ءجۇز جىلعا سوزىلعان قۋعىن
توسىن بولىسى وزەننىڭ جاعاسى مەن جيدە توعايىنىڭ اراسىنا ىلعي اپپاق اق شاڭقان كيىز ۇيلەر تىككەن. بولىس سايلاۋى ءوتىپ، وياز باستىعى قاتىسقان ۇلكەن جيىن بولىپ، وعان قاراستى تورعاي بەكەتىنىڭ، اقكول، اققۇم، شوپتىكول اۋىلدارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسقان. سايلاۋ قورىتىندىسىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ىشتەن تىنىپ تۇرعان نەگىزىنەن اقكول، اققۇمنان كەلگەندەر ەدى. بۇل جاقتاعى بەلسەندى، بەلدى، ەل اراسىندا بەدەلدىلەرى - ۇمبەتەيلىكتەر، ونىڭ ىشىندە شوشاق بالالارى − اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاقتىڭ ءجۇرىس- تۇرىسى، سوزدەرى دە ءىرى ەدى.
جينالعان جۇرت سايلاۋدىڭ قورىتىندىسىنا كوڭىلدەرى تولماي، ىشتەي تىنعانمەن، اقتاستاي ءىرى قيمىلدى اعاسىنا سۇيەندى مە، بايتۇرسىن ورتاداعى ون ەكى قاناتتى اق ۇيدەن ماڭ- ماڭ باسىپ شىعىپ، سۇلۋ كۇرەڭ اتقا ءمىنىپ، ۋەزد ورتالىعىنا قايتۋعا بەت العان ۋەزد باستىعى پولكوۆنيك ياكوۆليەۆكە ءسوز ايتۋعا بەكىنىپ، كۇرەڭ اتتىڭ جولىن توسا بەرگەن. ۋەزد باستىعىنىڭ ەكى جاعىندا قايقى قىلىش تاعىنعان كازاكتار بايتۇرسىنعا قاراي ۇمتىلا بەرگەن. سوعان قاراماستان بايتۇرسىن ۋەزد باستىعىنا: «ءبىز سايلاۋ قورىتىندىسىنا نارازىمىز!» دەپ ايتىپ سالدى.
ياكوۆليەۆ قاسىنداعىلارعا «قالاعا اپارىپ، قاماڭدار، مىنانى!» دەپ بۇيرىق بەرگەن. كازاكتار بايتۇرسىنعا ۇمتىلا بەرگەنى سول ەدى، ۇلگەرمەدى، ول قولىنداعى شىبىرتقىمەن ياكوۆليەۆتى تارتىپ جىبەرگەندە، شىبىرتقىنىڭ ۇشى موينىنا ورالىپ، ۋەزد باستىعى اتىنان جەرگە مۇرتتاي ۇشىپ ءتۇستى. 1868 -جىلى ورىس پاتشاسىنىڭ ۋكازىمەن قازاق جەرىن ايماقتار مەن وبلىستارعا ءبولىپ باسقارۋ ەنگىزىلىپ، باتىس ءسىبىر ايماعى، تورعاي، سىرداريا، تۇركىستان، جەتىسۋ وبلىستارىنا ءبولىندى. ول جۇيە بويىنشا تورعاي وبلىسىنىڭ ورتالىعى - ورىنبوردا، ۋەزد ورتالىعى تورعايدا بولدى.
قازاق جەرىندە وتارلىق ايماقتىق باسقارۋ جۇيەسى جۇزەگە اسقان ون جەتى جىل ىشىندە «ورىستىڭ ۋەزد باسقارىپ وتىرعان پولكوۆنيك باستىعىن ۇرعان ەكەن» دەگەندەي ەرەك وقيعا تورعايدان باسقا جەردە بولىپ كورگەن ەمەس.
بۇل وقيعا بىلاي بولعان. ول كەزدە اققۇم، اقكول اۋىلدارى توسىن بولىسىنا قارايدى. سولاي بولسا دا اققۇم مەن اقكولدى قىستايتىن ۇمبەتەي ۇرپاقتارى جاز جايلاۋىن ناۋرىزىم ماڭىندا وتكىزەدى. شوشاقتان اقتاس، بايتۇرسىن، دانيار، ەرعازى، ەرماعانبەت اتتى بەس بالا تارايدى. شوشاق ۇرپاقتارىنان باسقا تاڭبايدان تارايتىن ۇمبەتەيلەر دە توسىن بولىسىن ۇزاق بيلەپ كەلە جاتقان شەگەن ۇرپاقتارىنا كوڭىلدەرى تولمايتىن. قىرسىق شالعاندا، شوشاق بالالارى بيىل جايلاۋدان كەشتەۋ ورالىپ، قارعالى تۇسىنداعى تورعاي وزەنىنىڭ تاياز جەرىنەن مالدارىن باياۋ وتكىزىپ جاتقان. سوندىقتان اقتاس، بايتۇرسىن، دانيار قارعالى باسىنا قوس تىگىپ، مالدارىنىڭ تۇگەل وزەننەن ءوتۋىن كۇتىپ وتىرعان. توسىن بولىسى شوشاق بالالارىنىڭ قارعالىدا ەكى- ءۇش كۇن كىدىرگەنىنە نارازى بولىپ، ۋەزد باستىعىنا ارىز ايتادى.
سودان ۋەزد باستىعى ياكوۆليەۆ قارعالىعا ونشاقتى قارۋلى كازاك سولداتىمەن كەلىپ، اقتاسقا ايعايلاپ، «قوستارىڭدى جىعىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىنە، ەلدەرىڭە كوشىڭدەر» دەيدى. اقتاس - شوشاقتىڭ ۇلكەنى ەلگە سىيلى اعاسى. ونىڭ قاسىندا تۇرعان دانيار ۋەزد باستىعىنىڭ اعاسىنا ايعايلاعانىنا نامىستانىپ، قولىنداعى شىبىرتقىمەن ياكوۆليەۆتى تارتىپ جىبەرەدى. شىبىرتقىعا ورالعان ياكوۆليەۆ اتتان مۇرتتاي ۇشىپ تۇسەدى. سودان ۋەزد باستىعى ياكوۆليەۆتى ۇرعانى ءۇشىن اقتاستىڭ، بايتۇرسىننىڭ، سابالاقتىڭ قولدارىنا كىسەن سالىنىپ، سول كۇنى تۇرمەگە ايدالدى. ياكوۆليەۆتىڭ قاتاڭ تالابىمەن شوشاق بالالارىنىڭ مال- مۇلكى تۇگەل تاركىلەنىپ، مالدارىن تورعايعا ايدادى. شوشاقتىڭ باسقا بالالارى ەرعازى مەن ەرماعامبەت وسى وقيعا كەزىندە اتقان وقتان جارالى بولعاندىقتان، تۇتقىندالۋدان امان قالدى.
ءبىراق سوتقا دەيىنگى تەرگەۋشىلەردىڭ اقتاس پەن بايتۇرسىنعا كورسەتپەگەن قورلىعى جوق، ولاردى ۇرىپ، سابايدى. وعان تۇتقىنداعى ءۇش ازامات شىدامدىق تانىتادى. كوپ ۇزاماي ۋەزد سوتى اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاقتى ون بەس جىل ءسىبىر كاتورگاسىنا ايداۋعا شەشىم شىعاردى.
«تۇتقىنداردى سىبىرگە ايدايدى» دەگەن كۇنى اقكول مەن اققۇمنان كەلگەن اعايىندار ۋەزد ورتالىعىنداعى «بۇرىن بولماعان قىزىقتى» كورۋ ءۇشىن قىزىل تۇرمەنىڭ شىعا بەرىسىنە جينالعان. ساسكە اۋا قىلىشتى كازاكتار جينالدى دا تۇرمە ەسىگى اشىلىپ، ودان كىسەندەۋلى ساقال- مۇرتى وسكەن ءۇش تۇتقىن شىقتى. اۋەلى اقتاستىڭ بايبىشەسى ءۇبىجان كۇڭىرەنىپ، كۇيەۋىمەن كورىستى. ودان كەيىن جولىن كۇتىپ تۇرعان احمەتتىڭ اناسى كۇڭشە بايتۇرسىندى ەڭىرەپ، جىر ايتىپ كورىستى. باسقا اعايىندار دا شۋلاپ، جىلاپ جاتىر.
كازاكتاردىڭ ستارشيناسى جينالعان جۇرتقا ايعايلاپ، قامشى سىلتەپ، ايبار كورسەتتى. ولار تۇتقىنداردى جەدەل تۇيە جەگىلگەن ارباعا وتىرعىزدى. ەكىنشى اربادا تۇتقىنداردى باقىلايتىن سولداتتار وتىرعان. اقتاستىڭ بايبىشەسى ءۇبىجان ۋەزد اكىمشىلىگىنەن كاتورگاعا كۇيەۋى اقتاسپەن بىرگە بارۋعا ۇلىقسات قاعاز العان. ءۇبىجان ارباعا تۇتقىندارمەن بىرگە وتىردى. جىلاپ قوشتاسۋ وتە اۋىر بولدى. بۇكىل تورعاي تىتىركەنىپ كەتكەندەي بولدى. شوشاقتىڭ ۇلكەنى اقتاس ەرعازى ىنىسىنە «بىزگە سوت كەزىندە ورىسشا اۋدارىپ وتىراتىن ادام بولماي، سودان قورلىق كوردىك، سەن مەنىڭ كەنجە ۇلىم سپاندياردى ورىسشا وقۋعا بەر» دەپ امانات ەتەدى. ەرعازى اعاسىنا اماناتىن ورىنداۋعا ۋادە بەرەدى.
قىلىش اسىنعان كازاكتار قورشاعان ءۇش تۇتقىن جانە ءۇبىجان وتىرعان اربا قوستاناي جولىنا ءتۇسىپ، قايعىلى ادامداردان تەز الىستاعىسى كەلگەندەي، تۇيەلەر داڭعىل جولعا ءتۇسىپ جورتىپ بارادى...
اقتاس، بايتۇرسىن ايدالعاننان كەيىن بىرەر اي وتكەندە «سابالاق (دانيار) جولدا قايتىس بولدى» دەگەن قارالى حابار كەلىپ، اۋىلدا قالعان اقتاستىڭ تۋىستارى بۇل اۋىر قايعىنى مويىندارىمەن كوتەرىپ الدى.
كۇزدە ەرعازى اقتاستىڭ اماناتىن ورىنداماق بولىپ، سپاندياردى «تورعايداعى ورىس مەكتەبىنە تۇسەسىڭ» دەپ ۇگىتتەيدى. ورىستاردىڭ كورسەتكەن قورلىعىن كوزىمەن كورگەن سپانديار تورعايعا بارۋدان باس تارتادى. ەرعازىنىڭ ءىنىسى ەرماعانبەت تە وقۋدان باس تارتادى. سوسىن ەرعازى احمەتكە ءبىراز اقىل ايتىپ، تورعايداعى ەكى سىنىپتىق ورىس- قازاق ۋچيليشەسىنە بەرەدى. احمەت قايسار مىنەزدى ەدى، كىتاپحانادان شىقپايتىن، وقۋدان باس المايتىن وقۋشى بولدى. وقۋدىڭ ەكىنشى جىلىندا ورىسشانى ەركىن مەڭگەرىپ كەتتى. احمەت وسى ۋچيليشەنىڭ ينتەرناتىندا جاتىپ، ءتورت جىل وقىدى. اناسىن ساعىنعانمەن، كەدەيلىكتىڭ اۋىرلىعىن باستان كەشىپ جاتقان تۋىستارىنىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلمەي، ءتورت جىلدى ينتەرناتتىڭ قارا نانىن جەپ، وقۋىن تاۋىستى.
احاڭ 1891 -جىلى تورعايداعى ورىس- قازاق ۋچيليشەسىن جاقسى اياقتاپ، ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپكە تۇسكەن بولاتىن. ونى 1895 -جىلى ويداعىداي ءبىتىرىپ، اۋليەكولدە بىرەر جىل ۇستازدىق قىزمەتتە بولىپ، تاجىريبە جينادى.
ۇلت ۇستازىنىڭ اكەسى مەن اعاسى سىبىردەگى ايداۋدان 1902 -جىلى، ياعني ەلگە ون جەتى جىلدان كەيىن ورالدى. اتاجۇرتتا وتىرعان شوشاق اۋلەتى قايتادان ابىروي- بەدەلگە يە بولىپ، تىرشىلىكتەرى جوندەلە باستادى.
احاڭنىڭ اكەسى ايداۋدان ورالعاننان كەيىن جەتى جىلدان سوڭ، ياعني، 1909 -جىلى الپىس التى جاسىندا ومىردەن وزسا، اناسى كۇڭشە 1919 -جىلى ومىردەن وتكەن ەكەن. كۇڭشە قاسيەتتى، اۋليە ادام بولدى دەسەك تە بولادى. اكەسى بايتۇرسىننىڭ اعاسى اقتاس 1920 -جىلى قايتىس بولىپتى. ا. بايتۇرسىن ۇلى ي. كرىلوۆتىڭ مىسالدارىن ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىنەن اۋدارا باستاپ، وسى ەڭبەگى 1909 -جىلى «قىرىق مىسال» دەگەن اتپەن جارىق كوردى. سول جىلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ دا «ويان، قازاق!» اتتى جىر جيناعى باسىلىپ شىقتى. «ويان، قازاق!» پەن «قىرىق مىسالدىڭ» سول كەزدەگى قازاققا اسەرى مول بولدى.
1904 -جىلى ا. بايتۇرسىن ۇلى ومبىداعى تورعاي وبلىسى وقۋ ىستەرى جونىندەگى ينسپەكتورى الەكتوروۆتى ىزدەپ بارعان. وعان مەكتەپتەردە قازاق بالالارىن حريستيان دىنىنە كىرگىزۋدى دوعارۋدى، مۇسىلمانشا وقىتاتىن قازاق كلاستارىن اشۋ ماسەلەلەرىن ايتقان بولاتىن. ءبىراق ميسسيونەرلىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن الەكتوروۆ ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرىنە كوڭىل بولمەدى. رەسەي وتارشىلارىنىڭ قازاق جەرىندە مەكتەپ اشقانداعى ماقساتتارى، ولاردى حريستيان دىنىنە كوپتەپ تارتۋ ەكەنىن احاڭ سودان تۇسىنگەن.
سول كۇننەن باستاپ الاش ارداقتىسى اعارتۋ ىسىندە جاڭا باعىت اكەلۋ ءۇشىن عىلىمي باعىتتا زەرتتەۋ جۇمىسىنا بەلسەنە كىرىستى.
ومبىدا جۇرگەندە احاڭدى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ىزدەپ كەلگەن. جالىنداپ تۇرعان اقىن جىگىتكە احمەت قاتتى ىرزا بولىپ، ەكەۋى دوستاسىپ، ەل ءۇشىن ءبىر ماقساتتا قىزمەت ەتۋگە بەلسەنە كىرىسىپ كەتتى. سودان ەكەۋى مۇعالىمدىكتى سەمەي وبلىسىندا جالعاستىردى.
ءسويتىپ جۇرگەندە رەسەيدە 1905 -جىلى رەۆوليۋتسيا بولىپ، ودان ىلە دەموكراتيالىق كەيبىر كەڭدىكتەرگە جول اشقان پاتشانىڭ دەكلاراتسياسى شىققان. 1905 -جىلعى رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيالىق كوتەرىلىس قازاقتىڭ وقىعاندارىنىڭ اراسىندا ءبىر ءۇمىت وتىن جالعادى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سەمەيدەن قازاقتىڭ قامىن، كەلەشەگىن ويلايتىن وقىعان وزىق ويلى ازاماتتارمەن تانىستى.
سونىڭ ءبىرى زاڭ سالاسىندا قىزمەت ىستەيتىن زاڭگەر جاقىپ اقبايەۆ ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ومبىدا جۇرسە دە، احاڭمەن، مىرجاقىپپەن حابارلاسىپ تۇراتىن. پاتشاعا قازاق ماسەلەسىن كوتەرىپ، ايماقتىق بيلىككە پەتيتسيا جازۋ يدەياسىن كوتەرگەن سول كىسى. ون ەكى مىڭداي ادام قول قويعان ايگىلى پەتيتسيا جازىلىپ، ومبىداعى ءا. بوكەيحانوۆقا جەتكىزىلگەن. ول پاتشانىڭ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جانە ايماقتىق گۋبەرناتور اتىنا جازىلعان ەدى.
