ءامىر تەمىردىڭ ۇلىتاۋعا ورناتقان تاسى رەسەيدە ەرميتاجدا ساقتاۋلى تۇر - ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى
بۇل تۋرالى ق ر ۇلتتىق مۋزەي ديرەكتورى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى ايتىپ بەردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
«قازىر قازاقستان ەرەكشە كەزەڭدە تۇر. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ عانا ەمەس، ءوز تاريحىمىزدىڭ جاڭا پاراقشالارىن اشىپ جاتىرمىز. ارينە، 30 جىلدا كوپتەگەن دۇنيەلەردى بىردەن شىعارۋ قيىن بولدى، ول مۇمكىن دە ەمەس شىعار. ءبىراق، نەگىزىنەن ءار قادام العا جىلجىعان سايىن ءوز تاريحىمىزدى كەڭىنەن، اشىق قاراپ جاتقانىمىز وتە دۇرىس. التىن وردانىڭ نەگىزى قالانعانىن، بيىك دەڭگەيدە بولعانىن دۇنيەجۇزىنە ءبىز شىعارماساق، كىم شىعارادى؟ جاقىندا التىن وردانىڭ استاناسى بولعان سارايشىقتا ۇلكەن جيىن ءوتتى. ال ونىڭ نەگىزى قالانعان جەرى - ۇلىتاۋ. ۇلىتاۋ - ەرەكشە مەكەن. ءامىر تەمىر سامارقاننان، مىڭداعان شاقىرىم جەردەن ۇلىتاۋعا ارنايى كەلىپ، التىنشوقى دەگەن توبە ورناتقان. 300 مىڭ اسكەرىنە ءبىر- ءبىر تاستان قالاۋدى بۇيىرعان. سودان قالعان التىنشوقى توبەسى ءالى بار.
ونداعى تاستا «مەن ءامىر تەمىر، قاسيەتتى ۇلىتاۋ جەرىنە كەلىپ، توقتامىسقا قارسى ۇلكەن جورىققا شىعىپ بارا جاتىرمىن» دەپ جازىلعان. سول تاس قازىر سانكت- پەتەربۋرگتە ەرميتاج مۋزەيىندە تۇر. ول ءبىر زالدان ەكىنشى زالعا وتكەن جەردە ەڭ كورىكتى جەرىندە تۇر. سول تاستى قازاقستانعا قايتارۋ كەرەك دەپ ارەكەت ەتتىك. ءبىراق، رەسەي دە التىن وردانىڭ كۇيرەۋىنە جەتكەن ءامىر تەمىر ەكەنىن ۇعىنىپ، جادىگەردى ساقتاپ وتىر. ال تاستىڭ كوشىرمەسى ۇلىتاۋدا تۇر. ودان باسقا دا اشىلاتىن دەرەكتەر ءالى كوپ، كۇش- جىگەرىمىزدى سولارعا باعىتتاۋىمىز كەرەك. دەدى ا. مۇحامەدي ۇلى «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى: ءسىبىر ۇلىسى جانە تايبۇعا قازاقستان تاريحىندا» اتتى عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا تىلشىلەرگە بەرگەن سۇحباتىندا.
مۋزەي باسشىسى جوشى حان كەسەنەسىنىڭ قاسىندا بىرنەشە ۇلكەن كەسەنەلەر بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
«دومباۋىل - دۇنيەجۇزىندە اتى قالعان كەتبۇعانىڭ اكەسى. كەتبۇعا تۋرالى دەرەكتەر ەندى اشىلىپ جاتىر. كەتبۇعانىڭ سۇيەگى يزرايلدە، پالەستين جەرىندە قالعاندىقتان، وعان بارۋ وتە قيىن بولدى. قازىر كەتبۇعانىڭ ەسىمى يەرۋساليمنىڭ ەڭ بيىك دارەجەدەگى بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە تاسقا قاشالىپ جازىلعان. ال ونىڭ اكەسى دومباۋىل ۇلىتاۋدا جاتىر. ودان باسقا دا كوپتەگەن كەسەنەلەر زەرتتەلمەي جاتىر. وسى كەسەنەلەردى اشۋ كەرەك، ونى ناسيحاتتاۋ كەرەك. سول ءۇشىن بۇگىنگىدەي كونفەرەنسيالاردىڭ ورنى ەرەكشە»، - دەدى ا. مۇحامەدي ۇلى.
ايتا كەتەيىك، ەلوردادا «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى: ءسىبىر ۇلىسى جانە تايبۇعا قازاقستان تاريحىندا» اتتى عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا باستالدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امانجول كۇزەمباي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، تايبۇعا - العاشقى ءسىبىر حاندارىنىڭ ءبىرى.
«قايرانباي مەن قۋتەمىر دەگەن ەكى باتىر، ونىڭ بىرەۋى كەرەي، بىرەۋى قىپشاق، توبىل وزەنىنىڭ ەرتىسپەن قوسىلاتىن جەرىندە قالا سالادى. وعان شىڭعىسحان رۇقسات بەرەدى. چينگا- تۋرا قالاسى وسىلاي سالىنىپ، مەملەكەت قۇرىلادى. ارينە، ونى قازىرگى مەملەكەتتىلىكپەن سالىستىرۋ قيىن. ول كەزدەگى مەملەكەت ءۇشىن - باسشى، زاڭ، تۇرعىندارى مەن تەرريتورياسى بولسا جەتكىلىكتى ەدى. سونىڭ العاشقى حانى - تايبۇعا بولدى. تايبۇعالىقتار 100 جىلعا جاقىن ءسىبىردى بيلەيدى. وسى كەزدە شيبان اۋلەتىنەن شىققاندار سىبىردەگى بيلىككە تالاسادى. شيباندىقتاردىڭ ەڭ قۇدىرەتتى وكىلى - كوشىم حان. كوشىم حان قازاق دالاسىنان بارعان، ورىستىڭ اۆتورلارى، ءتىپتى ليەۆشيننىڭ ءوزى كوشىمدى «يز كازاحسكوي وردى» دەپ جازادى. تاق تالاسى 300 جىلعا سوزىلدى. اقىرىندا «ەكى قارعا تالاسسا، ءبىر قۇزعىنعا جەم بولادى» دەگەندەي، ەكەۋى دە موسكۆا پاتشالىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى. ال ەندى تايبۇعانىڭ ۇرپاقتارى قازىر قازاقتىڭ ىشىندە دە بار، ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ ىشىندە دە بار، اسىرەسە رەسەيدە كوپ. ءقازىر تايبۇعانى دا بىلەتىندەر از، كەڭەس ۋاقىتىندا بۇل تاريح وقىتىلعان جوق. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ دا جەكەلەگەن تاريحشىلار زەرتتەمەسە، كوڭىل اۋدارىپ جاتقاندار جوق»، - دەيدى ا. كۇزەمباي ۇلى.
اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى
