نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى مەن جياڭ زىمين اراسىنداعى جىلى جۇزدەسۋ

نۇر-سۇلتان.قازاقپارات - ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن- اق كوپ ۇزاماي ەگەمەندىگىمىزدى مويىنداعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا الىپ كورشىمىز قىتاي مەملەكەتى قوسىلدى.

ءسويتىپ، 1992 -جىلى 3-قاڭتاردا ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس ورنادى. كورشىلەس ەلدەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق، دوستىقتىڭ نىعايۋىنا تۇڭعىش پرەزيدەنت - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى جياڭ زىميننىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەكشە.

سول سەبەپتەن ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس ورناعالى بەرى ەكىجاقتى بايلانىس قارقىندى، تۇراقتى ىلگەرىلەپ كەلەدى. ماسەلەن، 2001 -جىلى تاتۋ كورشىلىك، دوستىق جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى شارتقا قول قويىلدى. 2005 -جىلى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قاتىناستاردى ورناتۋ جانە دامىتۋ تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراتسيا قابىلداندى. 2015 -جىلى جان- جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قاتىناستاردىڭ جاڭا كەزەڭى تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراتسياعا قول قويىلدى. 2019 -جىلى مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ قىتايعا ساپارى ەكى مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ساباقتاستىعىن راستاپ، جوعارى دەڭگەيدەگى ساياسي ارىپتەستىككە جاڭا سەرپىن بەردى. ۇزاق جىلدارعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى دامىتۋ تۋرالى بىرلەسكەن مالىمدەمەگە قول قويىلدى.

قىتايمەن قارىم- قاتىناس تۋرالى ءسوز بولعاندا اتالعان ەلدىڭ جاڭا تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى تسزيان تسزەمينگە توقتالماۋ مۇمكىن ەمەس. ول 1989- 2002 -جىلدار ارالىعىندا قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى، ال 1993- 2003 -جىلدارى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقاردى. جياڭ زىمين، جەرگىلىكتى ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، دىڭ شياوپين رەفورماسىنىڭ اشىقتىق كۋرسىن سەنىمدى تۇردە اسا دايەكتىلىكپەن جانە جەمىستى جۇرگىزگەن تالانتتى ساياسي باسشى اتاندى. سول ءۇشىن دە ول اۋەلى ءوز ەلىندە، سونىمەن قاتار حالىقارالىق قوعامداستىقتا دا ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى، دارەجەسى ارتتى.

بۇل كەزەڭدە قىتاي پاتريارحالدىق ارتتا قالىپ قويعان ەلدەن ەكونوميكاسى اسا جەدەل دامۋ ۇستىندەگى مەملەكەتكە اينالدى. جياڭ زىمين قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا ماۋ زىدۋنڭنىڭ ەلدەگى «مادەني ريەۆوليۋتسياسىنان» مۇرا بولىپ قالعان ىشكى جانە سىرتقى تەرىس، جاعىمسىز تۇسىنىكتەن، فاكتورلاردان قۇتىلۋعا قول جەتكىزدى. كورشى ەلدەرمەن قارىم- قاتىناستى قالپىنا كەلتىردى، نىعايتتى. امەريكا قۇراما شتاتتارىمەن ءوزارا تۇسىنىستىك تاۋىپ، بايلانىس ورناتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە تايۆانمەن اراقاتىناس جاقسارا باستادى. كوپ جىلعى تاباندى كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسىندە 1997 -جىلى 1-شىلدەدە انگليا باسقارعان گونكونگ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا قايتارىلدى. قىتاي تاراپىنان «ءبىر ەل - ەكى جۇيە» دەگەن ۇستانىمعا 2047 -جىلعا دەيىن كەپىلدىك بەرىلدى.