سەمەي ۋەزىنىڭ جاندارمەرياسىنىڭ باستىعى وسوۆسكيدىڭ گۋبەرناتورعا جەتكىزگەن دەرەكتەرى بويىنشا ءا. بوكەيحانوۆ بۇل پەتيتسيانى پوشتا ارقىلى پەتەربورعا جىبەرگەن. سودان كەيىن، سەمەي ۋەزىنىڭ تىڭشىلارى پەتيتسيا جازعانداردى ىزدەپ، «كۇدىكتى» دەپ، ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ، م. دۋلاتوۆتىڭ، ج. اقبايەۆتىڭ جانە باسقا بىرنەشە ادامنىڭ ارتىنان اڭدىعان. سودان كەيىن العاش 1907 -جىلى ا. بايتۇرسىنوۆ، ج. اقبايەۆ جانە تاعى بىرەر ادامدى از ۋاقىتقا قاماۋعا العان. تىڭشىلاردىڭ دالا گۋبەرناتورىنا جەتكىزۋى بويىنشا «قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ» تەكسىن جازعان ج. اقبايەۆ» دەلىنگەن. سودان سول جىلى سوت بولىپ، زاڭگەر جاقىپ اقبايەۆ جەتىسۋعا جەر اۋدارىلعان.
سەمەي ۋەزىنىڭ جاندارمەرياسى تۇراقتى اڭدۋدا بولعان احاڭدى 1909 -جىلى 1-شىلدەدە «سەپاراتيستىك ۇگىت- ناسيحات جۇرگىزدى» دەپ تاعى تۇرمەگە قاماعان. جۇبايى ءبادريسافا دالا گۋبەرناتورىنان كومەك كورە الماعاسىن، رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتتارىنا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ حال- جاعدايىن ايتىپ ارىز جازعان. رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى ءبادريسافا مۇحامەدسالىق قىزىنىڭ ارىزىنا نازار اۋدارىپ، ىشكى ىستەر مينيسترىنە وسى ءىستى «قىسقارتۋ» تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى. 1910 -جىلى سەمەي ۋەزدىك سوتى ۇلت قايراتكەرىنىڭ ءىسىن قاراپ، ونى 16 جىلعا جەر اۋدارۋ تۋرالى ۇكىم شىعارعان.
«قارقارالى ءىسىن» تەرگەۋشىلەر تەرگەۋدى بەس جىلعا سوزعان. سوڭىندا 1910 جىلى «وسى ىسكە قاتىسى بار» دەپ تاۋىپ ءا. بوكەيحانوۆ پەن م. دۋلاتوۆتى تۇرمەگە جاپقان. ولار ءبىر جىلداي تۇرمەدە وتىرىپ شىققان. م. دۋلاتوۆ ودان شىققان سوڭ، جاندارمەريادان تاسادا بولۋ ءۇشىن تۇركىستانعا كەتتى. دوستار تاپتى سول جەردەن. 1913 -جىلى م. دۋلاتوۆ ورىنبورعا كەتەردە سول دوستارى ءبىراز اقشا جيناپ بەرگەن.
سول اقشامەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ بىردەن ا. بايتۇرسىن ۇلىنا كەلەدى. ويتكەنى ەكەۋىنىڭ دە ارمانى قازاقشا گازەت شىعارۋ ەدى. ءمىرجاقىپتىڭ قارجىسىنا قازان مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن وقۋشىلار دا اقشا قوسادى. ءسويتىپ، احاڭ مەن ءمىرجاقىپ شاعىن تيپوگرافيا ساتىپ الادى. احاڭ قازان قالاسىندا ءوزى اراب ءالىپبيى نەگىزىندە جاساعان الىپبيىندەگى جيىرما سەگىز ءارىپتىڭ ۇياسىن قازاندا تەمىردەن قۇيدىرادى. گازەت شىعاتىن قاعاز ساتىپ الادى، تيپوگرافيا تۇراتىن ءۇي جالدايدى. ءسويتىپ، ءبىراز ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنان كەيىن، 1913 -جىلى 1- اقپاندا ورىنبوردا «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى جارىق كوردى. بۇل قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جاساعان وتە ماڭىزدى قادام بولدى. گازەتتە سول كەزدەرى قازاق باسىندا شەشىلمەي جۇرگەن باستى ماسەلەلەردىڭ ءبارى جازىلدى. جەردى قازاققا ءبولۋ، جەردى زەمستۆوعا قاراتۋ، قازاق كلاستارىن اشۋ مەن الىپبيمەن وقىتۋ، سوتتاردا پريسياجنىيلاردىڭ بولۋى، قازاقتاردى جەر اۋدارۋدى توقتاتۋ، ورىس قاراشەكپەندىلەرىن قازاق جەرىنىڭ شۇرايلى جەرلەرىنە قونىستاندىرۋدى توقتاتۋ دەگەن سياقتى وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ وتىرۋمەن بىرگە «قازاق قالاي ەل بولادى» دەگەن ءتارىزدى كەلەشەك قازاق مەملەكەتتىگىنە قاتىستى ويلارعا تۇرتكى بولعان.
جەرگىلىكتى ۇكىمەت «قازاق» گازەتىندە جازىلعان وسىنداي ماسەلەلەردى «سەپاراتيستىك» دەپ تانىپ، 1914 -جىلى گازەتتىڭ باس رەداكتورى ا. بايتۇرسىن ۇلىن تۇتقىنداعان. شامالى ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ەلدىڭ قولداۋىمەن احاڭدى 3000 سوم (ول كەزدە بۇل وتە كوپ اقشا) تولەپ تۇرمەدەن بوساتقان. ءوز عۇمىرىنداعى ەڭ ۇلكەن زورلىق، ەڭ ۇلكەن قورلىق ءبىراز جىلدان كەيىن كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بولاتىنىن احاڭ ول كەزدە سەزبەدى.
1913 -جىلدان 1929 -جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ۇلت ۇستازىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن اتقارعان قىزمەتى وراسان. قازاق ءالىپبيى مەن بىرنەشە وقۋ قۇرالدارىن، مەتوديكالىق وقۋلىقتار مەن قازاق تەرمينولوگياسىن قالىپتاستىردى. «قازاق» گازەتىندەگى ماقالالاردىڭ كوبىن وسى احاڭ مەن جاقاڭ (م. دۋلاتوۆ) جازعان. گازەتكە كەلگەن ماقالالاردى تۇزەتىپ، وڭدەپ قايتا جازىپ شىعۋدىڭ ءوزى قانشا جۇمىس؟ ! ا. بايتۇرسىن ۇلى نە ىستەسە دە، ۇلتىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ىستەدى. 1923 -جىلى احاڭنىڭ مەرەيتويىندا ۇكىمەت مۇشەسى ساكەن سەيفۋلليننىڭ «قازاقتىڭ باسقا وقىعاندارى شەن ىزدەپ قىزمەت قىلىپ جۇرگەندە، سول زاماندا ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق حالقىنىڭ قامىن ويلاعان جالعىز كىسى ەدى» دەگەن سەبەبى سول.
ا. بايتۇرسىنوۆ 1917 -جىلى رەسەيدە اقپان توڭكەرىسى بولعاننان كەيىن، قازاق سەزىن شاقىرىپ، الاش پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى يدەيا كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى. 1917 -جىلى ساۋىردە ورىنبوردا جالپى قازاق سەزى بولىپ، وندا «الاش» پارتياسى مەن الاش وردا قۇرىلدى. «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازعانداردىڭ ءبىرى - احاڭ. بۇل پارتيا باعدارلاماسى قاراشا ايىندا «قازاق» گازەتىندە جاريالاندى. «الاش» پارتياسى ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن قازاق اۆتونومياسىن الۋدان ۇمىتتەنگەن بولاتىن ءبىراق كۇزدە رەسەيدە قازان توڭكەرىسى بولىپ، وكىمەت بولشەۆيكتەردىڭ قولىنا وتكەن. ا. بايتۇرسىن ۇلى قازاق اۆتونومياسىن وسى كەڭەس وكىمەتىنەن الۋعا بەل بۋادى. 1919 -جىلى ناۋرىزدا ءا. جانگەلدين باستاعان ون ءبىر اداممەن بىرگە ا. بايتۇرسىنوۆ ماسكەۋگە بارىپ، لەنينمەن جانە ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسسار ستالينمەن قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسسوزدى تۋرا ءتورت اي بويى، ياعني شىلدە ايىنا دەيىن جۇرگىزەدى.
