كىتاپ وقىعان بالادا كىلتيپان بولمايدى
دەسەك تە، «سوڭعى وقىعان كىتابىڭىزدىڭ اتى قانداي؟» دەپ قاپەلىمدە ساۋال قويساق، كىبىرتىكتەپ قالاتىنىڭىز كادىك. دەگەنمەن، دەرەككە جۇگىنەيىك.
يۋنەسكو- نىڭ ستاتيستيكا ينستيتۋتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ادام باسىنا شاققانداعى كىتاپحاناسىنىڭ كوپتىگى جاعىنان بۇگىندە الەم بويىنشا گرۋزيا مەملەكەتى كوش باستاپ تۇر. بۇل ەلدە 1 مىڭ ادامعا شاققاندا 16335 كىتاپتان كەلەدى ەكەن. العاشقى وندىقتا بۇرىنعى كەڭەس وداعى ەلدەرى ىشىنەن ارمەنيا، ەستونيا، ليتۆا ەلدەرى دە بار. كىتاپ قورى جونىنەن قازاقستان الەم بويىنشا 41-ورىندا تۇر. ەلىمىزدەگى ءاربىر مىڭ تۇرعىنعا 249 كىتاپتان كەلەدى ەكەن. بۇل دا جاقسى كورسەتكىش.
جالپى كىتاپ وقۋدى داستۇرگە اينالدىرعاننىڭ پايداسى كوپ. دامىعان ەل گازەت وقيدى، دامۋشى ەل راديو تىڭدايدى، دامىماعان ەل تەلەديدار كورەدى دەگەن قاناتتى ءسوز بار. راسىندا دا ويلى ءسوز. سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىندا كىتاپتى كوپ وقيتىن ەل رەتىندە تانىلعان قازاقستان بۇگىندە سول دەڭگەيدەن كورىنە مە؟ جوق. نازاردىڭ بارلىعى تەلەدەيدار مەن ينتەرنەتكە اۋىپ كەتتى. كىتاپ وقىمايتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋىمىز قاجەت. ءبىراق قالاي؟ ونىڭ باستى كىلتى - اتا- انادا. سوندىقتان تاربيەدە باستى كوڭىل بالاعا اۋدارىلۋى كەرەك.
جالپى ومىردە بالالىق، جاستىق جانە ورتا جاسقا كەلگەندە، ءبىر كىتاپتى قايتالاپ وقيتىن جايتتار ءجيى كەزدەسەدى. ويتكەنى ءار ۇرپاقتىڭ، ءار كەزەڭنىڭ پايىم جاساپ، كىتاپتى ءارقالاي نەمەسە قايتالاپ وقۋىندا سىر بار.
كىتاپقۇمار جۇرتشىلىقتىڭ ءبىر كىتاپتى قارتايعان شاعىنا دەيىن بىرنەشە رەت قايتالاپ وقۋىنىڭ سەبەبى مىنادا: ويتكەنى ونى ءار جاستا وقىعان سايىن ادامنىڭ ءتۇيسىنۋى بولەك بولادى. قايىرا تۇيسىنەدى، پايىم جاسايدى، وي قورىتادى. ءبىراق كىتاپتى قالاي وقۋ كەرەك؟ اركىم ءارقالاي، بىرەۋ جىلدام وقيدى، ەكىنشىلەرى قاراپ شىعادى. سوڭعىسى ءتۇيسىنۋ ەمەس. ءبىراق كىتاپ وقىعان ادامنىڭ جان دۇنيەسى تەرەڭ، ءسوز ساپتاۋى ەرەك، ويى سەرگەك بولاتىنى ءسوزسىز. الايدا سولاي دەپ ءبىرجولا كەسىم شىعارۋعا بولا ما؟ جوق. كەيبىر ادامدار بىلگەنىن شەشەندىكپەن ايتا الماۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، ولاردىڭ جازعانىنان، ويىنان ءبارىبىر تەرەڭدىك كورىنىپ تۇرادى.