ال 1999 -جىلى 20-جەلتوقساندا كوپ جىلدار پورتۋگاليانىڭ قاراماعىندا بولعان ماكاو ارالى دا ق ح ر- دىڭ قۇرامىنا ەندى. ەلدە جۇرگىزىلگەن اسا جەمىستى، ناتيجەلى دە كەڭ اۋقىمدى رەفورمالاردىڭ، «اشىق ەسىك» ساياساتىن جۇرگىزۋدىڭ ارقاسىندا 2001 -جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ قۇرامىنا كىرۋگە مۇمكىندىك الدى. سول جىلى ماسكەۋدە وتكەن كەزەكتى سەسسياسىندا حالىقارالىق وليمپيادا كوميتەتىنە كىرەتىن مۇشە ەلدەر بەيجىڭدى 2008 -جىلعى جازعى وليمپيادانىڭ استاناسى دەپ جاريالاپ، ارنايى شەشىم قابىلدادى.

تاريحقا شامالى زەر سالار بولساق، كەڭەس وداعىنىڭ تاراپ، قازاقستاننىڭ دەربەس تاۋەلسىز، ەگەمەن مەملەكەت بولۋ كەزەڭى دە جياڭ زىميننىڭ قىتاي ەلىن باسقارۋىمەن تۇسپا- تۇس كەلدى.

وسى ورايدا ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، ⅩⅩعاسىردىڭ 60-جىلدارىنان بەرى كەڭەس وداعى مەن قىتاي اراسىندا داۋ- جانجال، كەيدە اسكەري قاقتىعىس تا تۋعىزىپ كەلە جاتقان شەكارا ماسەلەسى اسا وزەكتى پروبلەماعا اينالعان بولاتىن. بۇعان دەيىن وسى شيەلەنىسكەن جاعدايدى ق ح ر مەن ك س ر و كەلىسسوزدەر ارقىلى ەكەۋارا شەشۋدىڭ جولىن تاپپاي كەلسە، ەندى شەكارا ماسەلەسىنە بايلانىستى بىرنەشە مەملەكەت، اتاپ ايتقاندا، رەسەي مەن قازاقستان جانە وزگە دە ورتالىق ازيا ەلدەرى جەكە- دارا كەلىسسوزدەر جۇرگىزەتىن بولدى. ءبىراق رەسەيدەن باسقا ەلدەردە وسى اسا كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋگە قاجەتتى مۇراعاتتىق قۇجاتتار، كەلىسىمشارتتار، تاريحي دوكۋمەنتتەر بولمادى.

مىنە، وسىنداي جاۋاپتى كەزەڭدە رەسەي تاراپى، ونىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قولدا بار قىتاي مەملەكەتىمەن عاسىرلار بويى شەكاراعا بايلانىستى جاساعان كەلىسىمشارتتاردى، قۇجاتتاردى، جالپى مۇراعاتتى پايدالانۋعا قازاقستان تاراپىنا مۇمكىندىك جاسادى. وعان رەسەي پرەزيدەنتى ب. ن. ەلتسيننىڭ پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆقا دەگەن ەرەكشە سەنىمى مەن سىيلاستىعى نەگىز بولدى. سونىمەن قاتار رەسەي وسى ماسەلە بويىنشا قىتاي تاراپىمەن بولعان كەلىسسوزدەردە قازاقستانعا ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ وتىردى.

مىنە، قالىپتاسىپ وتىرعان وسىنداي جاعدايدا ءوز ۇستانىمىنا بەرىك جانە ساياسي جىگەرى مىقتى تسزيان تسزەمين 1996 -جىلى شانحايدا وڭىرلىك «شانحاي بەستىگى» ۇيىمىن قۇرۋعا ۇسىنىس جاسادى ءارى سوعان ءوز بەدەلىمەن ىقپال ەتتى. قازىر وسى شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى حالىقارالىق قوعامداستىقتا ۇلكەن دارەجە مەن مارتەبەگە يە بولىپ وتىر. بۇل ۇيىم وڭىردەگى شيەلەنىستەردى بولدىرماۋعا زور ۇلەس قوستى، ءوزارا سەنىمگە، ىنتىماقتاستىققا، جان- جاقتى قارىم- قاتىناسقا جانە ونى دامىتۋعا جول اشتى.

