عيبرات تۇتار عۇمىرلار

استانا. قازاقپارات - XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن امەريكالىق فيلوسوف دجون ميلدان «مەملەكەتتىڭ ءقادىر- قاسيەتى ونى قۇرايتىن تۇلعالاردىڭ قادىر-قاسيەتىنە بايلانىستى» دەگەن ءسوز قالىپتى.

ال فرانچەسكو پەتراركا «ناعىز اسىل ادام دۇنيەگە كەلمەيدى، ول ۇلى ىستەرى ارقىلى قالىپتاسادى» دەگەن ەكەن. ەرتەدە ايتىلعان ەستى سوزدەر ءالى كۇنگە ماڭىزدىلىعىن جويعان جوق. جويمايدى دا. بۇل رەتتە اعايىندى اشىمبايەۆتاردىڭ ءومىر جولى جوعارىدا ايتىلعان دانالىقتارمەن ۇندەسىپ جاتقانداي كورىنەدى.

تۇتقاباي اشىمبايەۆ - مايدان دالاسىندا

اتى الىسقا تاراعان تۇتقاباي اشىمبايەۆ تۋرالى وسى كۇنگە دەيىن از ءسوز ايتىلعان جوق. ونىڭ كەسەك تۇلعاسىن، ۇلى ىستەرىن ايشىقتايتىن بيىك ءسوز، جىلى ەستەلىكتەر ءالى دە ايتىلارى كۇمانسىز. ونىڭ 100 جىلدىعى بيىل اقتاۋ، الماتى جانە وسكەمەن قالالارىندا اتالىپ ءوتىلدى. ءوزى تۋىپ-وسكەن شۋ شاھارىندا دا ءجۇز جىلدىقتى تۇيىندەگەن تاماشا شارا ۇيىمداستىرىلدى. سونىڭ بارىندە تۇتقاباي اشىمبايەۆتىڭ ەسىمى مەن ەڭبەگى حالىق جادىندا ساقتالعانىن كورىپ، سۇيسىندىك. ۇلى ادامداردىڭ سوڭىندا وسىنداي ۇمىتىلماس ەستەلىكتەر مەن ەڭبەكتەردىڭ قالۋى دا زاڭدىلىق شىعار.

ونىڭ ەسىمى اتالعان جەردە ەلىمىزدىڭ شىعىسى ەرىكسىز ويعا ورالادى. ويتكەنى تۇتقاباي اشىمبايەۆ قازاقستان كومپارتياسى شىعىس قازاقستان وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى رەتىندە بۇل ولكەدە وشپەس ءىز، ولمەس مۇرا قالدىردى. ول ءوڭىردىڭ ونەركاسىبىن ورگە سۇيرەدى. كادردىڭ دا قادىرىن جاقسى ءبىلدى. ەل مەن جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ءاردايىم ونى ەرەكشەلەپ تۇردى. ەل يگىلىگىنە باعىتتالعان ىستەرىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن حالىق جادىنان ۇمىتىلماۋىنىڭ سىرى دا وسىندا.

اعانىڭ ەڭبەگى ەلەنبەي قالعان جوق. 1973 -جىلى جاڭادان قۇرىلعان ماڭعىشلاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا تاعايىندالۋى سول ەڭبەكتىڭ ەلەنگەنى ءھام ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جۇكتەلگەنى ەمەس پە؟! ول بۇل وڭىردە دە ومىرشەڭ جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ، مۇنايلى ولكەنىڭ الەۋەتىن دۇرىس جولعا باعىتتاي ءبىلدى.

تۇتقاباي اشىمبايەۆتىڭ اۋلەتىنە دەگەن قامقورلىعى دا ءبىر بولەك اڭگىمە. اينالاسىنا ۇنەمى شۋاق شاشىپ جۇرەتىن ول، وسكەمەنگە قىزمەت بابىمەن اۋىسقاندا وزىمەن بىرگە جيەنى - مەنى دە ەرتە كەلدى. سول كەزدەگى لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن مەن قالاداعى زاۋىتتاردىڭ بىرىندە تسەحقا جەتەكشىلىك ەتتىم. تۇتقاباي اعا جيەنىنىڭ شاڭىراق كوتەرىپ، باس قۇراۋىنا دا ىقپال ەتتى. زايسان اۋدانىنىڭ تۋماسى گۇلميرا ەسىمدى بويجەتكەنمەن تانىستىرىپ، تابىستىردى. اعانىڭ القاۋىمەن قۇرىلعان الىمبەتوۆتەر شاڭىراعى بۇگىندە ۇلگىلى، ونەگەلى وتباسىعا اينالدى. ءبىر شاڭىراقتان ەكى عىلىم دوكتورى شىقتى.

تۇتقاباي اشىمبايەۆ 1940 -جىلدىڭ كۇزىندە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدى. ول كەزدە ۇلكەن شۋ كانالىندا تەحنيك- قۇرىلىسشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن. اسكەري مىندەتىن روستوۆتاعى دون قالاسىنىڭ باتىسىنداعى جاياۋ اسكەر پولكىندە باستادى. اعا ءوز ەستەلىكتەرىندە اسكەري ومىرگە ەندى ارالاسقان جاستاردىڭ قانداي قيىندىقتاردان ءوتىپ، شىڭدالعانىن، كومانديرلەردىڭ قاتاڭ تالابى جىگىتتەردى شىنىقتىرا ءھام شيرىقتىرا تۇسكەنىن جاقسى باياندايدى. سوعىس باستالعانعا دەيىن تىڭعىلىقتى اسكەري دايىندىقتان وتكەن تۇتقاباي اعا اتۋ، جاقىننان ۇرىس سالۋ مانەرىن جەتىك مەڭگەرگەن. كۇزەت قىزمەتىنە دە ىجداھاتتى. ونىڭ ساياسي دايىندىعى دا وزگەلەردەن دارالانىپ تۇراتىن. جاياۋ اسكەر قىزمەتىنىڭ قيىندىعى كوپ، البەتتە. ءبىراق مۇنداي اۋىرتپالىقتاردى سەرگەكتىگى مەن ۇتقىرلىعىنىڭ ارقاسىندا وڭاي ەڭسەرىپ شىقتى. ول قابىلەتى مەن ساۋاتتىلىعىنىڭ ارقاسىندا باتالونداعى زامانداستارىنىڭ الدى بولدى.

سول كەزدە جاعداي تىم شيەلەنىسىپ، نەمىس اۆياتسياسى ەلدىڭ قورعانىسىن قيراتا تۇسكەنى تاريحتان بەلگىلى. كەيىن جاۋدىڭ اۋىر ارتيللەرياسى ىسكە كىرىستى. بۇلارعا قارسى تۇرۋ ءبىزدىڭ تاراپتى ءبىرشاما تيتىقتاتا تۇسكەنى دە جاسىرىن ەمەس. جاۋ اسكەرى روستوۆتاعى دون قالاسىن باسىپ الۋدى كوزدەدى. قاتارداعى جاۋىنگەر تۇتقاباي اشىمبايەۆ اسكەري قىزمەتىن وتەپ جۇرگەن باتالون قارسى تاراپتىڭ شابۋىلدارىنا توسقاۋىل قويىپ، ءوز پوزيتسياسىنان شەگىنگەن جوق. ءبىراق ەكى تاراپتىڭ كۇشى تەڭ ەمەس ەدى. ءبىزدىڭ اسكەر نەمىستىڭ اۋىر ارتيللەرياسىنا زەڭبىرەك، گراناتا، اۆتومات، ۆينتوۆكا سەكىلدى جەڭىل- جەلپى قارۋمەن عانا قارسى تۇردى. سوعان قاراماستان قارسى تاراپتىڭ شابۋىلدارى ناتيجەسىز اياقتالىپ جاتتى. ءبىزدىڭ جىگىتتەردى رۋح پەن نامىس، بىرلىك پەن تۇتاستىق العا جەتەلەگەنى داۋسىز. تۇتقاباي اشىمبايەۆتىڭ ەستەلىكتەرىنەن بىلەتىنىمىز - جاياۋ اسكەردىڭ نەگىزگى بولىگى قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن شاقىرىلعان جاس جاۋىنگەرلەردەن قۇرالعان. تۇتقاباي اعا اۋەلدە ولاردىڭ شابۋىل كەزىندە قورقىنىشقا بوي الدىرىپ، كەيىننەن يەكتەگەن ۇرەيدى ۇلكەندەردىڭ كومەگىمەن جەڭىپ شىققانىن ايتىپ وتىراتىن.