نەگىزى كىتاپ وقۋدىڭ ءوز جولى ءارتۇرلى. بىرەۋ كىتاپتى جىلدام، ەكىنشىسى اسىقپاي وقيدى. كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ەرەسەكتەر ورتاشا ەسەپپەن مينۋتىنا 180-250 ءسوز وقيدى ەكەن. زەرتتەۋشىلەر بۇل كورسەتكىشتى كوبەيتۋگە بولاتىنىن ايتادى. الايدا ادامنىڭ ميى وقىعان كىتابىنىڭ مازمۇنىن 100 پايىز قابىلداي الا ما؟ ماسەلە - سوندا. پسيحولوگتاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ادام كىتاپتى اسىقپاي وقىعان كەزىندە ونداعى جازىلعان ءماتىننىڭ 60 پايىزىن عانا قابىلداي الادى ەكەن. ال جىلدام وقيتىن جاندار دا بار ەمەس پە؟ مامانداردىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، جىلدام وقۋ ساتىندە كىتاپقۇمار جان تۋىندىنىڭ 80 پايىزىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك الادى ەكەن. ساراپشىلار جىلدام وقىلعان اقپارات ساناعا تەز قابىلدانىپ سىڭەتىنىن ايتادى. ءبىراق كىتاپ وقىپ وتىرىپ، ءبىر نارسەگە ءمان بەرە بەرمەيدى ەكەنبىز. اتاپ ايتار بولساق، جىلدام وقىعاننىڭ زيانى جوق. ال ادام كىتاپتى اسىقپاي وقىسا، كوز تەز تالادى ەكەن. مىنا ءبىر مىسالعا ءمان بەرمەۋىمىز ىقتيمال. قاراپايىم ادام كىتاپ وقىپ وتىرىپ، قاراعاندا 10 ارىپتىك بەلگىنى كورۋى مۇمكىن، ياعني ءسىز ءبىر مەزەتتە 1-2 ءسوزدى كورە الاسىز. ال وسى كورىنىستى جىلدام قايتالايتىن بولساڭىز، ءبىر زەر سالعاندا 200-500 بەلگىنى، ياعني 33-83 ءسوزدى ءبىر- اق كورەدى ەكەنسىز. سوندىقتان جىلدام وقىعاننىڭ پايداسى دا كوپ.
ا ق ش- تىڭ ون التىنشى پرەزيدەنتى ا. لينكولن «تابىسقا جەتۋدىڭ ءبىر عانا جولى - كىتاپ وقۋ» دەپ بەكەر ايتپاعان. ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ بارىسىندا ءبىر كىتاپتى بىرنەشە رەت قايتالاپ وقيتىن ءساتى كوپ. گرەك فيلوسوفى دەموسفەن ايگىلى تاريحشى فۋكيديدانىڭ شىعارماسىن جەتە ءتۇسىنۋ ءۇشىن 8 رەت وقىعان. گەتە ادامداردى وقىعان كىتاپتارىنا قاراي باعالاعان. قازاقتىڭ فيلوسوف ابايدى ءجيى قايتالاپ وقيتىنى بەكەر ەمەس. بوياماسىز ءومىر، فيلوسوفيا، تىرشىلىك، ادامدىق قارىم- قاتىناس، ءبارى، بارلىعى - ابايدىڭ قارا سوزىندە. ارينە، جاقسى كىتاپ - جان ازىعى.
ابايدى وقىعان پەندە ازبايدى، جانى توزبايدى. يمانى ارتادى. يمانى بار ادام يبالى. قوعامداعى قىلمىس - بۇگىنگى تۇرمىس. ابايدى وقىعان ادام ازعىندىققا بارمايدى. سونى ءتۇيسىنۋ ءلازىم. تاربيە - تال بەسىكتەن، وسكەن ورتادان. قوزعالىستاعى اساۋ تىرشىلىكتىڭ اعىنىن پايىمداي بىلۋدەن. ويىن قورىتا الماعان بالا جالتاق. قوعامدىق پىكىرى جوق جاس قورقاق. ادامنىڭ ىشكى رۋحاني تۇيسىگى تەرەڭ بولسا، زيالىلىعى دا جوعارى. ءبىراق بۇگىنگى قاتىگەز قوعام ادامدى ءارتۇرلى ەتىپ تەربيەلەيدى. ءورىسى بيىك بالا وسەدى، ورەسى تار بالا وشەدى. ماسەلە - بالانى قالاي تاربيەلەي الۋدا. ونىڭ كەلەشەگىن باعالاي بىلۋدە.