قازاق ەلىنىڭ باسشىسى ن. نازاربايەۆ وسىنداي تاريحي كەزەڭدە جياڭ زەمينمەن ەرەكشە سىيلاستىق، سەنىم، دوستىق قارىم- قاتىناس ورناتا ءبىلدى. سول تۇسىنىستىكتىڭ، دوستىق قارىم- قاتىناستىڭ جەمىستى ناتيجەسىندەي، ەكى ەل اراسىنداعى ەڭ كۇردەلى ماسەلە - شەكارا ماسەلەسى قىسقا مەرزىمدە وڭتايلى شەشىمىن تاپتى. بۇل جاعداي قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۇعىرىن، شەكاراسىنىڭ بەكەمدىگى مەن ورنىقتى قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزىن قالادى. بۇل، شىنىندا دا، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ تاريحي جەڭىسى ەكەنى داۋسىز. مۇنى الداعى ۋاقىتتا كەلەر ۇرپاق تەرەڭ زەردەلەپ، باعالاي جاتار.

«قازاقستاننىڭ ەڭ باستى سىرتقى ساياسي مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - شىعىستاعى كورشىمىز قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن بەيبىت قارىم- قاتىناس ورناتۋ ەدى. 1993 -جىلدىڭ قازان ايىندا قىتايعا جاساعان العاشقى رەسمي ساپارىمدا ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا دوستىق قارىم- قاتىناستىڭ نەگىزدەرى تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراتسياعا قول قويىلدى.

تاراپتار بارلىق داۋلى ماسەلەنى ەشقانداي كۇش قولدانباي جانە قانداي دا ءبىر فورماداعى قاتەرلى ارەكەتتەرگە، ءبىر- ءبىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرەتىن قيمىلدارعا بارماي، بەيبىت تاسىلدەرمەن شەشەتىنىن كورسەتتى. كەلىسسوز بارىسىندا ماعان ق ح ر ءتوراعاسى جياڭ زىمينمەن جەكە دوستىق قاتىناس ورناتۋدىڭ ءساتى ءتۇستى، ول «قىتايدىڭ قازاقستانعا ەشقانداي اۋماقتىق نارازىلىعى جوق، شەكارالىق ماسەلەلەر بىزگە تاريحي مۇرا ەكەندىگى جانە ولاردى كەلىسسوزدەر ارقىلى شەشۋگە بولادى» دەگەن تۇجىرىممەن اياقتالدى»، دەپ ەسكە الادى ەلباسى ءوزىنىڭ «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» كىتابىندا.

ويتكەنى عاسىرلار بويى شەشىمىن تاپپاي، ەكى ەل اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك پەن قىرعيقاباقتىق تۋعىزىپ، ءتىپتى اراگىدىك قارۋلى قاقتىعىسقا الىپ كەلگەن اسا كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى شەكارا ماسەلەسى بولعاندىعى تاريحي شىندىق. قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى بۇگىنگى شەكارانىڭ نەگىزىن قالاعان العاشقى قۇجات 1864 -جىلى قازان ايىندا رەسەي مەن قىتاي قول قويعان شاۋەشەك (چۋگۋچاك) حاتتاماسى بولاتىن. دەگەنمەندە ۇيعىر- دۇنگەن كوتەرىلىسىنىڭ ناتيجەسىندە 1866 -جىلى پايدا بولعان جانە اعىلشىنداردىڭ قولداۋىنا يە بولعان مەملەكەتتى جويۋ ماقساتىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەرلەرى 1871 -جىلى ىلە ايماعىنا باسىپ كىرەدى دە، ءوز بيلىگىن ورناتادى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1881 -جىلى 12-اقپاندا سانكت- پەتەربۋرگتە ەكى تاراپ جاڭا كەلىسىمگە كەلىپ، ەكى مەملەكەت رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارانى تۇپكىلىكتى ايقىندايتىن قۇجاتقا قول قويادى. وسى قۇجاتقا سايكەس ىلە ولكەسىنىڭ ءبىرشاما جەرى شين يمپەرياسىنا قايتارىلىپ بەرىلەدى.

