭ يىسىنە سۇيەنىپ، اتا مەكەنىن ىزدەۋ بارىسى.

ماگنيتافون، ۆيدەو، ينتەرنەت تۇگەل تولىق بۇگىنگى تاڭدا، روماننىڭ زاتتاردى بەينەلەپ، كورىنىستى سۋرەتتەۋ، سوزبەن سۋرەت سالۋ قىزمەتى قاتاڭ سىناققا تاپ كەلدى. سەنىڭ جازعانىڭ قانشاما كوركەم، ءدال بولعانىمەن، كەسكىن اپپاراتىنان ءبارىبىر اسا المايدى. تەك ءيىستى عانا ۆيدەوكامەرا بەينەلەۋگە امالسىز. بۇل ءبىز وسىزامان رومان جازۋشىلارىنىڭ ەڭ سوڭعى تابان تىرەر تياناعى، ءبىراق مەنىڭ مەجەلەۋىمشە بۇل دا ۇزاققا بارمايدى، كوپ وتپەي، اناۋ ءبىر تىنىشسىز زەرتتەرمەندەر ءيىستى ساقتاي الاتىن قۇرال ويلاپ تاباتىن بولادى، سونىمەن ءيىس تاراتاتىن كينو جانە تەلەديدار دۇنيەگە ءوزى- اق كەلەدى. بۇل اسپاپتار تاپقىرلانباي تۇرعان ورايدى پايدالانىپ، بىزدەر ءتىپتى باي، ءتىپتى مول يىسكە تولى رومانداردى دەرەۋ جازىپ شىعۋىمىز ءلازىم.

مەن ءيىسى بار رومانداردى وقۋعا قىزىعامىن. ءيىسى بار رومان - جاقسى رومان، وزىنە قاس ءيىسى بار رومان - ەڭ جاقسى رومان. ءوز رومانىن يىسكە بولەگەن جازۋشى - جاقسى جازۋشى، ءوز رومانىن اڭقىعان يىسكە بولەگەن جازۋشى - ەڭ جاقسى جازۋشى.

جازۋشى سەزىمتال مۇرىندى قاجەت ەتەدى، ايتسە دە سەزگىر مۇرنى بار ادامنىڭ جازۋشى بولۋى دا ەكىتالاي. تازىنىڭ تاناۋى ەڭ سەزگىش، ءبىراق تازى جازۋشى ەمەس. كوپتەگەن جازۋشىلاردىڭ مۇرنى قابىنعان، ءبىراق بۇل ولاردىڭ ەرەكشە ءيىستى روماندار جازۋىنا بوگەت بولعان ەمەس. مەنىڭ ايتپاعىم، جازۋشىدا ءيىس تۋرالى وتە باي قيالداۋ قۋاتى بولۋى ءتيىس. جاسامپازدىق كۇشكە يە جازۋشى، شىعارما جازعاندا، قالامىنان تۋعان كەيىپكەر مەن كورىنىسكە ءوزىنىڭ ءيىسىن ءسىڭىرۋى كەرەك. ەشقانداي ءيىسى جوق زات بولسا دا، قيالعا سۇيەنىپ، وعان ءيىس ءبىتىرۋى قاجەت. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ.