اقىرى، لەنين مەن ستالين ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءتورت اي ىشىندە جارىسسوزدەردە ايتقان ماسەلەلەرىمەن كەلىسىپ، قىرعىز اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم شىعارادى. سول قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ تاعايىندالعان ا. بايتۇرسىن ۇلى قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن، رەسپۋبليكا ستاتۋسىنىڭ جوبالارىن جازۋمەن اينالىسادى. سونىڭ نەگىزىندە 1920 -جىلى احاڭ كورسەتكەن تەرريتوريالار نەگىزىندە قازاق (قىرعىز) اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانى تۋرالى جارلىققا لەنين قول قويادى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى سونىمەن بىرگە وسى ۋاقىتتا الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاساۋ تۋرالى كەڭەس بيلىگىنە ءوتىنىش جازىپ، ول قابىل بولىپ، الاش ارىستارى قىسقا ۋاقىتقا بولسا دا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءتۇرلى سالالارىندا قىزمەت ىستەۋگە مۇمكىندىك الدى.
كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى قۋعىن پاتشالىق يمپەريا كەزىندەگى قۋعىننان اسىپ ءتۇسىپ، قاندى قىرعىنعا جالعاستى. گولوشەكين قازاقستانداعى وكىمەت باسىنا كەلگەننەن كەيىن ناعىز الاساپىران باستالدى. بايلار دەپ اتالعانداردىڭ مال مۇلكى تاركىلەنىپ، وزدەرى وتباسىمەن جەر اۋدارىلدى. سوسىن الاش قايراتكەرلەرىن تۇرمەگە جابا باستادى. م. دۋلاتوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىن ۇلى 1929 -جىلى تۇتقىندالىپ، تۇرمەگە جابىلدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى بۋتىركا تۇرمەسىندە ءۇش جىل وتىرىپ، سودان سوڭ ارحانگەلسكىگە ۇزاق جىلعا كاتورگاعا ايدالدى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۇتقىندالعاندا ونىڭ تۋىستارىن دا قۋعىنداۋ باستالعان ەدى. احاڭنىڭ ءىنىسى ماشەن قاجىنى دا ن ك ۆ د تۇتقىنداپ، ودان سوڭ ءتىپتى حابارسىز جوعالىپ كەتكەن. سودان كوپ ۇزاماي، احاڭنىڭ اعاسى كاكىشتىڭ اۋمات پەن قازيحان دەگەن ەكى بالاسىن اۋدان ميليتسياسى مەن بەلسەندىلەرى اقكولدىڭ جاعاسىندا قۋىپ ءجۇرىپ، ساباپ، قورلاپ ولتىرگەن.
احاڭ ۇستالعاننان كەيىن الماتىدا قالعان جارى ءبادريسافا مۇحامەدسادىق قىزى جازۋشى گوركيدىڭ ايەلى پەشكوۆاعا حات جازىپ، «ا. بايتۇرسىنوۆقا كومەكتەسۋىن» وتىنگەن. سول كەزدە «كراسنىي كرەست» دەگەن مەكەمەدە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن پەشكوۆا ا. بايتۇرسىن ۇلىنا ارا تۇسكەن. سودان كەيىن عانا ا. بايتۇرسىنوۆ 1934 -جىلى ارحانگەلسكىدەن الماتىعا كەلگەن. ءبىراق ەش مەكەمە احاڭدى قىزمەتكە قابىلداماعان. تەك ءبىر ورىس دارىگەرىنىڭ قامقورلىعىنا ىلىگىپ، سانيتار بولىپ جۇمىس ىستەگەن.
ا. بايتۇرسىن ۇلىن ن ك ۆ د 1937 -جىلى كۇزدە قايتا تۇتقىنداعان. ءبىر اپتا وتپەي، احاڭنىڭ قارىنداسى كاتەزدىڭ كۇيەۋى رۇستەمدى دە (ءابدىعاپار حاننىڭ بالاسى) قاماعان. ونىڭ ۇيىنەن احاڭنىڭ «مادەنيەت تاريحى» دەگەن كىتابىن تاۋىپ، تەرگەۋشى الىپ كەتىپتى. رۇستەمگە سوسىن «مەملەكەتكە قاۋىپتى ادامنىڭ كىتابىن جاسىرعان» دەپ ايىپ تاعىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىپتى.
احاڭ ءۇشىن بۇل جولى ( 1937 -جىلى) قالي دەگەن اعاسىنىڭ بالاسى ءامىردى ن ك ۆ د تۇرمەگە جاۋىپ، ونى دا اتىپ جىبەرىپتى.
ال احاڭنىڭ اۋرۋ حالدەگى زايىبى ءبادريسافانى اسىراپ العان قىزى شولپانمەن توم قالاسىنا ايداپ جىبەرگەن. سودان ءبادريسافا مۇحاممەدسادىق قىزى 1941 -جىلى ورالىپ، قوستانايداعى ءامىردىڭ بالاسى نازاردىڭ ءۇيىن ىزدەپ تاۋىپ الادى. ولاردىڭ كورگەن كۇنى ناشار ەكەن، سودان ءبادريسافا قوستاناي جانىنداعى قارتتار ۇيىنەن پانا تاۋىپ، سول جەردە كوپ ۇزاماي ومىردەن وتەدى.
اقتاستىڭ بالاسى شايمەردەن قوستاناي جاقتاعى ورىستاردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتىپ، سودان ن ك ۆ د- ءنىڭ قۋعىنىنان امان قالعان.
بار عۇمىرىن ۇلتىنىڭ مۇراتىنا سارپ ەتكەن مەملەكەت قايراتكەرى، بىرنەشە عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان عالىم، اقىن، پۋبليتسيست احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1937 -جىلى ن ك ۆ د ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن قاراشا ايىندا اتىلىپ كەتتى. ءسويتىپ، تۋرا 66 جاسىندا قاندى قولدىلاردىڭ وعىنان ءومىرى قيىلدى.
اڭگىمەمىزدى شوشاق بالارى اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاقتىڭ ويازدى ۇرىپ ۇزاق جىلعا كاتورگاعا ايدالعانىنان باستاپ ەدىم. قازاقتىڭ باتىر تۇلعالارىنىڭ بۇل ءىسى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كورسەتكەن قايراتى ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا پاتشالىق يمپەريا قۇلاعاننان كەيىن، بۇل ەر ازاماتتاردى اقتاۋ تۋرالى ءسوز قوزعالمادى. كەڭەس بيلىگى تۇسىندا دا سولاي بولدى. سولاي بولسا دا ءبىز احاڭنىڭ اعالارى، اكەسى وتارشىل، ادىلەتسىز قوعامعا قارسى ايبات تانىتقانى ءۇشىن عانا ايىپتالعاندارىن، ايداۋدا بولعاندارىن ىشتەي سەزەمىز.
كەڭەس يدەولوگياسى الاش قايراتكەرلەرىن، ونىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءتارىزدى ۇلى قايراتكەردى تۇقىمىمەن قۇرتىپ جىبەرۋدى ويلاستىرعان ەدى. 1937 جىلى ن ك ۆ د احاڭنان باسقا، ءتورت تۋىسىن اتىپ، ۇرىپ ولتىرگەن، ەكەۋىن توم قالاسىنا جەر ايداعان. ءبىراق وسى اتالعان كىسىلەر ن ك ۆ د- نىڭ كىناسىنەن قازا تاپسا دا، اقتالمادى. تەك 1988 -جىلى وسى كىسىلەردىڭ ىشىنەن وداق بويىنشا اقتالعانى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى.
1988 -جىلعا دەيىن احاڭنىڭ اتىن اتاۋ قىلمىس سانالىپ كەلدى. سوندا، ادىلدىكتى تالاپ ەتكەنى ءۇشىن سوتتالىپ كەتكەن 1885 -جىلدى قوسىپ ساناعاندا، شوشاق بالالارى 103 جىل جازىقسىز «ايىپتى» بولىپ كەلگەن ەكەن. سەكسەنىنشى جىلعا دەيىن «احاڭنىڭ ءسوزىن، ولەڭىن، ءانىن ايتقانى» ءۇشىن سوتتالىپ، قىزمەتىنەن قۋىلعان ادامدار بولدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قانداي دەڭگەيدە قۋعىندا بولعانىن سودان بىلە بەرىڭىز.
جۇمات انەس ۇلى، اقىن، جازۋشى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى جۋرناليسى
Egemen Qazaqstan