مىنە، وسى قۇجات نەگىزىندە قىسقا مەرزىمدە تاۋەلسىز قازاقستان مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اراسىنداعى شەكارا سىزىعى ايقىندالىپ، بەكىتىلدى. بۇل اسا ماڭىزدى ماسەلە، تاعى دا ايتا كەتسەك ارتىق بولماس، ەكى ەل باسشىسى تسزيان تسزەمين مەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ءوزارا سەنىمى مەن سىيلاستىعىنىڭ جانە دوستىعىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعانى اقيقات. ويتكەنى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ مىڭجىلدىق كورشىلەرىمەن، ءۇندىستان، جاپونيا، ۆەتنام، فيليپپين جانە باسقا ەلدەرمەن شەشىمى تابىلماي وتىرعان شەكارا ماسەلەسى ءالى دە كوپ. بۇل جاعداي اۋىق- اۋىق شيەلەنىسكە دە اكەپ سوعىپ وتىر. سوندىقتان دا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى بەيجىڭگە، 2008 -جىلعى تامىز ايىندا جازعى وليمپياداعا قاتىسۋعا كەلگەن ساپارىندا ءوزارا قارىم- قاتىناسى، دوستىعى مەن سىيلاستىعى جاراسقان ق ح ر- دىڭ بۇرىنعى باسشىسى جياڭ زىمينمەن كەزدەسپەي كەتە المادى. مەن ول كەزەڭدە قازاقستاننىڭ قىتايداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن ەدىم. سول كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرۋعا ارنايى ۇسىنىس جاسادى. جياڭ زىمين مىرزا دا ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسشىسىمەن كەزدەسۋدى كۇتكەن بولۋى كەرەك، 9-تامىز كۇنى تاڭەرتەڭ ءوزىنىڭ كەزدەسۋگە دايىن ەكەنىن رەسمي ورگاندار ارقىلى ەلشىلىككە حابارلادى. بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا ن. ءا. نازاربايەۆپەن بىرگە قالا ورتالىعىندا ورنالاسقان مەملەكەتتىك رەزيدەنتسيانىڭ بىرىنە كەلىپ، ىشكە ەندىك.

قىتايدىڭ بۇرىنعى باسشىسى ىستىق ىقىلاسپەن، ەرەكشە قۇرمەتپەن پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتى قارسى الىپ، قۇشاقتاسىپ امانداستى دا، قولىن جىبەرمەي، جىميىپ قاراپ: «نۋرسۋلتان، كاك يا ۆىگلياجۋ؟ !» دەدى تازا ورىس تىلىندە.

ەمەن- جارقىن شىنايى كوڭىلىمەن كۇلىمسىرەي قاراپ، جاۋاپ كۇتىپ تۇرعان تسزيان تسزەمينگە «پرەكراسنو ۆىگلياديتە، گوسپودين پرەزيدەنت!» دەدى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى.

وسى جەردە ⅩⅩعاسىردىڭ 50-جىلدارى جياڭ زىمين ك س ر و- دا بولىپ، تاجىريبەدەن، تالىمگەرلىكتەن وتكەندىگىن، ماسكەۋدە ستالين اتىنداعى زاۋىتتا جۇمىس ىستەگەندىگىن ايتا كەتۋ كەرەك. سودان بولار، ول ورىس ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن، ءتىپتى ماقالداپ تا، ماتەلدەپ تە ەركىن سويلەۋ دەڭگەيىنە كوتەرىلىپتى. اسىرەسە، توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ايتۋىنشا، ول ليەۆ تولستويدىڭ شىعارمالارىن جاقسى كورەدى ەكەن. 1940- 1950 -جىلداردىڭ اندەرىن ورىس تىلىندە مانەرىنە كەلتىرىپ ايتاتىنى دا كوپشىلىككە بەلگىلى.

جاقسى كوڭىل كۇيمەن باستالعان اڭگىمەسىن جياڭ زىمين ودان ءارى جالعاستىرىپ:

- مەن تاڭەرتەڭ ءبىر ساعات باسسەيندە جۇزەمىن، سودان سوڭ كونە قىتاي تاريحىمەن جانە ماتەماتيكاسىمەن اينالىسامىن، تۇسكى استان كەيىن اعىلشىن ءتىلىن وقيمىن، - دەپ ءبىر الدى دا: - ال ەندى مەنى تىڭدا، - دەدى تاعى دا. - مىناۋ ا ق ش پرەزيدەنتى گارري ترۋمەننىڭ ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنىڭ الدىندا سويلەگەن ءسوزى، - دەپ، ونى اعىلشىن نۇسقاسىندا جاتقا ايتا باستادى.

