قازاقستاندا جويىلىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان جانۋارلار
ناتيجەسىندە، عالامشارىمىزداعى جاندىكتەر جىلىنا 2,5 پايىزعا قىسقارىپ بارا جاتقانى انىقتالعان. ەگەر وسىلاي جالعاساتىن بولسا، تاعى 1 عاسىردان كەيىن جەر بەتىندە مۇلدەم جاندىكتەر قالمايدى ەكەن.
ەۋروپادا 30 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە جاندىكتەردىڭ سانى 80 پايىزعا ازايىپ، قۇستار پاپۋلاتسياسىنىڭ 400 ميلليونعا جۋىعى جويىلىپ كەتكەن.
بۇكىلالەمدىك جابايى تابيعات قورىنىڭ 2014-جىلعى بايانداماسىندا 1970-جىلدان باستاپ جابايى جانۋارلاردىڭ سانى ەكى ەسەگە ازايىپ كەتكەنى تۋرالى جازىلعان. نازارلارىڭىزعا قازاقستاندا جوعالىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان جانۋارلار ءتىزىمىن ۇسىنامىز.
1. ارال بەكىرەسى
ارال بەكىرەسى، ءپىلماي (Acіpenser nudіventrіs) - بەكىرەتارىزدىلەر وتريادىنىڭ بەكىرەلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن بالىق.
ارال بەكىرەسى - ارال، ازوۆ جانە قارا تەڭىزدەرىنەن، كاسپي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن جانە وعان قۇياتىن وزەندەردىڭ ساعالارىنان اۋلانادى. بالقاش كولىنە جىبەرىلىپ، جەرسىندىرىلگەن. ونىڭ ەتى دامدىلىگى مەن تاعامدىق قاسيەتى جاعىنان بەكىرەنىڭ ەتىنەن ءسال تومەندەۋ.
كاسپي جانە ارال تەڭىزدەرىندە كەزدەسەدى. بالقاشتا جەرسىندىرىلگەن. دەنە تۇرقى 210 س م، سالماعى 60 كيلوداي.
تىرشىلىك ورتاسىنا سايكەس ارال بەكىرەسىنىڭ قورەك قۇرامى وزگەرىپ وتىرادى. ارال بەكىرەنىڭ ەتى وتە ءدامدى، ۋىلدىرىعى باعالى كەلەدى، كاسىپتىك ءتۇر، سوندىقتان كەزىندە وتە كوپ اۋلانعان. ارال بەكىرە قورعاۋعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلگەن.
2. التاي ارقارى
التاي ارقارى (لات. Ovis ammon ammon) - جۇپتۇياقتىلار وتريادى، قۋىسمۇيىزدىلەر تۇقىمداسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ⅩⅨ عاسىردىڭ باسىندا باتىس جانە وڭتۇستىك التاي تاۋلارىندا كەڭ تارالعان.
ⅩⅨ عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا بۇل تاۋلاردا ول جويىلىپ كەتتى. قازاقستاندا قازىرگى كەزدە كۇرشىم جوتاسىندا، قالماشىق وزەنىنىڭ جوعارعى اعىنىنداعى بيىك تاۋ بەتكەيلەرىندە جانە بۇقتىرما سۋ قويماسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعىنداعى تاۋلاردا تىرشىلىك ەتەدى.
نەگىزىنەن تەڭىز دەڭگەيىنەن 800-3000 مەتر بيىكتىكتەگى تاۋ شالعىندارىندا مەكەندەيدى. جازدا تاۋدىڭ ءالپى جانە ءسۋبالپى بەلدەۋلەرىن مەكەندەسە، كۇز تۇسە تاۋ ەتەكتەرىنە قاراي قونىس اۋدارادى. قوشقارىنىڭ شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 125 س م- گە، ءمۇيىزىنىڭ ۇزىندىعى 129 س م- گە دەيىن جەتەدى. التاي ارقارى - وتە باعالى اڭ. سانى ازايىپ، تارالۋ ايماعى قىسقارىپ بارا جاتقاندىقتان قورعاۋعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلگەن. ونى اۋلاۋ 25 مىڭ دوللار، الەمدەگى باعاسى 55 مىڭ دوللار تۇرادى.
ساق داۋىرىندە ارقار ەلدىكتىڭ رۋحتى سيمۆولى بولىپ سانالعان. ەسىك قالاسىنىڭ جانىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ باس كيىمىنىڭ ەڭ جوعارى بولىگىندەگى التىننان قۇيىلعان ءمۇسىنى سوعان ايعاق بولا الادى. جالپى، ەلىمىزدە ارقارلاردىڭ سانى - 16 مىڭنان اسپايدى.
3. لاشىن
لاشىن(لات. Falco peregrinus) - سۇڭقار تۇقىمداسىنا جاتاتىن جىرتقىش قۇس. قازاقستاندا ىلە الابىنىڭ تومەنگى اعىسىندا، ەرتىس - ەسىل وزەندەرى الابىندا، الاكول، قىزىلتۇز، زايسان كولدەرى ماڭىنداعى ادىرلاردا، التاي، الاتاۋ، تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ بوكتەرلەرىندە كەزدەسەدى.