كەيبىر بالا نەمەسە جاستىڭ ىشكى تۇيسىگى مىقتى بولىپ، ونى كورسەتە الماي بۋلىعىپ ءوسۋى مۇمكىن. ءبىر عانا مىسال، 20 جاسىندا مەكتەپتى زورعا بىتىرگەن كارل ليننەيدى مەكتەپتە مۇعالىمدەر ءبىلىمسىز دەپ ساناعان. ول كەيىن تابيعاتتانۋ سالاسىنىڭ بىلگىرى رەتىندە الەمگە تانىمال شۆەد عالىمىنا اينالدى. گوگول مەكتەپتە شىعارمانى 2-3 كە جازعان. كەيىن ول ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى بولدى. چارلز دارۆيندى اكەسى «سەنىڭ قولىڭنان تىشقان اۋلاۋدان باسقا تۇك كەلمەيدى» دەپ ۇنەمى تۇقىرتىپ وتىراتىن بولعان. ءبىراق تالانت قاشان دا تاس جارادى. دارىندىلاردىڭ اتى اقىرى دۇنيەگە ءماشھۇر بولادى. ونىڭ سەبەبى ءبىلىم، ىزدەنىس، كىتاپ وقۋدان شىعىپ تۇر. ءبىر پايىز تالانت، 99 پايىز ەڭبەك دەگەن - وسى. سوندىقتان ولقىلىعىڭىزدى كىتاپ وقىپ تولتىرىڭىز.
World Culture Score Index - ءتىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، الەمدەگى ەڭ كوپ كىتاپ وقيتىن ەل ءۇندىستان (ءبىراق سونشالىقتى وركەنيەتتى ەمەس) ەكەن. ورتاشا ەسەپپەن العاندا، ءبىر كۇننىڭ 10 ساعات، 42 مينۋتى كىتاپ وقۋمەن وتەدى ەكەن. ودان كەيىن، ەكىنشى بولىپ تايلاند ( 9 ساعات، 24 مينۋت) تۇرسا، ءۇشىنشى ورىن قىتايلىقتاردىڭ (8 ساعات)، ال ءتورتىنشى، بەسىنشى ورىن فيليپپين (7 ساعات، 36 مينۋت) مەن چەحيانىڭ (7 ساعات، 24 مينۋت) ەنشىسىندە.
جالپى ىزدەنىستەن، كىتاپ وقىعاننان زيان شەككەن ەشكىم جوق. مىسالى، ماكسيم گوركي مينۋتىنا ءتورت مىڭ ءسوز وقىسا، ناپولەون مينۋتىنا ەكى مىڭ ءسوز وقىعان. ستالين ءبىر كۇندە وقىعان 400 بەتىن وتە تومەنگى كورسەتكىش دەپ ەسەپتەگەن. ءبىراق كىتاپ جانىڭدى سەرگىتەدى، جان سارايىڭدى كەڭىتەدى. ارينە، بىرەۋ تەز، ەكىنشى بىرەۋ اسىقپاي وقيدى. ۇشىنشىلەرى استىن سىزىپ، ۇناعان جەرىن قويىن كىتاپشاسىنا كوشىرىپ وقيدى. كىم قالاي وقىسىن، ءتۇيسىنىپ وقىعانعا جەتپەيدى.
... قىسقاسى، كىتاپ وقىعان بالادا كىلتيپان بولمايدى.
بەرىك بەيسەن ۇلى
«ايقىن» گازەتى