نەگىزىندە قىتايلىقتاردىڭ اعىلشىن تىلىندە سويلەگەندە وزدەرىنە ءتان اكسەنتى بولادى. ءبىراق جياڭ زىميننەن ونداي اكسەنت ونشا بايقالمادى. ءتىلدى، شىنىندا دا، جاقسى، تەرەڭ مەڭگەرگەنى سەزىلىپ تۇردى. پرەزيدەنت مۇقيات تىڭدادى، ءسوزىن بولمەدى. جياڭ زىمين مونولوگىن اياقتاعان سوڭ، نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى تاڭدانىسىن جاسىرماي، جىلى لەبىزىن ءبىلدىردى. كەزدەسۋ وسىنداي ءبىر ەرەكشە كوڭىل كۇيمەن باستالىپ كەتتى.

- قىمباتتى ءتوراعا، مەنىڭ قادىرلى دوسىم! - دەپ باستادى ءوز ءسوزىن ن. ءا. نازاربايەۆ. - سىزبەن كوپ ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قايتادان كەزدەسۋگە مۇمكىندىك تۋعانىنا وتە قۋانىشتىمىن! وسى كەزدەسۋ ءسىزدىڭ ەلىڭىزدىڭ اسا ماڭىزدى جەتىستىگىمەن، قۋانىشىمەن تۇسپا- تۇس كەلىپ تۇر. كەشە عانا بۇكىل الەم وليمپيادانىڭ ەرەكشە سالتاناتپەن اشىلۋىنا كۋا بولدى! مەن دە حۋ جينتاو مىرزانىڭ شاقىرۋىمەن وسى شاراعا قاتىسىپ، ەرەكشە اسەر الدىم. 11 مىڭنان استام سپورت شەبەرى قاتىسقان بەيجىڭ وليمپياداسى الەم سپورتىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىنى ءسوزسىز. كەشەگى ۇلتتىق ارەنادا جاعىلعان وليمپيادا الاۋىنىڭ الەمدىك ەستافەتاسى الماتىدان باستالدى. بۇل - ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ۇلكەن دوستىقتىڭ بەلگىسى. كوپ ۇلتتى قازاقستان حالقى وليمپيادا الاۋىنا ءوزىنىڭ جۇرەك جىلۋىن قوسىپ، قۇرمەتپەن شىعارىپ سالدى. وسى رەتتە 2001 -جىلى ماسكەۋدە وليمپياداسىنىڭ استاناسى بەيجىڭ بولىپ جاريالانۋى ءسىزدىڭ زور ەڭبەگىڭىزدىڭ، بيىك بەدەلىڭىزدىڭ ارقاسى ەكەنىن ايتۋعا ءتيىسپىن، - قازاقستان پرەزيدەنتى ءوز ويىن ودان ءارى تەرەڭدەتە بەردى.

- 1996 -جىلى شىلدەدە ءسىزدىڭ قازاقستانعا جاساعان العاشقى رەسمي ساپارىڭىز مەنىڭ ءالى ەسىمدە. ول ساپار ەكى ەلدىڭ بۇگىنگى جەتكەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىگىنىڭ نەگىزىن قالادى. سونىمەن قاتار ءسىزدىڭ 1998 -جىلعى شىلدە ايىنداعى ساپارىڭىزدا ءبىز قازاقستان- قىتاي شەكاراسىنا بايلانىستى قۇجاتتى بىرلەسىپ بەكىتىپ، تۇپكى تاريحتان قالعان بۇل كۇردەلى ماسەلەگە نۇكتە قويدىق. سىزبەن بىرگە جىل سايىن رەسمي كەزدەسۋلەر وتكىزۋگە ۋاعدالاسقان ءىسىمىز قازىر دە جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ءسىزدىڭ قازاق ەلىنە، ماعان دەگەن ەرەكشە كوڭىلىڭىزگە، قۇرمەتىڭىزگە شەكسىز ريزامىن! تاعى دا ءسىزدى - ەسكى دوسىمدى كورگەنىمە وتە قۋانىشتىمىن. ءسىزدىڭ ءومىر جولىڭىز، جاڭا عانا ايتىپ وتكەنىڭىزدەي، بىلىمگە، ءاردايىم جاڭالىققا قۇشتارلىعىڭىز بارىمىزگە ۇلگى. دەنىڭىز ساۋ بولىپ، ۇزاق عۇمىر جاساڭىز! - دەدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.

قىتايدىڭ بۇرىنعى باسشىسى جياڭ زىمين شىن جۇرەكتەن شىققان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ سوزدەرى مەن جاقسى تىلەگىنە ريزا بولدى. ول دا وتكەن كەزدەسۋلەردە بولعان جايتتاردى قوزعاپ، ەسكە ءتۇسىرىپ وتىردى.

- مەن پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتى 1993 -جىلدان بىلەمىن، تانىسپىن، - دەپ باستادى ءسوزىن جياڭ زىمين – ق ح ر ءتوراعاسى رەتىندە كوپتەگەن ەلدىڭ باسشىلارىمەن كەزدەستىم، ءبىراق ەڭ كوپ كەزدەسكەنىم - قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى نازاربايەۆ ەكەن! بۇگىنگى ءبىز ەكەۋمىز وسىمەن 15-رەت كەزدەسىپ وتىرمىز. وسى كەزدەسۋگە نەگىز قالاعان، ارينە، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋى بولدى! 2001 -جىلى «حۋنتسياو» رەزيدەنتسياسىندا «شابىت تىنىشتىعى» دەپ اتالاتىن بەسەدكادا وسى ۇيىمعا كىرەتىن مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى جينالعانىمىز ەسىمدە. قازىر ول جەر شانحايعا كەلەتىن تۋريستەردىڭ سۇيىكتى ورنىنا اينالدى. ال سول بەسەدكانى مەن تاڭ ديناستياسىنىڭ ۇلى اقىنى ۆان پونىڭ قۇرمەتىنە سالدىرىپ ەدىم. ەندى سونىڭ ولەڭىن وقىپ بەرەيىن، - دەپ جياڭ زىمين ەسكى قىتاي تىلىندە ۆان پونىڭ ولەڭىن جاتقا ايتا باستادى.

ول اقىن جىرىن شابىتتانىپ وقىپ بىتىرگەن ساتتە نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى: «پرەزيدەنت مىرزا، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىڭىز قانداي مىقتى ەدى؟ !»، دەپ تاڭدانىسىن جاسىرا المادى.

سول ارادا جياڭ زىمين بالالىق شاعىن ەسكە الىپ: «اكەم كۇنىنە ءبىر ولەڭ جاتتاماسام، مەنى تۇسكى اسقا شاقىرمايتىن»، دەپ تاعى دا اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ كەتتى. ءبىر وقيعانى ەسىنە الىپ، سونى ايتا باستادى.

- 1989 -جىلى شانحاي كولىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ستۋدەنتتىك تولقۋلار بولدى، - دەدى جياڭ زىمين. - ابدەن قۇتىرىپ، قىزىنىپ العان جاستار «ەركىندىك، دەموكراتيا» دەپ ايقايلاپ، ەشكىمدى تىڭداعىسى كەلگەن جوق. ۇلكەن ءبىر زالعا

3 مىڭنان استام ستۋدەنت جينالعان ەكەن، سولاردىڭ الدىنا شىعىپ، شىدامدىلىق تانىتىپ، ءبارىن تىڭداپ الدىم دا، دەموكراتيا تۋرالى وزدەرىنىڭ تالابىنا سايكەس ءسوز قوزعادىم. ونى ا ق ش- تىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى ا. لينكولننىڭ «دەموكراتيا پرينتسيپتەرى» دەگەن ءسوزىن اعىلشىن تىلىندە تولىق جاتقا ايتۋدان باستادىم. سەبەبى ستۋدەنتتەردى ءوز تىلىمدە سويلەپ، ولاردى سەندىرۋ، ويلارىنان، العان بەتتەرىنەن قايتارۋ، توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ستۋدەنتتەردى قورقىتۋمەن، كۇشپەن تاراۋلارىن تالاپ ەتۋدىڭ ورنىنا، مەن ولاردى ديسكۋسسياعا شاقىرعىم كەلدى. سول ارادا مەنىڭ دەموكراتيا تۋرالى ۇعىمىم ولاردان دا تەرەڭ ەكەنىن كورسەتۋىم كەرەك بولدى. تىم- تىرىس بولىپ تىڭداعان ستۋدەنتتەر ماعان ەشقانداي تالاپ قويماي، شامالى ۋاقىتتان سوڭ ورىندارىنان بىرتىندەپ تۇرىپ، تارقاپ كەتتى، - دەدى.

ەندى جياڭ زىمين مىرزا امەريكا پرەزيدەنتى لينكولننىڭ جاڭاعى دەموكراتيا تۋرالى سوزىنەن ءۇزىندىنى اعىلشىن تىلىندە جاتقا ايتىپ شىقتى. بۇدان كەيىن الماتىدا پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ وتباسىندا قوناقتا بولعانىن، بىرلەسىپ ءان سالعاندارىن دا ەسكە الدى. جياڭ زىمين ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە شىڭجاڭدا بولعاندا وزىنە «ادەمى روزا گۇلى» دەگەن ءاننىڭ قاتتى ۇناعانىن ايتتى. كوپ جىلدار وتكەن سوڭ، 1996 -جىلى الماتىدا رەسمي ساپارمەن بولعانىندا وزىنە ۇنايتىن جاڭاعى «ادەمى روزا گۇلى» دەگەن ءاننىڭ قازاقتىڭ ءانى «دۋدار- اي» ەكەنىن بىلگەنىن، سول جايدى كۇلە وتىرىپ، شىنايى كوڭىلىمەن جەتكىزدى. ەكى ەل باسشىلارىنىڭ اسەرلى اڭگىمەلەرىمەن، ەستەلىكتەرىمەن قاتار ورىلگەن بۇل كەزدەسۋ حاتتاما بەكىتكەن ۋاقىتتان اسىپ كەتكەن- ءدى. وسىلايشا، قىتايدىڭ بۇرىنعى باسشىسى ءوز قوناعى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىن ەرەكشە قۇرمەتپەن جانە اسا جىلىلىق سەزىممەن قارسى الىپ، قيماس كوڭىلمەن قوشتاسىپ، شىعارىپ سالدى.

كەزدەسۋدەن ۇلكەن اسەر العان پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ سىرتقا شىققان بەتتە بارىمىزگە قاراپ: «قانداي قاجىرلى، جىگەرلى، تالانتتى ادام! ءبارىمىز دە وسى كىسىدەن ۇلگى الۋىمىز كەرەك، جاسى جاقىندا 82 گە تولدى، ءالى قاجىر- قايراتى مول، ويى زەرەك!» دەپ، ەسكى دوسىنا دەگەن شىنايى كوڭىلىن، ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.. .

2019 -جىلى 1-قازاندا قىتايدىڭ 70 جىلدىعى بەيجىڭدەگى تيانانمەن الاڭىندا اسا سالتاناتتى جاعدايدا اتالىپ ءوتتى. سول كەزدە ەلباسىنىڭ ەسكى دوسى، 93 جاستاعى قاجىر- قايراتى مول جياڭ زىميندە الاڭنىڭ رەسمي مىنبەرىندە ق ح ر ءتوراعاسى شي جينپينمەن بىرگە بىرنەشە ساعات بويى تاپجىلماي قاتار تۇرىپ، سالتاناتتى اسكەري شەرۋدى، حالىقتىق سەرۋەندى تاماشالادى.. .

يكرام ادىربەكوۆ،

توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى،

تۇركى مەملەكەتتەرى

اقساقالدار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى

Egemen Qazaqstan