گەرمانيالىق جازۋشى سۋيىشكيند ءوزىنىڭ «ءيىس سۋ» رومانىندا، مۇلدەم بولەكشە جاراتىلعان ءيىس تۇيسىگى بار عاجايىپ جاندى جازادى. ول يىستەردى جينايتىن، ءيىس سۋ جاسايتىن سۇمدىق دارىن يەسى بولاتىن. مۇنداي دارىن تەك قانا پاريجدە تۋىلۋى ءتيىس. ول ءوزىنىڭ مي قامباسىنا الەمدەگى بارلىق زاتتىڭ ءيىسىن جيناعان ەدى. ول سول يىستەردى سالىستىرا كەلىپ، دۇنيەدەگى ەڭ جۇپار ءيىس - جاس قىزداردىڭ ءيىسى دەپ تابادى. سونىمەن جاننان اسقان ءيىس تۇيسىگىنە سۇيەنىپ 24 سۇلۋ قىزدى ولتىرەدى دە، ولاردىڭ دەنەسىندەگى ءيىستى الىپ، سوڭىندا ءبىر ءتۇرلى ءيىس سۋ جاساپ شىعادى. وسى عاجاپ ءيىس سۋدى ءوز دەنەسىنە شاشقان ساتتە، ادامداردىڭ بارلىعى ونىڭ سيىقسىزدىعىن ۇمىتىپ، بويلارىندا وعان دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك تۋىنداي باستايدى. بۇلتارتپاس ايعاق- دالەلدەرى بولا تۇرسا دا، ونىڭ قاتىگەز جەندەت ەكەنىنە سەنگىسى كەلمەيدى. قاستاندىققا ۇشىراعان قىزدىڭ اكەسى دە وعان بەرىلەدى، وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى قىزىنا دەگەن ماحابباتىنان اسىپ تۇسەدى. وسى ءبىر عاجايىپ جان: «كىمدە- كىم ادامزاتتىڭ ءيىس تۇيسىگىن مەڭگەرە السا، سول ادام عالامدى بيلەيدى» دەگەن مىزعىماس شەشىمگە توقتايدى.

ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانىنداعى كەيىپكەردىڭ «جەلى» گۇلدەردى سولدىرىپ كەتەدى، تاس قاراڭعى تۇندە ءوزىنىڭ ءيىس سەزگىشتىگىمەن قايسى بۇرىشتا بولسا دا ۇناتقان ايەلىن ءداپ باسىپ تاۋىپ الادى.

ۋيليام فولكنەردىڭ «داڭعازا جانە دۇربەلەڭ» رومانىنداعى ءبىر كەيىپكەر قاقاعان سۋىقتىڭ ءيىسىن سەزە الادى. شىن مانىندە سۋىقتا ءيىس بولمايدى، ءبىراق، فولكنەر وسىلاي جازدى. ءبىز ونىڭ جازعانىن ابەس كورمەدىك، قايتا تەرەڭ اسەرگە بولەنىپ، باس شۇلعىدىق، ويتكەنى سۋىقتىڭ ءيىسىن سەزەتىن بۇل كەيىپكەر اقىماق بىرەۋ بولاتىن.

جوعارداعى مىسالدار جانە قاراپايىم تالداۋ ارقىلى روماندا ەكى ءتۇرلى ءيىستىڭ ساقتالاتىنىن، ياعني رومانداعى ءيىستى جازۋدىڭ شىندىعىندا ەكى ءتۇرلى ءتاسىلى بولاتىنىن بايقايمىز. ءبىر ءتۇرى- شىندىقتى جازۋ ءتاسىلى. جازۋشىنىڭ تۇرمىس تاجىريبەسىنە، اسىرەسە اتا مەكەنىندەگى تاجىريبەسىنە نەگىزدەلىپ، ءوزى سۋرەتتەگەن زاتتارعا ءيىس ءسىڭىرۋى، نەمەسە ءيىس ارقىلى جازباق بولعان زاتتارىن بەينەلەۋى. ەندى ءبىر ءتۇرى - جازۋشىنىڭ قيال كۇشىنىڭ كومەگىمەن ءيىسسىز زاتتارعا ءيىس بەرۋى، ءيىستى زاتتارعا بوگدە يىستەردى ءسىڭىرۋى. قاقاعان سۋىقتا ءيىس بولمايدى، سوندىقتان ول استە ناقتى زات ەمەس، دەسە دە فولكنەر وعان جۇرەكتىلىكپەن ءيىس سىيلاي ءبىلدى. ءولىم ناقتى زات ەمەس، ولىمدە ءيىس بولمايدى، ءبىراق ماركەستىڭ كەيىپكەرلەرى ءولىمنىڭ ءيىسىن تۇيسىنە الادى.

