كۇي اناسى دينانىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگى
وسى مەرەيلى داتاعا وراي پورتالدا داۋلەسكەر كۇيشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان بىرنەشە ماقالا جارىق كوردى. بۇگىن ءبىز بەلگىلى زەرتتەۋشى، كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆ بابامىزدىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، دينا انامىزدىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگى تۋرالى كەڭىرەك توقتالماقپىز.
«ورىنداۋشىلىق ءداستۇرى حالىققا كوپ تاراعان كۇيشىنىڭ ءبىرى - قۇرمانعازى. ونىڭ سەبەپتەرى تولىپ جاتىر. باسقالارىنا قاراعاندا قۇرمانعازى جيھانكەز بولعان ادام. ول اتىنىڭ اياعى جەتكەنشە كوپ جەردى، ەلدى ارالاعان. كەي كەزدەردە ءوز ەركىنەن تىس نەبىر الىس ساپارلارعا اتتانىپ جۇرگەن. كەي كەزدەردە ءوز ەركىنەن تىس نەبىر الىس ساپارلارعا اتتانىپ جۇرگەن. باسقالارعا قاراعاندا قۇرمانعازىنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ كوپ بولۋى دا وسى سەبەپتەردەن. ونىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ ءار كەزدە حالىقتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە ارنالعان سەبەپتى كەڭ تاراۋىن بىلاي قويعاندا، ورىنداۋشىلىقتاعى ۇلكەن جاڭالىقتارى دەربەس ءسوز ەتۋگە تۇرادى. قۇرمانعازى داستۇرىندە دومبىرانىڭ بارلىق تەحنيكالىق دىبىستىق مۇمكىندىگىن تۇبىنە دەيىن پايدالانعان دەۋگە بولادى. دىبىستىق دەپ وتىرعانىمىز دومبىرانىڭ ءتۇبىن قىسىپ وتىرۋ ءۇشىن ەمەس، كەي كەزدەردە فورتەپيانونىڭ پەدالدارى ەسەبىندە پايدالانادى. كۇيدىڭ بوراتقان دىبىس كەرەك جەرىندە ورىنداۋشى شىنتاقتى كوتەرىپ جىبەرەدى دە، سول شاقتا دومبىرا دىبىسى ءدۇر ەتە قالادى. ال دىبىستىق باياۋ شىعارۋى كەرەك كەزىندە جاڭاعى شىنتاقپەن دومبىرانىڭ ءتۇبىن باسقان كەزىندە تۇنشىعا، فورتەپيانونىڭ سول جاق پەدالى سياقتى بولادى. بۇل ءادىس تەك قۇرمانعازى داستۇرىندە بار، باسقا ەشكىممەن ءبىز وسى كۇنگە دەيىن كورگەنىمىز جوق. شىنتاقتىڭ بۇلاي پايدالانۋىن ءبىرىنشى رەت الماتىعا الىپ كەلىپ كورسەتكەندەر مارقۇم ۋاحاپ قابيعوجين، تولەگەن ارشانوۆ، قالي جانتىلەۋوۆ بولاتىن. وسى كۇنگە دەيىن قاليدىڭ دومبىرا تارتىسىن زەرتتەگەن ادام ونىڭ وسى ءبىر ءادىستى جاقسى پايدالاناتىنىن كورەدى. قۇرمانعازىنىڭ ورىنداۋ ءادىسىنىڭ سالالارى كوپ. سونىڭ ءبىرى - وڭ قولدىڭ قاعىس ماسەلەسى. كۇيلەردىڭ مازمۇنىنا قاراي ۇلكەن ارامالىق شيەلەنىسۋ، ءوسۋ، دامۋ كەزەڭدەرىن بەرۋ ءۇشىن بۇل ءداستۇردىڭ وڭ قول قاعىسىندا باسقالاردا كەزدەسپەيتىن جايلار بار. ول - قاعىستىڭ شەڭبەرىنىڭ ءبىراز كەڭدىگى جانە ديناميكالىق كۇشى»، - دەپ جازادى اۆتور ەڭبەگىندە.
احمەت بابامىز «دومبىرادا دىبىستىڭ كۇشى تەك قاعىس ارقىلى بولاتىنىن ورىنداۋشىلاردىڭ ءبارى دە بىلەدى»، - دەيدى. قاعىس سونىمەن قاتار ىرعاقتىق ورنەكتەر بەرەدى. قۇرمانعازى داستۇرىندەگى قاعىس تورەتارتىس ادىسىندەگىلەرگە ۇناي بەرمەيتىنىن ايتادى. ولار كەڭ شەڭبەردى قاعىستى «تەپتەك- قاعىس» دەپ قاجايدى.
بۇعان دالەل رەتىندە «1933 -جىلى الماتىنىڭ مۋزىكا دراما تەحنيكۋمىنىڭ جانىنداعى مۋزىكا زەرتتەۋ كابينەتىنە بىرىنشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن اسقان دومبىراشى، ا. زاتايەۆيچكە وتىز شامالى كۇي بەرگەن ماحامبەت بوكەيحانوۆ ۋاحاپتىڭ، قاليدىڭ، عابدۇلماننىڭ، تولەگەننىڭ قاعىستارىن جاقتىرمايتىن. ونىڭ سەبەبى ءتورس- تارتىستا وڭ قولدىڭ قاعىس شەڭبەرى «تار» بولادى. مىسالى، سول ءداسۇردىڭ دارىندى دومبىراشىسىنىڭ ءبىرى ناۋشا بوكەيحانوۆ تارتقاندا، ەڭ كۇشتى، درامالى دەگەن كۇيدىڭ كەزەڭدەرىنىڭ وزىندە ونىڭ وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارى جازىلماي، جۇدىرىعى ءتۇيۋلى سياقتى بولىپ كورىنەتىن. قۇرمانعازىنىڭ دومبىرا تارتقانىن ءوز كوزىمەن كورگەن ن. ساۆيچيەۆ تە، ونىڭ وڭ قولىنىڭ قاعىس كۇشىن بايانداي كەلە، ول قاعىستىڭ دىبىس ديناميكاسىن نەشە ساققا جۇگىرتۋدە كورسەتكەن كۇشىن بايانداي وتىرا، ەشبىر قول «تەنتەكتىگىن» تاپپايدى. ءبىزدىڭ 1936 -جىلى قىزىلوردا قالاسىندا باسىلىپ شىققان «قۇرمانعازى» دەگەن كىتاپشامىزدا كۇيشىنىڭ ساقالىن ەكى ايىرىپ، يىعىنان اسىرىپ تاستاپ، دومبىرا تارتقىزىپ قويعانىمىز دا سول ماحامبەت بوكەيحانوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا بولاتىن»، - دەپ جازادى احمەت جۇبانوۆ. ول كىسى: «قۇرمانعازىنىڭ ساقالى اسا ۇزىن بولعان. سوندىقتان دومبىرا تارتقاندا وڭ قولىنىڭ قۇلاشى كەڭدىكتەن ساۋساقتارى ساقالىن جۇلا بەرگەن سوڭ، كۇي تارتار الدىندا ساقالىن ەكى ءبولىپ ەكى يىعىنان اسىرىپ تاستايدى ەكەن»، - دەگەن بولاتىن. كەيىن 1937 -جىلدىڭ كۇزىندە الماتىعا دينا كەلگەندە ءبىزدىڭ بۇل جورامالىمىز راسقا شىقتى. وسى اڭگىمەنى دينا دا قوستادى.
اۆتور دينانىڭ وڭ قولىنىڭ تەنتەكتىگى كۇي اتاسىنان اسىپ تۇسپەسە، كەم بولعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. «ول اسىرەسە تورەمۇراتتى تارتقاندا وڭ قولدىڭ قۇلاشى ءتىپتى كەڭەيىپ، ساحناعا سىيماي بارا جاتقانداي سۋرەت بەرەتىن. سول جاسى 76-دا تۇرعاننىڭ وزىندە دينا وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارىن نەشە الۋان تۇرلەرگە كەلتىرىپ، ادامنىڭ اقىلى جەتپەيتىن شتريحتار الاتىن. جالپى وڭ قول قاعىسى، ويناۋ تەحنيكاسىنىڭ جاقىنداعانىنان ديناعا تولەگەن ارشانوۆ جاقىن بولاتىن. تولەگەننىڭ «بالبىراