ەسەنقۇل سافۋاني - تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭعا ىلەسپە اۋدارما جاساعان تۇلعا
تانىمال پۋبليتسيست ساۋلەبەك جامكەنوۆتىڭ «ءۇش قيان» باسپاسىنان شىققان «جەتى بەل اسقان جەتەۋ» اتتى كىتابىندا ە. سافۋاني جايلى قىزعىلىقتى دەرەكتەر بار.
ونەگەلى ءومىرى كىتاپقا ارقاۋ بولعان تۇلعا تۋرالى سىر شەرتۋدى ءجون سانادىق.
ە. سافۋاني 1946 -جىلى 18- جەلتوقساندا قاراقالپاقستاننىڭ باتىسىندا ورنالاسقان، ماڭعىستاۋدىڭ ماڭ دالاسىمەن شەكتەسىپ جاتقان قوڭىرات اۋدانىنىڭ 5-اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. باستاۋىش ءبىلىمدى اۋىلىندا العان ەسەنقۇل قوڭىرات قالاسىنداعى تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ دايىندىق مەكەمەمەسىندە جۇمىسشى بولا ءجۇرىپ، ن. ي. لوباچيەۆسكي اتىنداعى كەشكى جۇمىسشى جاستار مەكتەبىندە وقىدى. بۇل ءبىر اڭىزعا تولى ءوڭىر. ءبىر كەزدەرى ىرعىز- تورعاي كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى ازبەرگەن مۇڭايتپاس ۇلى ويعا قۇلاپ، وسى قوڭىراتتى بيلەگەن. اتاقتى باتىر سونداعى قازاقپەن بىرگە قاراقالپاقتاردى دا تۇركىمەن شاپقىنشىلارىنان قورعاعانى جايلى دەرەك كوپ.
ونىڭ بۇل ەرلىگىن قاراقالپاقتىڭ كلاسسيك اقىنى بەرداق قارعاباي ۇلى ءوزىنىڭ «ازبەرگەن بي» داستانىندا « بۇل باتىردىڭ ەرلىگى «شاھناماداعى» رۇستەمنەن كەم ەمەس» دەپ جىرلاعان. بابالارى ات ويناتقان قۇلا قىردا ءوسىپ، بالا كۇنىنەن ولاردىڭ ەرلىگى جايلى اڭىزداردى تىڭداعان ەسەنقۇل سوزگە قۇمار بولدى. بالكىم، وڭىردە دۇنيەگە كەلگەن قانداس اعالارى جاڭاباي ساپاروۆ پەن تولەگەن ايبەرگەنوۆتەردىڭ قاراقالپاق، قازاق ادەبيەتىنىڭ جۇلدىزدارىنا اينالۋى ونىڭ ارمانىن ۇشتاعان بولۋى دا مۇمكىن. كەمەڭگەر جازۋشى ءابىش كەكىلباي قاراقالپاقستاننىڭ شوماناي اۋدانىندا تۋعان دارىندى اقىن سابار اداي جايلى «وزەگىڭدى ۇزە ءسۇي ءوز ەلىڭدى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا:
«ولاردىڭ (جاستىق شاعى جات جەردە وتكەندەردىڭ- ب. ۇ. ) كوكىرەگىندە ءدايىم تۋعان ەلى تۇردى. كەشەگى ەركىن داۋرەنى تۇردى. كوز الدارىندا كولەڭدەپ بابا زاماننىڭ بايىرعى كورىنىستەرى ءجۇردى. تۋعان ءتىلىن، ادەت- عۇرپىن، سۇيەككە سىڭگەن مىنەز- قۇلقىن كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن اتامەكەننەن الىپ كەتكەن بىردەن- ءبىر اسىل قازىنالارى ساناپ قاستەر تۇتتى. سونىڭ ارقاسىندا شەت جەردەگى مۇسكىندىكتىڭ ديىرمەنىنە قانشا تۇسسە دە، مۇرتتارى شاعىلماستان ءبۇتىن شىقتى. قاز قالپىندا قازاقتار بولىپ ءبۇتىن ورالدى» دەگەن بولاتىن.
بۇل سوزدەردى ەسەنقۇلعا قاتىستى قولدانساق تا نەگىزگى ويدان قياس كەتپەيمىز. سوزگە دەگەن ماحاببات اتامەكەنگە دەگەن ماحابباتپەن استاسىپ كەتتى. ول ارمان قاناتىندا قالىقتاي ۇشىپ، كازگۋ- ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە قۇجات تاپسىردى. باعى جانىپ، 1969 -جىلى ستۋدەنت اتاندى. قازاق ءتىلىنىڭ بار بايلىعىن كوكىرەگىنە حاتتاپ وسكەن ەسەنقۇل ارمان، ساعىنىشىن جەتكىزۋ ءۇشىن «تولقىن» اتتى قولجازبا جۋرنال شىعاردى. ارينە، بۇل تەك ءوزىنىڭ عانا ەمەس، جان- جاقتان جينالعان جاستاردىڭ ماقسات- مۇراتىنا بارار بيىككە باسپالداق جاساۋدان تۋعان وي- تۇعىن.
جەكەن جۇماحانوۆ پەن ورالحان بوكەي جۋرنالعا العىءسوز جازسا، بەلگىلى ۇستاز ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ تۇساۋكەسەر وتكىزۋگە باسشىلىق جاساپ، جاس ستۋدەنتتىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، بەدەلىن كوتەرىپ تاستادى. ەسەنقۇل ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ قازاق ۇلتتىق تەليەۆيدەنيەسىنە رەداكتور بولىپ جۇمىسقا ورنالاستى. سول كەزدەگى كوركەم، عىلىمي تانىمدىق، دەرەكتى فيلمدەر، ولاردى تۇسىرۋگە قاتىسقان شىعارماشىلىق ادامدارى جايلى تەلەوچەركتەر جاساپ، تەلەجۋرناليستيكانىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوستى. سول ارقىلى بايتاق ەلگە بەلگىلى بولدى.
«قازاقفيلم» ءوز تاريحىندا 100-دەن اسا كوركەم، 500-دەن دەرەكتى فيلم تۇسەرگەن دەسەك، 70-جىلدار كينو ونەرىمىزدىڭ ەرەكشە دامىعان شاعى. «اتاماننىڭ اقىرى» (1971)، «قىز جىبەك» (1972)، «ورمان باللاداسى» (1972) سياقتى كەسەك تۋىندىلار سول ءداۋىردىڭ جەمىسى دەسەك، ەسەنقۇلدىڭ كەيىپكەرلەرى ايقىندالا تۇسەدى.
ەسەنقۇل سافۋاني 1980-87 -جىلدار ارالىعىندا «قازاقستان» باسپاسىندا باس رەداكتور رەتىندە جەمىستى ەڭبەك ەتتى. «ساياسي ەكونوميا» وقۋلىعىن، ك. ماركس پەن ف. ەنگەلستىڭ 3 تومدىق شىعارمالار جيناعىن، ف. ەنگەلستىڭ «تابيعات ديالەكتيكاسى»، ي. بەرەجكوۆتىڭ «پوتسدامعا جەتكىزەر جول» كىتاپتارىن اۋدارۋعا، رەداكسيالاۋعا قاتىستى. قازاقستان س س ر- ءىنىڭ 1978 -جىلعى كونستيتۋتسياسىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولدى. 1987 -جىل قازاقستان جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنا جاۋاپتى قىزمەتكەرلىككە قابىلداندى. 1990 -جىلى سەكتور مەڭگەرۋشىسى بولدى. 1991 -جىلدىڭ 16 -جەلتوقسانى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا دا، كەيىپكەرىمىزدىڭ ءومىر جولىندا دا ەستەن كەتپەس ەلەۋلى وقيعا رەتىندى قالعانى داۋسىز.
ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنىڭ باستاۋى بولعان سول كۇنى جاريالانعان «ق ر تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» زاڭىن ءتول تىلىمىزگە اۋدارعان ءارى ونى زالدا وتىرىپ تىڭداعان باقىتتى جانداردىڭ ءبىرى وسى ەسەنقۇل سافۋاني بولاتىن. سول كەزدەگى ونىڭ تەبىرەنىسىن، قۋانىشىن سوزبەن جەتكىزۋ استە مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، زۇلمات جىلداردىڭ زوبالاڭىنان قاشىپ سىرتقا اۋىپ كەتكەن ەلدىڭ ۇرپاعى ءارى ونداعى كۇيكى تىرلىكتىڭ شەت جاعاسىن ءوز كورىمەن كورگەن كىسى ءۇشىن تۋعان ەلدىڭ ەگەمەندىگىنەن اسقان باقىت بار ما؟
ەسەنقۇل سافۋاني وزىنە تاپسىرىلعان ءىستى دەر كەزىندە ورىندايتىن جاۋاكەرشىلىگىنىڭ، تەرەڭ ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا اينالاسىنا بەدەلدى بولا بىلگەن جان. ەشقانداي مەكەمە مۇنداي ماماننان ايرىلعىسى كەلمەيدى. سوندىقتان دا بولار، ول كوپ قىزمەت اۋىستىرماعان كىسى. 1996 -جىلى قاڭتاردا قوس پالاتالى پارلامەنت قۇرىلعان شاقتا ول سەناتتىڭ رەداكسيالىق - باسپا ءبولىمىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىلىگىنە تاعايىندالدى. 2000 -جىلدىڭ ساۋىرىنەن ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقاردى.
وسى ورايدا تاعى ءبىر ماڭىزدى وقيعانى ايتپاي كەتسەك بولماس. ول 1997 -جىلى 9- جەلتوقساندا ارىپتەستەرىمەن بىرگە سارى ارقا تورىنە قونىس اۋداردى. ەرتەڭىنە ياعني، 10- جەلتوقسان كۇنى اقمولا قالاسىن استانا دەپ وزگەرتۋ دەكلاراتسياسىن جاريالاۋ سالتاناتىندا وتىرىستىڭ ىلەسپە اۋدارماسىنا قاتىستى. سوندىقتان دا، ەسەنقۇل سافۋانيدىڭ ەسىمى سادىبەك تۇگەل مەن داۋرەن مۇسا شىعارعان «العاشقى استانالىقتار» - «پەرۆوپروحودتسى استانى» انىقتامالىعىنىڭ 1-تومىنا ەندى.
ەسەنقۇل سافۋاني سەنات پەن ق ر زاڭ شىعارۋ ينستيتۋتى لينگيۆيستيكا جانە حالىقارالىق شارتتار جوبالارىنا عىلىمي لينگيۆيستيكالىق ساراپتاما سەكتورىندا ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، شىعارماشىلىعىنىڭ باسىم بولىگىن حالىقارالىق تەرميندەردىڭ قازاقشا دۇرىس اۋدارىلۋىنا، جاسالۋىنا اتسالىستى. «وبەكت»، «سۋبەكت»، «رەكونسترۋكسيا»، «فورما»، «پروتسەسس»، «فورمالنوست»، «فورمالنايا پروۆەركا»، «شيروكوفورماتنايا پەچات»، «نورماتيۆنىە اكتى»، «نومينالنىي ستويموست» سياقتى تەرمين مەن تىركەستەردىڭ قازاقشا بالاماسىن جاساۋدا بۇل كىسىنىڭ ەڭبەگى وراسان. «اۋدارما دالدىكتى قاجەت ەتەدى»، «ىزدەنىس پەن ناتيجە» ، «تەرمين- زاڭنامالىق اكتىلەردىڭ نەگىزى»، «زاڭ قازاقشا جازىلسىن دەسەك»، «زاڭناماداعى تەرميندەردىڭ اتقاراتىن ءرولى»، «نيەت پەن ناتيجە» ت. ب. ماقالالارىندا كوتەرىلگەن وزەكتى ماسەلەلەر ءالى ءوز ماڭىزىن جويعان جوق.
ەسەنقۇل ءسافۋانيدىڭ تاعى ءبىر ەلەۋلى ءىسى - بولات قاراقۇلوۆپەن بىرگە جەرلەسى، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ داڭعايىر جىراۋى ناۋرىزبەك نۇرجاۋباي ۇلىنىڭ جانە قاراقالپاقستانداعى باسقا جىراۋلار شىعارماشىلىعىن 1982 -جىلى 17 تاسپاعا جازىپ الىپ، قازاقستانعا تابىستاۋى دەر ەدىك. بۇل ەرەن ەڭبەكتى كەلەر ۇرپاق كادەسىنە جاراتار دەگەن ويدامىز.
اۆتور: بەگابات ۇزاقوۆ