لاشىن قاتتى ەكپىن الىپ قۇسقا شۇيىلگەندە سەكۋندىنا 100 مەترگە دەيىنگى جىلدامدىقپەن ۇشا الادى. جالپى ساعاتىنا 300 ك م شاپشاڭدىقپەن ۇشادى. وسى ابجىلدىگىنىڭ ارقاسىندا براكونەردىڭ باستى ولجاسىنا اينالىپ وتىر. ەرەكشە قۇستى شەتەلدە امىرەسە اراب ەلدەرىندە ساتىپ العىسى كەلەتىن قالتالىلار وتە كوپ. نارىقتاعى باعاسى 100 مىڭ دوللارعا دەيىن بارادى. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى ەلىمىزدە 4 مىڭ لاشىن بولعانى جايلى دەرەك بار. بۇگىندە ونىڭ ناقتى سانى تۋرالى دەرەك جوق. تەك بيىل الماتىداعى «سۇڭقار» ورتالىعى 1989-جىلدان بەرى جابايى تابيعاتقا 700 لاشىن ۇشىرعانىن ايتادى. لاشىن 1996-جىلى قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلگەن.
4. اق تىرنا
اق تىرنا (لات. Grus leucogeranus) — تىرنالار تۇقىمداسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. قازاقستاننىڭ باتىس جانە ورتالىق ايماقتارىن كوكتەمگى جانە كۇزگى ۇشۋ كەزىندە قونىستايدى. بۇل كەزدە ناۋرىزىم قورىعىندا، ىرعىز جانە تورعاي وزەندەرى مەن ارال تەڭىزى جاعالاۋىندا ءجيى كەزدەسەدى. سيراعىنىڭ تومەنگى جاعى قاۋىرسىنسىز، قۇيرىعى قىسقا. موينى، اياعى ۇزىن. قاناتىنىڭ قارىمى 2 مەترگە، سالماعى 10 ك گ- عا دەيىن جەتەدى. قاناتى اق، قاناتىنىڭ ۇشى قارا، تۇمسىعى قىزىل. سۋات ماڭىن، كوبىنەسە باتپاقتى جەرلەردى مەكەن ەتەدى. قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلگەن.
ءتۇردىڭ جالپى سانى 1,5 مىڭنان اسپايدى. قازاقستاندا ۇشىپ وتەتىن اق تىرنالار تەك قورعالجىن قورىقتارىندا عانا قورعالادى.
5. قابىلان
قابىلان (لات. Acinonyx jubatus) — سۇتقورەكتىلەر كلاسى، مىسىق تۇقىمداسىنا جاتاتىن اڭ. افريكا، ورتا ازيا جانە ءۇندىستاندا تارالعان. قازاقستاندا XVIII عاسىردىڭ اياعى مەن ⅩⅨ عاسىردىڭ باسىندا كاسپي مەن ارال تەڭىزدەرىنىڭ ارالىعىنداعى ءشولدى ايماقتا تىرشىلىك ەتكەن. ⅩⅩ عاسىردىڭ 50-جىلدارى سيرەك بولسا دا، ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە كەزدەسىپ قالىپ ءجۇردى.
قابىلان جانۋارلاردىڭ مىسىقتارىزدىلەر تۇرىنە جاتادى. ول ساعاتىنا 112 ك م جىلدامدىقپەن جۇگىرەتىن ەڭ جىلدام جانۋار.
قابىلاننىڭ دۇنيەجۇزىندە ءبىر عانا ءتۇرى كەزدەسەدى. ول افريكانىڭ ساۆۆانالى دالالارىندا، اراۆيا تۇبەگىندە، يران، يراك، اۋعانستان، ينديادا، شىعىس كاۆكازدا، الدىڭعى جانە ورتا ازيانىڭ شولەيتتى- ءشولدى القاپتارىندا تارالعان. قابىلاننىڭ تەرىسى وتە باعالى. نارىقتاعى باعاسى 10 مىڭ دوللار شاماسىندا. تەرىسى قىمبات جانۋاردى براكونەرلەر اۋلاپ، تاۋىسۋعا جاقىنداعان.
«بۇل جانۋار ەرتە كەزدەردە قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ جانە ءۇستىرت وڭىرلەرىندەگى قۇمدى جازىقتىقتارى مەن ۇساق قىراتتاردا كەزدەسكەن. سوڭعى 35 جىل ىشىندە قابىلاننىڭ ەلىمىزدە كەزدەسكەندىگى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق. تەك سوڭعى جىلدارى ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنان ونىڭ ءىزىن جانە ءوزىن كورگەندەر تۋرالى باسپا بەتتەرىندە شاعىن ماقالالار جاريالانىپ، ءبىردى- ەكىلى قابىلاننىڭ تۇركىمەن وڭىرىنەن اۋىپ كەلگەن بولۋى مۇمكىن دەگەن دەرەكتەر بار»، - دەيدى پروفەسسور رىسباي ساتىمبەكوۆ.
قابىلان قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» 2010-جىلى ەنگىزىلگەن.
massaget.kz