ارينە، يىسپەن عانا ءبىر روماندى قۇراپ شىعۋعا بولمايدى. جازۋشى رومان جازعاندا، ءوزىنىڭ يىسكەۋ، كورۋ، تىڭداۋ، ءتۇيسىنۋ سىندى بارلىق سەزىم مۇشەلەرىن، ءتىپتى وسى ايتىلعانداردان تىس باسقا تاڭعاجايىپ تۇيسىكتەردى قوزعالىسقا سالۋى قاجەت. وسىلاي بولعاندا عانا سەنىڭ رومانىڭدا ءومىردىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرادى. ول ەندىگىدە ءبىر توبە جانسىز ارىپتەردىڭ ءۇيىندىسى ەمەس، قايتا ءيىسى، دىبىسى، جىلۋى، فورماسى، سەزىمى بار ءتىرى نارسەگە اينالادى. ءبىز ەڭ العاش شىعارما جازعاندا، مىناداي قيىندىقتارعا جولىعامىز، كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى ىستەر تىم كۇردەلى، جان تەبىرەنتەرلىك بولادى، ونى شىپ- شىرعاسىن شىعارماي رومانعا اينالدىرىپ، قايتادان وقيتىن بولساق، وتە جاساندى، جانسىز، اسەر- قۋاتسىز بولىپ قالعانداي سەزىم باعىشتايدى، ال، كوپتەگەن ۇزدىك رومانداردى جازۋشىلار ويدان قيىستىرعانىن قانىق بىلە تۇرساق تا، ودان تەرەڭ اسەرلەر الىپ جاتامىز.

نە ءۇشىن مۇنداي قۇبىلىس تۋىلادى؟ مەنىڭشە ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى مىنادا، ءبىز ومىردەگى ناقتى ىستەردى جازا باستاعاندا، ءوزىمىزدىڭ جاراتۋشى ەكەنىمىزدى ۇمىتامىز، يىسكەۋ، كورۋ، تىڭداۋ سياقتى سەزىمدەرىمىزدى قوزعالىسقا كەلتىرمەيمىز. ال ۇلى جازۋشىلار قيىستىرعان تۋىندىنىڭ بىزگە شىن بولىپ سەزىلەتىنى ولار شىعارما جازعاندا ءوزىنىڭ بارلىق سەزىمىن ىسكە قوسادى، ءارى قيال قۇسىن مەيلىنشە شارىقتاتىپ، كوپتەگەن سىرلى سەزىم حالدەرىن جاراتىپ شىعادى. بۇل ادامنىڭ قوڭىزعا اينالمايتىنىن بىلە تۇرساق تا، كافكانىڭ «قۇبىلۋىنداعى» ادامنىڭ قوڭىزعا اينالعان حيكاياسىنىڭ وقىرمانعا تىم اسەرلى سەزىلەتىندىگىنىڭ ءتۇپ سەبەبى.

كينو دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن، ادامدار روماننىڭ بولاشاعىنا الاڭداي باستادى. قىتايدا 50 جىلدىڭ الدىندا- اق «رومان قۇريتىن بولدى» دەگەن بولجامدار بولعان، ءبىراق رومان ءالى قۇرىعان جوق. تەلەديدار ءاربىر وتباسىنا ەنگەننەن كەيىن، روماننىڭ تاعدىرى تىم شىركىن- اي ەمەستەي سەزىلدى. رومان وقىرماندارىن تەلەەكران سۇيرەپ اكەتكەن بولسا دا، كوپتەگەن ادامدار ءالى دە رومان وقيدى، روماننىڭ اجال مينۋتى ءالى كەلە قويعان جوق.

ينتەرنەتتىڭ جالپىلاسۋى رومانعا وتە ۇلكەن سايىس بولعانىمەن، مەنىڭشە ينتەرنەت ءبىزدى تەك قانا ءبىر ءتۇرلى وزگە فورماداعى جازۋى ءادىسى مەن ءداستۇرلى كىتاپحاناعا ۇقسامايتىن تاراتىلىم تاسىلىمەن قامدادى.

قولىنان رومان جازۋدان باسقا دىم كەلمەيتىن مەن رومان تاعدىرىنىڭ قيىن كۇندەرگە تاپ بولعانىن كورسەم دە، ونى مويىنداعىم كەلمەيدى، ءتىپتى كەرىسىنشە روماننىڭ ورنىن ءارقانداي ءبىر كوركەمونەر نەمەسە تەحنيكالىق فورما باسا المايدى دەپ بىلەمىن. مەيلى ءيىس ساقتايتىن اسپاپ ويلاپ تابىلسا دا، وسىلاي بولادى، ويتكەنى ءيىس ساقتايتىن اسپاپ دۇنيەدە بار يىستەردى عانا ساقتاي الادى، عالامدا جوق يىستەردى ساقتاۋعا مۇلدەم قابىلەتسىز. بەينە ۆيدەوكامەرانىڭ ناقتى زاتتاردى عانا كەسكىنگە الىپ، دەرەكسىز زاتتاردى كەسكىنگە الا المايتىنى سياقتى دۇنيە. بەلگىلى ماعىنادان العاندا جازۋشىنىڭ قيالى جوقتان باردى جاسايدى. جازۋشى قيال كۇشىنىڭ كومەگىمەن جوق يىستەردى، دەرەكسىز زاتتاردى جاراتىپ شىعا الادى. بۇل ءبىزدىڭ وسى كاسىپتىڭ ماڭگى ولمەيتىندىگىنىڭ نەگىزى.

زامانىندا، گەرمانيالىق جازۋشى توماس مانن كافكانىڭ ءبىر رومانىن ەينشتەينگە سىيلاپتى. ەينشتەين ەكىنشى كۇنى- اق روماندى توماس ماننعا قايتارىپ: «ادامنىڭ ميى مۇنداي كۇردەلى بولمايدى» دەگەن ەكەن. ءبىزدىڭ كافكا دۇنيەدەگى ەڭ ۇلى عالىمدى جەڭدى، بۇل ءبىزدىڭ، وسى سالاداعىلاردىڭ ماقتانىشى.

ولاي بولسا، اسا ەرىك- جىگەرمەن بارلىق سەزىمدەرىمىزدى قوزعالىسقا كەلتىرىپ، تىنىسى، ءيىسى، جىلۋى، دىبىسى بار، ونىڭ ۇستىنە عاجايىپ يدەيالارى بار توم- توم رومانداردى جازىپ شىعۋعا ءتيىسپىز.

ارينە، جازۋشى ءتىل ارقىلى عانا ءوزىنىڭ شىعارماسىن جازادى. ءيىس، كورىنىس، جىلۋ، فورما دەگەندەردىڭ بارلىعى ءتىل ارقىلى جاسالادى نەمەسە ءتىلدى قۇرال ەتەدى. ءتىل بولماسا، ەش نارسە بولمايدى. تىلمەن ناقتىلى مازمۇن جازىلاتىندىقتان، ادەبيەت تۋىندىسى ءتارجىمالانادى. ءتارجىماعا قولايلى بولۋ تۇرعىسىنان جازۋشى بار ىنتاسىمەن سەزىمدى بەينەلۋى، سەزىمى بار ءومىر الەمىن جاساپ شىعۋى كەرەك. سەزىم بولعاندا عانا سۇيىسپەنشىلىك بولادى. تىرلىك تىنىسى جوق شىعارما جان- جۇيەگە اسەر ەتە المايدى.

ءبىز ۋسسۋري وزەنىندەگى سالمون بالىقتار سياقتى انا وزەننىڭ ءيىسىن ىزدەۋىمىز، قاھارماندىقپەن العا باسۋىمىز ءتيىس.

ءبىز قادىم زاماندارداعى جەر شارىنىڭ ءيىسىن قيالدايىق. ول كەزدە جەر شارىندا سانسىزداعان الىپ دينوزاۆرلار جاساعان، ولاردىڭ ءيىسى توڭىرەكتى الىپ جاتقان. بىرەۋلەر دينوزاۆرلار ءوزىنىڭ ساسىق يىسىنەن قىرىلىپ قالعان دەيدى.

مەن باتىلدىقپەن قىتايدىڭ ولىمپيادا ويىندارىنىڭ باستالۋ سالتىن باسقاراتىندارعا: «2008 -جىلى وليمپيادانىڭ باستالۋ سالتىندا، الاۋ تۇتانعان مەزەتتە ءجۇز ءتۇرلى گۇل، ءجۇز ءتۇرلى اعاش، ءجۇز ءتۇرلى شاراپتان قۇرالعان ءيىستى توڭىرەككە شاشايىق، بۇل رەتكى ولىمپيادانىڭ ءيىسى مۇرىن جاراتىن بولسىن» دەگەن ۇسىنىس قويماقپىن.

ەسىمىزدەگى بارلىق ءيىستى قوزعالىسقا كەلتىرىپ، ءيىس ارقىلى وتكەن ءومىرىمىزدى، ماحابباتىمىزدى، قايعى- قاسىرەتىمىزدى، قۋانىش- شاتتىعىمىزدى، جالعىزدىعىمىزدى، جاستىعىمىزدى، انامىزدى... بارلىعىن، بەينە پرۋەستتىڭ جالعىز تال مادرينا پراندىگى ارقىلى وتكەن كۇنىنە بارعانى سياقتى ىزدەيىك!

ءبىزدىڭ ەلدىڭ اتاقتى جازۋشىسى پۋ سۇڭليدىڭ ولمەس تۋىندىسى «لياۋجاي اڭىزدارىندا» سىرلى سوقىر سوپى تۋرالى جازادى. بۇل سوپى مۇرنىمەن ماقالانىڭ جاقسى- جاماندىعىن پارىقتاي الادى ەكەن. كوپتەگەن كىجۇي ەمتيحانىنا (قىتايدىڭ ەرتەدەگى وردا مانسابىنا قابىلدايتىن ەمتيحان جۇيەسى) قاتىسۋشىلار، ماقالاسىن اكەلىپ وعان يىسكەتەتىن بولىپتى. سوپى جارامسىز ماقالانى يىسكەگەندە، قاتتى تۇشكىرەدى، ول جارامسىز ماقالادان ساسىق ءيىس بۇرقىراپ تۇرادى دەيدى. ءبىراق كەيىن كەلە ونى تۇشكىرتكەن ماقالالاردىڭ بارلىعى ماقتاۋعا ىلگىپتى دە، ادامدار ءيىسى مۇرىن جاراتىن شىعار دەپ ويلاعان ماقالالار تاسادا قالىپتى.

تايۆاندا مىناداي اڭگىمە تارالعان، ءبىر قىستاقتىڭ استىندا، ءيىس تۇيسىگى عالامات دامىعان رۋ ءومىر ءسۇرىپتى. بۇل رۋدىڭ ادامدارى اس ءپىسىرۋدىڭ شەبەرى ەكەن، ءيىسى اڭقىعان ءدامدى تاعامدار پىسىرە الادى ەكەن. ولار پىسىرگەن تاعامدارىن جەمەي، ءبىر تەكشەگە ادەمىلەپ ءتىزىپ، بارلىق رۋلاستار ونى قورالاي وتىرىپ، مۇرىندارىن تىنىمسىز جىبىرلاتىپ، تاعام ءيىسىن يىسكەيدى. ولار وسى يىسپەن عانا تىرشىلىگىن جالعاستىرادى. جەر بەتىندەگى ادامدار، ۇنەمى جەر استىنا ءتۇسىپ، الگى رۋداعىلار يىسكەپ كەتكەن تاعامداردى ۇرلاپ اكەتىپ تۇرىپتى. مەن بۇل اڭىزدى الدەقاشان شاعىن رومان ەتىپ جازىپ شىققانمىن. مەن روماندا جەر استىنا ءتۇسىپ تاماق ۇرلايتىن كىشكەنە بالا ەدىم. رومان جاريالانعان سوڭ، قاتتى وكىندىم. ءاسىلى قالىپتى ادام ەمەس، ءيىسشىل رۋدىڭ مايدانىندا ءجۇرىپ جازۋىم كەرەك ەدى. ءوزىمدى ءيىسشىل رۋداعى كىشكەنە بالاعا اينالدىرىپ جىبەرگەن بولسام، رومانىم ءتىپتى دە عالامات بولىپ شىعار ەدى.

(فرانسيا پاريج كىتاپحاناسىندا سويلەنگەن ءسوز)

اۆتوردىڭ «مەنىڭ گاۋميىم» اتتى كىتابىنان اۋدارعان:

الاش ۇلى قۇسىمان قۇماش ۇلى

قىتاي «جاستار» باسپاسى، 2012 -جىل، قاراشا، 5-باسىلىم