روستوۆتاعى دون قالاسى جاۋدان ازات ەتىلىپ، 1941 -جىلعى جەلتوقساننىڭ سوڭى مەن 1942 -جىلعى قاڭتاردىڭ باسىندا كەيبىر اسكەري بولىمدەر قالاعا قايتارىلىپ، قايتا جاساقتالا باستادى. ساپىندا تۇتقاباي اعا بار باتالون دا قايتا جاساقتالۋعا جىبەرىلدى. ۆزۆودتاردىڭ، روتالار مەن باتالونداردىڭ جەكە قۇرامى نكۆد تاراپىنان مۇقيات تەكسەرىلدى. قاتارداعى جاۋىنگەر تۇتقابايعا ەشقانداي ەسكەرتۋ جاسالعان جوق. بىلىمدىلىگىمەن، اسكەري تارتىپكە بەرىكتىگىمەن كوزگە تۇسكەن ول باسشىلىقتىڭ سەنىمىن اقتادى. اسكەري بولىمدەردى قايتا جاساقتاۋ كەزىندە كىشى كومانديرلەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى انىق بايقالادى. لايىقتى جاۋىنگەرلەردى كىشى كومانديرلەردى دايارلاۋ كۋرستارىنا جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. بۇل قاتارعا ت. اشىمبايەۆ تا الىنادى. ونى تاشكەنتتەگى جاياۋ اسكەر ۋچيليشەسىنە جىبەرەدى.

تۇتقاباي اشىمبايەۆتىڭ جەكە قورىندا ونىڭ مايدانداعى جولداستارى جازعان گازەت ماقالالارى مەن حاتتار ساقتالعان. وندا تۇتقاباي اعانىڭ جاۋىنگەرلىك ءىس- قيمىلدارعا قاتىسۋداعى ەرەكشە قابىلەتى تولىق قامتىلعان. جىلى ەستەلىكتەر دە جەتەرلىك. ماسەلەن، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە 1986 -جىلى روستوۆ وبلىسىنان حات كەلىپتى. اۆتور ب. فەدورەنكو بىلاي دەپ جازادى: «لەيتەنانت ت. اشىمبايەۆپەن 1942 -جىلى تاشكەنت تۇبىندە تانىستىق. وقۋ ورنىنداعى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى رەتىندە تۇتقاباي جاۋىنگەرلەر، سەرجانتتار مەن وفيتسەرلەر اراسىندا اۋقىمدى تاربيە جۇمىستارىن جۇرگىزدى. پىكىرتالاستى جاقسى كورەتىن. ساياسي تانىمىنىڭ كەڭدىگى، ويلاۋ قابىلەتىنىڭ جوعارىلىعى، دالدىكپەن سويلەۋى ءبارىمىزدى تاڭعالدىراتىن. س. تۇتقابايەۆپەن وتكەن كۇندەر قىزىقتى ەدى.

1944 -جىلدىڭ مامىرىندا ءبىزدى مايدانعا جىبەردى. 1-بالتىق مايدانىنا كىرىسىمەن تۇتقابايدى 31- شەكارا پولكىنىڭ مانيەۆرلىق توبى ساياسي ءبولىم كومانديرىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندادى.

بەشەنكوۆيچي قالاسىنىڭ اۋماعىنداعى ورماندا مانيەۆرلىق توپ قيان- كەسكى ۇرىسقا ارالاستى. شەكاراشىلار كوپ شىعىنعا ۇشىرادى. پۋلەمەتتى يەلەنگەن جاۋىنگەر قازا تاپقاندا، تۇتقاباي ەرلىك جاساپ، پۋلەمەتشىنىڭ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. ءسويتىپ، جاۋدى قوعاداي جاپىردى. وسى ەرلىگى ءۇشىن ت. اشىمبايەۆ «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. بۇدان دا اۋىر ۇرىستار ءوتتى. سونىڭ بارىندە جاس لەيتەنانت جاۋىنگەرلەردى جىگەرلەندىرىپ، العا باستادى. ول كەنيگسبەرگ قالاسى شىعىس پرۋسسيا بەكىنىسىندەگى ءتورت كۇندىك شابۋىلعا قاتىسىپ، سوعىستاعى مىندەتىن اياقتادى. سوعىستان كەيىن تۇتقاباي شەكارالىق وتريادتاردىڭ بىرىنە اعا ناسيحاتشى بولىپ تاعايىندالدى».

اتالعان ماقالاداعى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى ماۋلەن عازاليەۆ تا قاندى ۇرىستاردىڭ ءدال ورتاسىندا بولعان. ءتىپتى، 1943 -جىلدىڭ ورتاسىنداعى كۋرسك تۇبىندەگى تاعدىرشەشتى شايقاسقا دا قاتىسقان. بەلورۋسسيانى ازات ەتۋ كەزىندە مانيەۆيچي ستانساسىندا نەمىس بومباسى سناريادتار تيەلگەن قۇرامنىڭ كۇل- تالقانىن شىعارادى. جارىلىستىڭ سالدارىنان جاۋىنگەر عازاليەۆ 15 مەتر جەرگە ۇشىپ تۇسكەن. سالدارىنان اۋىر كونتۋزيا الادى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ زاردابىن بەيبىت ومىردە كوپ تارتتى. جىل وتكەن سايىن قوس بىلەگى كوپ قالتىلدايتىندى شىعاردى. سوعىستىڭ سالعان جاراسى وسىنداي ەدى عوي. دەگەنمەن ماۋلەن عازاليەۆ تالانتتى، ەنەرگياسى مول، جان- جاقتى باسشى، وپتيميست ادام رەتىندە كوپشىلىك ەسىندە ساقتالدى.

وسى ورايدا ماۋلەن عازاليەۆتىڭ بالالارى جايلى از- كەم ايتىپ وتكەن ءجون بولار. ويتكەنى بۇل اۋلەتتىڭ تاريحى تاڭداي قاقتىرماي قويمايدى. ءبىر وتباسىدان ءتورت عىلىم دوكتورى شىققان. ۇلى ارىستان عازاليەۆ مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اتاندى. ول بىرنەشە جىلدار بويى قاراعاندى مەملەكەتتىك تەنحيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن، قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن، شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن باسقاردى. ولاردىڭ جان- جاقتى دامۋىنا جول اشتى. ال ماۋلەن اعانىڭ نەمەرەسى مەرۋەرت 27 جاسىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، بىلتىر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى بولىپ سايلاندى.

ماۋلەن عازاليەۆ سوعىس باستالعان ساتتەن باستاپ تۇتقاباي اعامەن بىرگە بولعان. مايدانداس دوستاردىڭ سوعىس اياقتالار ساتتە بەرلينگە ساياحاتتاپ بارعانى بار. ءسىرا، جەڭىستى بەرليندە قارسى الۋدى قالاسا كەرەك. شىنىمەن دە، تابانداتقان ءتورت جىل بويى قاندى مايداننىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، جەڭىستى بەرليندە قارسى الماۋ اقىلعا قونبايدى عوي؟! ولار گەرمانيانىڭ ورتالىق بولىگىنە جەتەدى. رەيحستاگتىڭ قابىرعاسىنا جاۋىنگەرلىك سۇڭگى- پىشاقپەن ەسىمدەرىن ويىپ جازادى. ولاردىڭ سوعىستاعى جولى دا وسىنداي قاھارماندىقپەن ءتامامدالعان.

ت. اشىمبايەۆتىڭ شاكىرتتەرى كوپ. ولاردىڭ قاتارىندا ت. شارمانوۆ، گ. كۇلكىبايەۆ، ب. راقىشيەۆ، قايىپوۆ جانە باسقالاردى اتاپ وتۋگە بولادى. ولار ۇلى ۇستازدى ۇنەمى ەرەكشە ىقىلاسپەن ەسكە الادى. تۇتقاباي اعا ناعىز حالىقتىق ءمۇعالىم بولا ءبىلدى. قاراعاندىلىقتاردىڭ جۇرەگىندە ول ءدال وسىلاي ساقتالعان.

تۇيمەباي اشىمبايەۆ - زيالى زەردەسى

تۇتقاباي اشىمبايەۆتىڭ تۋعان اعاسى، ەلدىڭ ءبىرشاما زيالىسىن «جالماعان» گۋلاگ- تا التى جىلىن وتكىزگەن تۇيمەباي ءاشىمباي ۇلى بەرتىندە وتكەن كۇندەردى ەرەكشە تەبىرەنىسپەن ەسكە الاتىن. ول دا سوعىس ارداگەرى. لەنينگرادتى قورعاۋعا قاتىسقان. مايدان شەبىندە ءجۇرىپ قازاق گازەتىن شىعارعان.

ول لاگەردە بىرگە وتىرعان ادامدار تۋرالى تەك جاقسى سوزدەر ايتاتىن. تۇيمەباي اعا لاگەردە بايروننىڭ «دون- جۋانىن» اۋدارعان تاتيانا گريگوريەۆنا گنەديچپەن تانىسادى. بۇل تۋىندىنىڭ كوپ بولىگى ءدال وسى گۋلاگ- تا جاتقاندا اۋدارىلعان (لاگەردە كىتاپ بولماعاندىقتان، اۋدارما ەستە ساقتالعان نۇسقاسى بويىنشا اۋدارىلعان) . تۇيمەباي اعا ونىمەن ۇزاق جىلدار بويى تىعىز بايلانىستا بولعان.

كۋرستاسى، كەيىننەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان، كسرو مەملەكەتتىك بانكىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى بولعان ۆ. س. الحيموۆ تا تۇيمەباي اعامەن دوستىق بايلانىستا بولعانىن ماقتان تۇتاتىن.

رەسەيدىڭ بەلگىلى اقىنى ميحايل دۋدين سوعىس جىلدارى «وتاندى قورعاۋدا» مايدان گازەتىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان. ول 1982 -جىلى تۇيمەباي ءاشىمباي ۇلىنا ولەڭدەر جيناعىن قولتاڭبا جازىپ سىيلاعان. وندا «لەنينگراد قورشاۋىنان ەستەلىك. ىزگى نيەتپەن م. دۋدين» دەپ جازىلعان.

جەتپىسىنشى جىلدارى «وتاندى قورعاۋدا» گازەتىنىڭ ورىس نۇسقاسىنىڭ رەداكتورى ماكسيم گوردون تۇيمەباي ءاشىمباي ۇلىنا حات جازعان. وندا «لەنينگراد ءىسى» بويىنشا قارلاگتا 10 جىل وتىرعانىن، رەپرەسسياعا ىلىككەنىن ايتادى. م. ي. گوردون بىرنەشە كىتاپ جازدى. سوڭعىلارىنىڭ ءبىرى «نيەۆسكي 2. مايدان گازەتى رەداكتورىنىڭ جازبالارى» دەپ اتالادى. وسى كىتاپتىڭ ءبىر تاراۋى تۇيمەباي اشىمبايەۆقا ارنالعان. سونداي- اق مۇندا قازاق باسىلىمىنىڭ جۋرناليستەرى ا. سىزدىقبەكوۆ، ت. اشىمبايەۆ، ب. جۇماعاليەۆتىڭ تۇسكەن سۋرەتى دە بار. اۆتور قولتاڭبا جازىپ سىيلاپتى: «مايدانداس دوسىم، جاۋىنگەر، جۋرناليست، لەنينگرادتى قورعاۋشى، وسى كىتاپتىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى تۇيمەباي اشىمبايەۆقا شىن جۇرەكتەن ۇسىنامىن. م. گوردون. لەنينگراد، مامىر، 1978 -جىل».

كەيدە تۇيمەباي ءاشىمباي ۇلى جوعارى وقۋ ورنىن ويداعىداي اياقتاعاندا 40-50 -جىلدارى-اق ەلدىڭ الدىڭعى قاتارلى ەكونوميستەرىنىڭ بىرىنە اينالار ەدى عوي دەپ ويلانامىن. ويتكەنى ول ءاليحان بوكەيحان، سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ ەڭبەكتەرىندەگى ەكونوميكالىق عىلىمدى ءۇش ونجىلدىقتان كەيىن ابىرويمەن جالعاستىردى. قازاقستان ەكونوميكاسىن قۇرۋدا تۇيمەباي ءاشىمباي ۇلىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى زور.

تۇيمەباي ءاشىمباي ۇلى قازاق حالقىنىڭ تالانتتى ۇلى. ال تالانت - تاڭىردەن. بۇعان اتا- انانىڭ دا سىڭىرگەنى مول. ول وسى تالانتتى تىنىمسىز ەڭبەكپەن، ەرەكشە قابىلەتپەن ۇشتاستىرا ءبىلدى. تۇيمەباي ءاشىمباي ۇلى عىلىمدا عانا ەمەس، ءوزى ارالاسقان ىستەردىڭ بارىندە ەرەكشە كوزگە ءتۇستى.

ول كىسىنىڭ وتباسى تۋرالى دا كوپ ايتۋعا بولادى. تۇيمەباي اعانىڭ جارى راشيدا وسپان قىزى كورىكتى، سىمباتتى جان ەدى. قايىرىمدىلىعى، قوناقجايلىعى ءتىپتى بولەك- ءتىن. ۇلكەن قىزى ناتاليا تۇيمەباي قىزى سانكت- پەتەربۋرگتە تۇرادى. دوستويەۆسكي مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. سەمەيگە ءجيى كەلىپ تۇرادى. مۇنداعى دوستويەۆسكي مۋزەيىمەن تىعىز بايلانىستا. ءوز ءىسىنىڭ حاس شەبەرى.

ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسىنىڭ مۇراسىن ۇزاق جىلدار بويى ۇلىقتاپ كەلەدى. ەكىنشى قىزى اليدا تۇيمەباي قىزى - ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. قازاقستاننىڭ ەكونوميكا عىلىمىنا زور ەڭبەك سىڭىرگەن جانداردىڭ ءبىرى. وكىنىشكە قاراي، از عانا عۇمىر كەشتى. دەگەنمەن، ەسىمىن تاريحتا قالدىردى. جۇبايى راحمان الشانوۆپەن بىرگە ءۇش بالا تاربيەلەپ ءوسىردى. ولاردىڭ ۇلكەنى بەلگىلى ساياساتتانۋشى دانيار اشىمبايەۆ ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون.

وسى ورايدا اشىمبايەۆتار اۋلەتىنىڭ كۇيەۋ بالاسى راحمان الشان ۇلى تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. ونىڭ باستاماسىمەن ءبىر كەزدە تۇيمەباي ءاشىمباي ۇلى شىعارعان «وتاندى قورعاۋدا» گازەتى كىتاپ بولىپ جارىققا شىقتى. سونداي- اق راحمان الشانوۆ تۇتقاباي ءاشىمباي ۇلىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي «ەستەلىكتەر» كىتابىنىڭ باسىلىپ شىعۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوستى. يگى ءىستى باستان- اياق قاداعالاپ، ابىرويمەن اياقتادى.

ءبىزدىڭ عاسىردىڭ كۇردەلى كەزەڭدەرىنىڭ كوبى تۇيمەباي مەن تۇتقاباي ءاشىمبايۇلدارىنىڭ ومىرىنە كولەڭكەسىن تۇسىرمەي قويعان جوق. ءبىراق ولار كەسە- كولدەنەڭدەگەن قيىندىقتاردىڭ ءبارىن ەڭسەرىپ، تاباندىلىق تانىتتى. دىتتەگەن ماقساتقا قول جەتكىزدى. باياندى بولاشاققا ۇمتىلدى.

تۇيمەباي مەن تۇتقاباي لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەندە ۇلكەن اعاسى ءومىرباي ەلدەن سالەم- ساۋقات جولداپ تۇرادى ەكەن. ولار بۇل كىسىنىڭ قامقورلىعىنا ءومىر بويى ريزا بولىپ ءوتتى. ەگەر سول كەزدە ءومىرباي اعا بولماعاندا، ولاردىڭ لەنينگرادتا كۇن كورۋىنىڭ ءوزى ەكىتالاي ەدى. بۇل تۋرالى تۇيمەباي ءاشىمباي ۇلى تالاي ايتقان بولاتىن.

لەنينگرادتى قورعاۋ وپەراتسياسىنا قاتىسقان قاتارداعى جاۋىنگەر زايروللا نىعماتۋللين سول كەزدەگى اۋىر كۇندەر تۋرالى «وتاندى قورعاۋدا» گازەتىنىڭ 1943 -جىلعى 3-قىركۇيەگىندەگى نومىرىنە ماقالا جازعان.

لەنينگرادتى قورعاۋعا قاتىسقانداردىڭ قاتارىندا زيادا مولداحمەتوۆ تە بار. ول اۋىر جاراقات الىپ، تۋعان جەرى سولتۇستىك قازاقستانعا جارالى كۇيدە ورالعان. كەيىن بەيبىت ومىرگە ارالاسىپ، بەس بالا تاربيەلەپ ءوسىردى. ولاردىڭ ەكەۋى اۋلەتتىڭ اتىن الىسقا تاراتتى. اكادەميك ەرەنعايىپ شايحۋتدينوۆ ماسكەۋدەگى جوعارى وقۋ ورنىن اياقتاپ، كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىن قورعادى. 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن باسقاردى (قازىرگى ق. ساتبايەۆ اتىنداعى قاز ۇ ت ۋ). ەكىنشى ۇلى زەينوللا مولداحمەتوۆ اكادەميك اتانىپ، الدىمەن شىمكەنت تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە، كەيىن ە. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە جەتەكشىلىك ەتتى.

900 كۇنگە جالعاسقان لەنينگراد قورشاۋىندا تۇيمەباي اشىمبايەۆ جولداستارىمەن بىرگە جاۋ قورشاۋىنداعى قالادا قالادى. ولار مايدان دالاسىنا وزدەرى قاتىناعان. مايدان جەلىسىنە دەيىن ترامۆايعا وتىرىپ بارادى ەكەن. قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرلىگى تۋرالى ماتەريالدار جازدى. ولاردىڭ كوبى ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن. سوندىقتان قازاق تىلىندە مۇنداي گازەت شىعارۋدىڭ ماڭىزى زور بولدى. بۇل يدەولوگيالىق، اسكەري ءھام ساياسي تۇرعىدان ماڭىزدى ەدى. مامانداردىڭ 26 مايدان گازەتىنىڭ ىشىنەن قازاق تىلىندە شىققان «وتاندى قورعاۋدا» باسىلىمىن ۇزدىكتەردىڭ قاتارىنا قويۋى دا تەگىن ەمەس.

تۇيمەباي اشىمبايەۆتى جانە گازەتتىڭ وزگە دە قىزمەتكەرلەرىنە ۇلتشىل دەپ كىنا تاقتى. تاعىلعان كىنا «ولار قازاق تىلىندە كوپ جازعان» . الايدا تاعىلعان ايىپپەن كەلىسۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى گازەت ءاۋ باستا مايدانداعى قازاقتار تۋرالى جازۋ ءۇشىن اشىلعان بولاتىن. بۇل گازەتكە وزگە ۇلت وكىلدەرى تۋرالى دا ءبىرشاما ماقالا جازىلعانىن اتاپ وتكەن ءجون.

تۇيمەباي اشىمبايەۆتى اسكەري تريبۋنال 58-باپپەن «حالىق جاۋى» رەتىندە 6 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى. رەدكوللەگيا تولىقتاي تاراتىلىپ، گازەتتىڭ جۇمىسى ءبىرجولا توقتادى. اتالعان قىلمىستىق ءىس ءالى كۇنگە دەيىن ك گ ب- نىڭ ارحيۆىندە «قۇپيا» دەگەن بەلگىمەن ساقتاۋلى. بۇلاردىڭ ۇستىنەن ارىم- شاعىمدى كىمنىڭ جازعانى ءالى قۇپيا.

تۇيمەباي اشىمبايەۆتىڭ قىزى ناتاليا اناسى - تۇيمەباي اعانىڭ العاشقى جارى الەكساندرا گولۋبيەۆا ايتقان مىنا ءبىر ەستەلىكپەن ءبولىسىپ ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءۇيدى تىنتۋگە كەلگەندە، الەكساندرا گولۋبيەۆا ديۆاندا وتىرعان كۇيى ورنىنان تۇرماپتى. ال گازەتتىڭ تىگىندىسى الگى ديۆاندا جاسىرىلعان. تىنتۋگە كەلگەندەر گازەت تىگىندىسىن تابا الماي كەتكەن. ال گازەتتىڭ قالعان دانالارى سول ساتتە-اق جويىلعان.

مەن گازەت شىعارىلىمىنىڭ بارلىعىن مۇقيات قاراپ شىقتىم. مىڭداعان ادامنىڭ اتى كەزدەستى. بۇل دەگەن وسىنشاما تاعدىر دەگەن ءسوز! بالكىم، وسىناۋ قۇندى قۇجاتتار ارقىلى سوعىس كەزىندە قازا تاپقان جاقىندارىن تاۋىپ الۋعا بولاتىن شىعار...

سونداي- اق گازەت تىگىندىلەرىنەن سول كەزدە قازاق تىلىندەگى اسكەري تەرمينولوگيانىڭ، ۇلتتىق وفيتسەرلىكتىڭ قالاي قالىپتاسقانىن كورۋگە بولادى. ەل تاريحىنىڭ ەرلىككە تولى پاراقتارى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

جاۋىنگەر قازاقتار لەنينگرادتى جاۋدان ازات ەتۋدە جاپپاي ەرلىك كورسەتكەنى تاريحتان ءمالىم. بۇل تۋرالى «وتاندى قورعاۋدا» گازەتىنىڭ بەتتەرىنە تالاي جازىلدى. قيلى- قيلى كەزەڭدەردەن بۇگىنگە جەتكەن گازەتتىڭ تىگىندىسى بولەك كىتاپ بولىپ جارىققا شىققانىن جوعارىدا ايتتىق. ونىڭ اۆتورلارى - تۇران ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، پروفەسسور ر. الشانوۆ جانە ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەميانىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، پروفەسسور ءۇ. الىمبەتوۆ.

تۇتقاباي اشىمبايەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي س. امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىندە ستۋدەنتتەرگە ارنالعان اكت زالى اشىلدى. قازاقستاندىق ەكونوميكا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تۇيمەباي اشىمبايەۆتىڭ ەسىمى تارازداعى ورتالىق كوشەلەردىڭ بىرىنە جانە ورتا مەكتەپكە بەرىلگەن. تۇيمەباي ءاشىمباي ۇلى ا ق ش، كانادا، ءۇندىستان، جاپونيا مەملەكەتتەرىنە بارعان قازاقستان دەلەگاتسياسىنا جەتەكشىلىك ەتكەن. ونىڭ جۇمىسىن لەونيد كانتوروۆيچ، تيگران حاچاتۋروۆ، لەونيد ابالكين، پاۆەل بۋنيچ سەكىلدى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى جوعارى باعالاعان. الماتىداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق عيماراتىندا ت. اشىمبايەۆقا مەموريالدى تاقتا ورناتىلعان.

وسى ورايدا س. امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، جاس ارىپتەسىمىز مۇحتار تولەگەنگە ايتار العىسىمىز شەكسىز. ول تۇتقاباي اشىمبايەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان ءىس-شارالاردى جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىردى جانە ت. اشىمبايەۆ تۋرالى «ەستەلىكتەر» كىتابىنىڭ شىعۋىنا ۇلەس قوستى. بۇدان بولەك مۇحتار ادىلبەك ۇلى «وتاندى قورعاۋدا» گازەتىنىڭ 500 داناسىن شىعارعانىن دا اتاپ وتكەن ءجون.

اعايىندى تۇتقاباي مەن تۇيمەباي اشىمبايەۆتاردىڭ عيبراتقا تولى عۇمىرى كوپشىلىككە ۇلگى- ونەگە.

ۇسەن الىمبەتوۆ، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

وسكەمەن

egemen.kz