ەلباسى جانە قانداستار

نۇرسۇلتان. قازاقپارات - «كوش كەلەدى! اعايىن، كوش كەلەدى! قارسى الدىنان شىق ەندى وسكەن ەلى، باۋىرلارمەن قاۋىشۋ وڭاي ما ەكەن؟! -ەكى كوزدەن ەرىكسىز جاس كەلەدى»، دەپ اقىن اعامىز يسرايل ساپارباي جىرلاعانداي، تاۋەلسىزدىك تاريحىنداعى باعا جەتپەس بايلىقتارىمىزدىڭ ءبىرى - قازاق كوشى، ياعني الاش بالاسى ازاتتىق العان تۇستا، الىس- جاقىن شەتەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستاردىڭ اتاجۇرتقا ورالۋى.

وسى ءبىر ۇلى كوشتىڭ جولىن اشىپ، ءجون- جوباسىن كورسەتكەن ادام - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ. ەڭ اۋەلى ايتارىمىز، ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان تاريحي داتا - 1991 -جىلى 16 -جەلتوقسان كۇنىنەن ءدال ەكى اپتا وتكەندە، ياعني 1992 -جىلدىڭ 1 -قاڭتار كۇنى ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وتاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى شەتەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەتنوستىق قازاقتارعا ارناپ «الىستا جۇرگەن اعايىندارعا اق تىلەك» («ەگەمەندى قازاقستان». №1 (20076). 01.01.1992 ج.) اتتى تاريحي سالەمىن جولدادى.

وسى سالەم- حاتتا: «قىمباتتى وتانداستار! ەجەلگى اتامەكەنىنەن جىراقتاپ قالعان سىزدەردى كەشەگى كۇنگە دەيىن اتا- بابا جەرىنە قايتىپ كەلە الامىز با دەگەن سۇراق الاڭداتىپ كەلگەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى دە ىستىق دەيدى حالقىمىز. قانداس باۋىرلارىمىزدى بايىرعى اتا قونىسىنا تارتۋ ماقساتىندا ادام پراۆوسى تۋرالى ەلارالىق ەرەجەلەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستان ۇكىمەتى «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاقستاندا قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» ارنايى 711 -شى قاۋلى قابىلدادى.

سوندىقتان اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق» دەگەنى، الىستا جۇرگەن اعايىندارعا اتامەكەنگە شاقىرعان ۇندەۋ ىسپەتتەس اسەر ەتسە، 1992 -جىلى 29-قىركۇيەك كۇنى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىندا: «ءاربىر ادامىنىڭ ءبىرى اتامەكەننەن جىراقتا جۇرگەن قازاقتان باسقا حالىق جوق. ءبىراق بارىنە ءتان، بارىنە ورتاق نارسە - ساعىنىش، اتامەكەندى اڭساۋ. سول سەبەپتى، ەلىمىز «كوشى- قون تۋرالى» زاڭ قابىلدادى.

وسى ارقىلى سىرتتا جۇرگەن وتانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا بايلانىستى كوپتەگەن جەڭىلدىك جاساۋ كوزدەلگەن. قىسقاسى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كەڭ قۇشاعى سىزدەرگە ءارقاشان اشىق باۋىرلار. سوندىقتان دا، دۇنيە جۇزىندەگى قازاقتار قاي ەلدە جۇرسە دە، ءوزىن قازاقستاننىڭ وكىلى سەزىنەتىندەي، قازاق ازاماتى سەزىنەتىندەي، جاعداي جاساۋ - ءبىزدىڭ بولاشاقتاعى مارتەبەلى مىندەتىمىزدىڭ ءبىرى» دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.

وسىلاي نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ الىستاعى اعايىندى اقجارىلقاپ اتاجۇرتقا شاقىرعان اق تىلەگى، سىرتتا جۇرگەن قانداستاردىڭ اتامەكەنگە دەگەن اڭسارىن وياتتى، ولاردىڭ تۇلابويىندا سان عاسىرلار بويى تۇنىپ جاتقان ساعىنىشىن جاندىردى. وياتىپ قانا قويعان جوق تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ- الاڭ اۋىر شاقتارىندا ەشتەڭەنى ەلەڭ قىلماي اتاجۇرتقا ات باسىن بۇرعىزدى.

بۇل وقيعا جايلى ەلباسى ن. نازاربايەۆ 2017 جىلى جارىق كورگەن «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» دەگەن كولەمدى ەڭبەگىنىڭ 77 -بەتىندە: «1990-جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى كوشى- قون اعىسىنىڭ كۇشەيۋى بارلىق جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە ورتاق قۇبىلىس بولدى. وسى جىلدارى قازاقستاننان جاپپاي كوشۋدىڭ سان الۋان فاكتورلارى بار ەدى. ەكونوميكالىق داعدارىس ءوندىرىستىڭ قىسقارۋىنا اكەلىپ سوقتى، كاسىپورىندار جابىلىپ، جۇمىسىن توقتاتتى، ادامدار جۇمىسىنان ايىرىلدى جانە ولاردا ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىم بولمادى، الاڭداۋشىلىق كوڭىل كۇي قالىپتاستى... ەلدەن كوپتەگەن تۇرعىن ۇدەرە كوشىپ جاتقاندا شەتەلدەردە تۇراتىن قازاقتار، كەرىسىنشە، تاريحي وتانىنا ورالا باستادى. ولاردىڭ اراسىندا بەلگىلى عالىمدار، جازۋشىلار، ارتىستەر، سۋرەتشىلەر، قوعام قايراتكەرلەرى بار ەدى. تەك قانا ستيحيالى ەمەس، سونداي- اق تارتىپپەن جۇرگىزىلگەن بۇل ۇدەرىس ەل ءۇشىن اۋىر سوققان كوشى- قون زارداپتارىنىڭ ورنىن تولتىرا الاتىنى بەلگىلى بولدى» دەپ ەسكە الادى.

وسىلاي ەلى سۇيگەن، ەلىن سۇيگەن ەلباسى ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارى شەت مەملەكەتتەرگە بارعان ءاربىر ساپارىندا، سول ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىن ءارقاشان نازاردان تىس قالدىرىپ كورگەن جوق.

نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى: «شەتەلدەرگە ساپارلاپ بارعان تۇستاردا سول ەلدەردىڭ باسشىلارى تاراپىنان سوندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتار جايلى ەشقاشان جامان ءسوز تىڭداپ كورمەدىم. بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ قايدا جۇرسە دە، ءوزىنىڭ مادەنيەتىن ساقتاپ، تىنىش ءومىردى قالايتىن قاسيەتى دەپ بىلەمىن. سونداي- اق شەتەلگە شىققان ءاربىر ساپارىمدا وتانداستارمىز ىزدەپ كەلىپ، وي- ارمان، مۇڭ- مۇقتاجىن ايتىپ جاتادى. سىرلاسا قالساڭ ساي سۇيەگىڭ سىرقىرايدى، ارمان- تىلەكتەرىن تىڭداساڭ، جان- جۇرەگىڭ ەلجىرەيدى. 1991 -جىلى تۇركياعا بارعان ساپارىمدا ىستانبۇل اۋەجايىنا جينالعان اعايىندار «اقسارباس»، «اقسارباس» دەپ قول جايىپ، ءبىر ءۇش اقسارباس قۇربان شالعانى مەنى قاتتى تەبىرەنتتى. مۇنداي ىقىلاس- پەيىلدى گەرمانيا، فرانسيا، موڭعوليا ەلدەرىنە بارعان ساپارىم كەزىندە دە كوردىم» دەپ ەسكە الادى («دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى: 15 جىل». - الماتى، 2007 ج. - 54 ب).

جوعارىدا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ايتقانداي، شەتەلدە شۇرقىراي امانداسىپ، جامىراي سالەمدەسىپ وزدەرىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «قازاق پاتشاسىنىڭ» ماليكە ءجۇزىن كورىپ، مۇبارەك قولىن الىپ، ناقتىراق ايتقاندا جۇزدەسۋ اسەرىنەن جۇرەگىنە جىلۋ تاپقان قانداستار ەستەلىگىنە نازار اۋدارساق:

- قازاق ەلى العاش تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان 1991 -جىلى 31 -قازاندا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى لوندونعا كەلدى، - دەپ ەسكە الادى سول كەزدە گەرمانيادا تۇرعان قازاق اقساقالى، بىلايعى قاۋىمعا «قارا جورعا» بيىمەن تانىلعان ارىستان توسىن اعامىز.

