قانداستار كوشى قايتسە قارقىن الادى؟

نۇر-سۇلتان.قازاقپارات - قازىرگى تاڭدا اقپارات ايدىنىنداعى وزەكتى تاقىرىپتىڭ ءبىرى - سىرتقى كوشى- قون ماسەلەسى.

اسىرەسە، جاستارىمىزدىڭ شەتەلگە قونىس اۋدارۋى، brain drain ياعني مامانداردىڭ جىراققا كەتۋى ءجيى كوتەرىلەدى. «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆ جاستاردىڭ باسقا ەلگە كەتۋى، جىراقتا جۇرگەن جاستارىمىزدان «ايىرىلىپ قالامىز» دەپ ۋايىمداۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ءوز ويىن بىلدىرگەن- ءدى.

«جاھاندانۋ زامانىندا ايداي الەم الاقانداعىداي بولىپ قالدى. تالاپتى ۇل- قىزدارىمىزدىڭ جەر جۇزىندەگى كەز كەلگەن ەلگە بارىپ، ءبىلىم الۋى قالىپتى ۇردىسكە اينالدى. سوندا قالىپ، قىزمەت ىستەپ جۇرگەندەر دە از ەمەس. وسى ورايدا ەل ىشىندە جاستار شەتەلگە كەتىپ جاتىر دەگەن الاڭداۋشىلىق بار. مەن جاستارىمىز ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، ءبارىبىر ەلگە ورالادى نەمەسە شەتەلدە ءجۇرىپ- اق قازاقستاننىڭ مۇددەسىن قورعايدى دەپ سەنەمىن» ، دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى.

سىرتقى كوشى- قون ماسەلەسىن دەپۋتاتتار نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. مىسالى، سەناتور ايگۇل قاپباروۆا دەپۋتاتتىق ساۋالدارىنىڭ بىرىندە قازاقستاننان شەتەلگە تۇراقتى تۇرۋعا كەتەتىندەردىڭ 43,8 پايىزىن 15 پەن 34 جاسقا دەيىنگى جاستار قۇرايتىنىن حابارلاعان- دى.

بيىلعى ساۋىردە ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا دەپۋتات الەكساندر ميليۋتين قازاقستاننان كەتىپ جاتقان جوعارى ءبىلىمدى ماماندار ماسەلەسىنە توقتالدى.

ونىڭ ايتۋىنشا، شەتەلگە كەتكەندەردىڭ اراسىندا ەلگە ورالاتىندارى سيرەك.

«ەگەر ءبىر جىل بۇرىن ەميگرانتتاردىڭ جالپى ستاتيستيكاسىندا جوعارى بىلىكتى مامانداردىڭ ۇلەسى 50,6 پايىزدى قۇراسا، 2020 -جىلى پاندەميا مەن قوزعالىس شەكتەۋلەرىنە قاراماستان، بۇل كورسەتكىش 54,3 پايىزعا جەتتى. بۇل رەتتە قازاقستاننان 2019 -جىلعا قاراعاندا ءۇش ەسە كوپ مەديتسينا قىزمەتكەرى، 4 ەسە كوپ پەداگوگ، 5 ەسە كوپ تەحنيكالىق مامان كەتتى. سونداي- اق اۋقىمى جاعىنان قازىر ەلدەن جاستاردىڭ كەتۋى كوبەيدى»، دەدى ا. ميليۋتين.

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ (بۇرىنعى ستاتيستيكا كوميتەتى) دەرەكتەرىنە قاراعاندا، 2020 -جىلى قازاقستاننىڭ 29 مىڭ ازاماتى شەتەل اسقان. مالىمەتكە كوز جۇگىرتسەك، كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنىڭ سىرتقى كوشى- قونعا اسەر ەتكەنى انىق بايقالادى. ماسەلەن، 2019 -جىلى ەلدەن كەتكەندەر سانى 45 مىڭعا جەتكەن. ال ودان ءبىر جىل بۇرىن 41 مىڭ ادام باقىتىن ىزدەپ جىراققا باعىت الدى.

وسى ورايدا ايتا كەتەرلىگى، 2012 -جىلعا دەيىن «توعىزىنشى تەرريتورياعا» كەلگەندەر سانى ەلدەن كەتكەندەردەن ارتىق بولاتىن. سودان كەيىن سىرتقى كوشى- قوننىڭ ايىرماسى كەرى كەتە باستادى. مىسالى، 2013 -جىلى كەلگەندەردەن كەتكەندەر 279 عا ارتىق بولسا، بىلتىر بۇل كورسەتكىش 17 مىڭنان استى.

راس، مۇنىڭ ءبارى الاڭداتاتىن دەرەكتەر. وسىندايدا «ارقا جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟ « دەگەن ءسوز ويعا ورالادى. ءبىراق ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتتەرىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار ەكەنى تاعى دا ەسكە تۇسەدى.

ءبىرىنشى ماسەلە، جىراققا كەتكەندەردىڭ باسىم بولىگى، ياعني 25747 ادام ت م د ەلدەرىنە قونىس اۋدارعان. سونىڭ ىشىندە كورشىلەس رەسەيگە تابان تىرەگەندەردىڭ قاراسى مول. بىلتىر ولاردىڭ سانى 25126 عا جەتكەن. ال الىس شەتەلگە قونىس اۋدارعان 3341 ادامنىڭ باسىم بولىگى گەرمانيانى تاڭداعان (2249).

سىرتقى ميگراتسيانىڭ ەتنوستىق قۇرامىنا نازار اۋدارساق، كوپشىلىگى تاريحي وتانىنا ورالىپ جاتقانى اڭعارىلادى. ماسەلەن، بىلتىر شەتەل اسقانداردىڭ 20 مىڭى ورىس ەتنوستىق توبىنىڭ وكىلدەرى. ولار تۇگەلگە جۋىق ت م د ەلدەرىن تاڭداعان. سونداي- اق اتاجۇرتىنا كەتكەن نەمىستەر (2480) مەن ۋكراينداردىڭ (2094) قاراسى قالىڭ.

ارينە، باسقا ەتنوستار دا قازاقستان ازاماتى ەكەنى ءسوزسىز. بارشاسىنىڭ قۇقىعى قورعالىپ، تەڭ دارەجەدە جاعداي جاسالۋى ءتيىس. ءبىراق ەلىمىزدە ءونىپ- ءوسىپ، ءوز وتانىما ورالامىن دەگەن ادامنىڭ اياعىن تۇساپ ۇستاي المايتىنىمىز تاعى بەلگىلى. ولاردىڭ بۇل تاڭداۋىنا قۇرمەتپەن قاراۋىمىز كەرەك.

ايتپاقشى، 2019 -جىلى ماجىلىستە وتكەن ۇكىمەت ساعاتىندا دا وسى ماسەلە كوتەرىلگەن بولاتىن. سول كەزدەگى قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان كالەتايەۆ جاس مامانداردىڭ شەتەلدەرگە كەتىپ جاتقانىنا الاڭداۋدىڭ رەتى جوق ەكەنىنە توقتالدى.

«مامانداردىڭ كەتۋى - الەمدىك تەندەنتسيا. مۇنى قازاقستان عانا باستان وتكەرىپ جاتقان جوق.. . ەگەر شەتەلگە كەتىپ جاتقانداردىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا قاراساق، ولاردىڭ باسىم بولىگى باسقا ەتنوس وكىلدەرى. جالپى العاندا بۇل تابيعي نارسە. ادامدار شىققان جەرىن، ءتۇپ- تامىرىن ىزدەيدى. بۇل قالىپتى جاعداي. سوندىقتان بۇدان تراگەديا جاساۋدىڭ قاجەتى جوق»، دەگەن ەدى د. كالەتايەۆ.

وسى ورايدا، مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا ايتىلعان ويعا جۇگىنۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر.

«جىراقتا جۇرگەن جاستارىمىزدان ايىرىلىپ قالامىز دەپ ۋايىمداۋدىڭ ءجونى جوق. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - ولاردىڭ بويىنا مەملەكەتشىلدىك رۋحىن ءسىڭىرىپ، قاي جەردە جۇرسە دە تۋعان ەلدىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە جۇمىلدىرۋ. مىسالى، الەمنىڭ ەڭ دامىعان ەلدەرىندە ءوز كاسىپتەرىن باستاعان جانە الپاۋىت كومپانيالاردا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ وسىنداعى زامانداستارىمەن بايلانىسىن نىعايتىپ، تالىمگەرلىك ەتۋىنە جاعداي جاساۋىمىز كەرەك».

ەكىنشى ماسەلە، سىرتقى كوشى- قون ايىرماشىلىعىنىڭ كەرى كەتۋىنە شەتەل اسقانداردىڭ كۇرت كوبەيۋى ەمەس، الىستان اتاجۇرت اڭساپ كەلگەن قانداستاردىڭ ازايۋى اسەر ەتىپ وتىر. بىلتىر شەتەلگە 1309 قازاق ارمان قۋىپ اتتانسا، اتاجۇرتتى اڭساپ كەلگەندەر سانى 5529 عا جەتكەن. وكىنىشتىسى، كەيىنگى جىلدارى قانداستارىمىزدىڭ ەلگە كەلۋى باسەڭدەپ قالدى. سالىستىرىپ قاراساق، 2010 -جىلى 29 مىڭ ادام اتاجۇرتىنا ورالعان ەدى.

تۇڭعىش پرەزيدەنت - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن جۇزەگە اسقان ۇلى كوش باستالعالى ەلىمىزگە 1 ميلليوننان استام قانداسىمىز كەلدى. الايدا سوڭعى جىلدارى كوشى- قون تىم باياۋلاپ، كەدەرگى كوبەيىپ تۇر. 1993-2021 -جىلدار ارالىعىنداعى بولىنگەن كۆوتا كەستەسىنە قاراساق، ونىڭ سانى 100 ەسەدەي ازايىپ كەتكەن. 1993 -جىلى ەندى ەل بولىپ، ەسىمىزدى جيىپ، ەتەگىمىزدى جاۋىپ جاتقاندا 60 مىڭداي (10 مىڭ وتباسى)، 2009 -جىلى 100 مىڭنان اسا ادام (20 مىڭ وتباسى) قابىلداعان قازاقستان ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 -جىلدىعىندا 1426 ادامعا عانا كۆوتا ءبولدى.

قانداستار كوشىنىڭ باسەڭدەپ قالعانىنا الاڭداپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى - سەناتور مۇرات باقتيار ۇلى. بىلتىر كوشى- قون تۋرالى زاڭ قابىلدانعانى بەلگىلى. وسى قۇجاتتى جوعارعى پالاتادا تالقىلاۋ كەزىندە دەپۋتات ءبىرقاتار مالىمەتتىڭ ۇشىن شىعاردى. مۇرات باقتيار ۇلى كەلتىرگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، شەتەلدەردە 7 ميلليون قازاق تۇرادى ەكەن. بۇل قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان 18,5 ميلليون حالىقتىڭ 38 پايىزىن قۇرايدى.

«دەموگرافيالىق اسپەكتىدە ۇلكەن الەۋەت بولاتىن وسى رەسۋرستاردى دۇرىس پايدالانىپ جاتىرمىز با؟ ! وكىنىشكە قاراي، جوق دەپ ويلايمىن. ول ءۇشىن قازاقستان ۇكىمەتى كوشى- قون جونىندە بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي جاڭا قۇجات دايىنداپ، سوعان وراي ناقتى ءىس- شارالاردى قولعا الۋى ءتيىس.

سىرت جەرلەردەگى سان ميلليون اعايىندارىمىزدىڭ اتامەكەنگە تۇپكىلىكتى كەلەمىن دەگەن ىستىق ىقىلاسىن سۋىتىپ الماي، ساعىنىشى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنە سىزات تۇسىرمەي، قازاق كوشىن قايتا جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى قازاقستان - شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ جالعىز رۋحاني وتانى.

ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ 2017 -جىلى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىندا «قايدا جۇرسەڭ دە قازاقتىڭ وتانى بىرەۋ عانا، ول - قازاقستان» دەگەن بولاتىن جانە تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان «وتانداستار قورى» تاپسىرماسىنا سايكەس جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك ساۋالدامالاردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستانعا شەتەلدەن 1,5 ميلليون ەتنوستىق قازاق تۇراقتى قونىس اۋدارعىسى كەلەدى. سولاي بولا تۇرا سوڭعى 8 جىلدا سىرتتان كەلەتىن قانداستارىمىزدىڭ لەگى جىلىنا نەبارى 10 مىڭ ادامدى عانا قامتىدى»، دەدى سەناتور.

ءماجىلىس دەپۋتاتى قازىبەك يسانىڭ پىكىرىنشە، قانداستار كوشىنىڭ باياۋلاۋىنىڭ ءبىر سەبەبى - كوشى- قون اگەنتتىگىنىڭ جويىلىپ، ميگراتسيامەن اينالىسۋ ءار مينيسترلىككە، كۆوتاعا ۇسىنىس جاساۋ ءار وبلىس اكىمشىلىگىنە بەرىلگەنىندە جاتىر. دەپۋتات اكىمدەر شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى ورنالاستىرۋدىڭ قيىندىعىنان قاشاتىندىقتان، شاقىرتۋعا اسا نيەتتى ەمەس دەپ ەسەپتەيدى.

«اتىراۋ مەن باتىس قازاقستان وبلىستارى 2017-2021 -جىلدارى بەس جىل قاتارىنان كۆوتا بولۋگە ءبىر دە ءبىر ادام ۇسىنباعان. ول وبلىستارعا ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق ماقساتى - حالقىمىزدىڭ سانىن قانداستارىمىزبەن كوبەيتۋدىڭ قاجەتى بولماعانى ما؟»، دەيدى دەپۋتات.

ق. يسا قانداستارىمىزدىڭ ازاماتتىق الۋ ماسەلەسىندە دە ءبىرقاتار قيىندىق بار ەكەنىن ايتادى. ماسەلەن، شەتەلدەن كەلگەندەر «قانداس» مارتەبەسىن يەلەنۋ ءۇشىن بىرنەشە قۇجات جيناۋى قاجەت. شەتەلدەگى قانداستاردىڭ قازاقستانعا كەلۋى ءۇشىن تاعى ءبىر كەدەرگى - ولاردىڭ مۇندا تىكەلەي تۋىسى بولۋى كەرەك.

جالپى، ەلىمىزدە قانداستار كوشىن جەڭىلدەتۋ جۇمىستارى اتقارىلىپ جاتىر. ماسەلەن، 2019 -جىلى كوشى- قون زاڭناماسىنا ءتيىستى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. پرەزيدەنت قول قويعان قۇجات بيىلدان باستاپ قولدانىسقا ەندى.

زاڭدا قازاقستانعا كەلگەن ەتنوستىق رەپاتريانتتار مەن قونىس اۋدارۋشىلار ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋ قاراستىرىلعان. بۇعان دەيىن ەتنوستىق قازاقتار ورالمان مارتەبەسىن الۋ ءۇشىن قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن شەت مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا تۇرۋ فاكتىسىن راستاۋعا ءتيىس ەدى. ءبىراق 1991 -جىلدان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن ەتنوستىق قازاقتار مۇنداي قۇجاتتاردى كورسەتە المايدى. سوندىقتان ەتنوستىق قازاقتىڭ بۇرىن قازاقستان ازاماتى بولماعانى باستى كريتەري رەتىندە قاراستىرىلادى.

سونىمەن قاتار قانداس باۋىرلارىمىزعا قولايلى جاعداي جاساۋ ءۇشىن وتكىزىلەتىن قۇجاتتاردىڭ تىزبەسى قايتالانۋىنا بايلانىستى قانداستاردىڭ تۇراقتى تۇردە تۇرۋعا رۇقسات الۋعا جانە قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا قۇجاتتاردى ءبىر مەزگىلدە بەرۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلدى.

ءيا، brain drain - الەمدىك قۇبىلىس. مامانداردىڭ شەتەلگە كەتۋىنە، جالاقىسى جوعارى جۇمىس، جايلى جەر ىزدەۋىنە توقتاۋ سالۋ قيىن. ءبىراق ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، قازاقستانداعى احۋالدىڭ سونشالىقتى ءقاۋىپتى ەمەسىن بايقايمىز. ەندەشە، قازىرگى تاڭدا باستى ماسەلە - «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن» مەكەن ىزدەپ جۇرگەن قازاقستاندىقتار ەمەس، اتامەكەنىن اڭساپ جۇرگەن قانداستار كوشىنىڭ سايابىرسۋى بولىپ تۇر.

اباي وتار

egemen.kz