- ەلباسىنىڭ وسى ساپارىندا ەبىن تاۋىپ جولىقتىم. ءبىر كۇن قاسىندا بولىپ ارمانسىز اڭگىمەلەستىم. نۇرەكەڭ كەشىكپەي گەرمانياعا كەلەم، سول كەزدە جولىعايىق دەدى. ۇزاماي بەرلينگە كەلدى. ەۋروپاداعى قازاقتار تۇگەل جينالىپ، نۇرەكەڭمەن كەزدەسىپ بۇكپەسىز سويلەستىك. نۇراعام قايتاتىن كۇنى قوشتاسىپ تۇرىپ، ەڭىرەپ جىلادىم. مەنى بايقاپ قالعان ول كىسى ماشيناسىن توقتاتىپ: «نەگە جىلايسىڭ، جىلاپ قالعانشا مەنىمەن بىرگە ەلگە قايت، ءجۇر! وتىر ماشيناعا» دەدى. امال نە؟ بۇل كەزدە مەنىڭ پاسپورت، ۆيزا سياقتى دايىندىقتارىم جوق ەدى. «جۇرە المايمىن» دەدىم. ەلباسى: «وندا اماندىق بولسا ءالى تالاي كەزدەسەمىز. زەينەتكە شىققان سوڭ ەلگە قايت!» دەدى. مەن ساسقانىمنان «قۇپ، تاقسىر!» دەپ يىلە بەرىپپىن.

كوز جاسىن كولدەتكەن ارىستان اعامىز 1992 -جىلى قازاقستانعا ءبىرجولا كوشىپ كەلدى. ەلباسىنىڭ ارقاسىندا ۇزاق جىل اڭساعان ارمانعا قول جەتكىزدى. بۇگىندە ول الماتى وبلىسى، قاراساي باتىر اۋدانىنىڭ رايىمبەك اۋىلىندا وتباسىمەن تۇرىپ جاتىر.

سول سياقتى، تاعى ءبىر وقيعانى تانىمال جۋرناليست قۇتماعامبەت قونىسبايدىڭ اۋىزىنان ەستىدىك: - 1993 -جىلى 17 -جەلتوقساندا الماتى قالاسىندا قازىرگى م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قۇرىلۋىنا بايلانىستى تۇساۋكەسەر جيىن ءوتتى. وسىعان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ دا قاتىستى. سونىمەن قاتار اتالعان باسقوسۋعا جان- جاقتان دياسپورا وكىلدەرى دە شاقىرىلدى. بەكىتىلگەن سەناري بويىنشا وزبەكستاندىق اعايىندار اتىنان قايراتكەر تۇلعا ارتىقباي ۇكىبايەۆ قىسقاشا بايانداما جاسادى.

ءبىراق وزبەكستاندا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن يەلەنىپ وتىرعان قاراقالپاقستاندىق قانداستار جايلى ءسوز بولمادى. سودان جەكە پىكىر ايتۋعا بەكىنىپ، پرەزيديۋمنان ءسوز بەرۋىن سۇرادىم. ءوتىنىشىم قابىلداندى. ماعان ءسوز بەرىلدى، - دەيدى.

وسىلاي ءسوز تىزگىنى قولىنا تيگەن قۇتماعامبەت تالاپباي ۇلى، الەم قازاقتارىنىڭ وننان ءبىرى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قاراقالپاق ەلىنىڭ اۋماعىنداعى قازاقتاردى وتانىنا ورالتۋ جانە ەلارالىق بارىس- كەلىس ءھام مادەني بايلانىستى جاڭعىرتۋ ءۇشىن «الماتى - نۇكىس» باعىتىندا پويىز جۇرگىزۋ ماسەلەسىن جانە قازاقستاندىق تەلەباعدارلامالاردىڭ كورسەتىلۋىن، سونىمەن قاتار جوعارى وقۋ ورىندارىنا ستۋدەنتتەر قابىلداۋ جايىن قوزعاپتى. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى بولسا جالىندى جاستىڭ ءوتىنىش- تىلەگىن ماقۇلداپ، دەرەۋ جازىپ الىپتى.

ارادا ءبىر اي وتكەندە، ياعني 1994 -جىلى 24 -قاڭتار كۇنى «الماتى - نوكىس» جولاۋشىلار پويىزى كەڭ دالانى كوكتەي ءوتىپ، جاڭا ءداۋىردىڭ جاسامپاز جاڭعىرىعىنداي نوكىسكە تۇمسىق تىرەپ توقتاعان ەكەن. وسى پويىزدىڭ ارقاسىندا قاراقالپاقستاننان قازاق كوشى باستالدى. قازىرگى تاڭدا رەسمي دەرەكتە ايتىلىپ جۇرگەندەي وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنان قونىس اۋدارعان 542,6 مىڭ قازاقتىڭ 300 مىڭعا جۋىعى وسى قاراقالپاقستاندىق اعايىن كورىنەدى.

بۇلاردىڭ اراسىندا كىمدەر بار دەسەڭىز: الماتى وبلىسىندا ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى تۇيە شارۋاشىلىعى «داۋلەت- بەكەت» ج ش س- ىن قۇرعان سىدىق داۋلەتوۆ، 2005 -جىلى بوكستان الەم چەمپيونى اتانعان ەلدوس جاڭابەرگەنوۆ، تاعى دا بوكس سپورتىنان وليمپيادا ويىندارىنىڭ قوس كۇمىس (لوندون 2012، ريو-دە-جانەيرو 2016) مەدالىن جەڭىپ العان ادىلبەك نيازىمبەتوۆ ت. ب.

سول سياقتى ءۇشىنشى وقيعا - نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى 1993 -جىلى قازان ايىندا موڭعولياعا رەسمي ساپارمەن بارادى. قۇرمەتتى قوناقتى ولكە قازاقتارى ون ەكى قانات كيىز ءۇي تىگىپ كۇتىپ الىپ، قولىنا ۇكىلى دومبىرا ۇستاعان مەرۋەش باشاي اتتى قارىنداسىمىز ەلباسىنا ارناۋ ايتقان ەكەن.

«بۇل ارناۋدا اتاجۇرتتان الىستا جاتقان ەلدىڭ ساعىنىشى، اڭساۋى، وكسىگى، ءۇمىتى، نازى، بازىناسى دا بار ەدى. اقبوز ءۇيدىڭ الدىندا جىردى تىڭداعان پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ كادىمگىدەي تولقىدى»، دەپ جازادى اتالعان وقيعاعا كۋا بولعان جۋرناليست.

بۇل وقيعانى ول كەزدە تەلەەكران ارقىلى ءبارىمىز كوردىك.

تولعاۋداعى «قاندى بۇعاۋ قاقىراپ، قايتا ورالدى كوك تۋىم، الىستاعى اعايىن، كەلشى دەگەن جەتتى ءۇنىڭ...» دەپ كەلەتىن تىركەستى بەيجاي تىڭداۋ مۇمكىن ەمەس-تىن.

ودان بەرى قانشاما جىلدار الماستى. ءتاي-ءتاي باسىپ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان قازاقستان قازىر الەم الدىندا ىرگەلى ەلگە اينالسا، حانعايدا ءان سالعان قىزىمىز اتاجۇرتىنا ورالىپ، قازىر ق. بايجانوۆ اتىنداعى قاراعاندى وبلىستىق كونسەرتتىك بىرلەستىگىندە ابىرويلى قىزمەت اتقارىپ ءجۇر.

اتام قازاق كوپ ايتاتىن «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن ءسوز بار. راسىندا قازىر كوش تۇزەلدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا قازاقستانعا سىرتتان 1084692 قانداس- قازاق كوشىپ كەلىپتى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ كوبى وزبەكستاننان كەلگەن قانداستار سانى - 542658 ادامدى قۇراسا، كەلەسى ورىنعا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان كوشىپ كەلگەن 355501 قانداسىمىز يە بولىپ وتىر، ودان كەيىن تۇرىكمەن توپىراعىنان قونىس اۋدارعان 74706 قانداسىمىز ۇزدىك ۇشتىكتى تۇيىندەپتى. بۇلاردىڭ سىرتىندا موڭعوليادان 55937 ادام، رەسەيدەن 16816 ادام، اۋعانستاننان 13330 ادام، يراننان 8645 ادام، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنان 7372 ادام، باسقا ەلدەردەن 9637 ادام تاۋەلسىزدىك جىلدارى اتاجۇرتىنا ورالعان ەكەن. ناقتىراق ايتساق، شەتتەن ورالعان قانداستار ەلىمىزدەگى قازاق ۇلتىنىڭ %12 ىن قۇرايدى.

ءسوزىمىزدى تۇيىندەپ ايتار بولساق، ۇلكەن مەرەكە تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىق تويى اتاجۇرتىنا ورالعان ءاربىر قازاق ءۇشىن داتالى مەرەكە، تاريحي وقيعا بولارى انىق. ۇلتتىق كوشتىڭ ۇلى مۇراتىن ىسكە اسىرعان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى - قازاقتىڭ دارىندى ءانشىسى مايرا مۇحامەد قىزى ايتقانداي، وتانعا ورالعان ءاربىر قازاقتىڭ قامقورى ءھام تىرەگى.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz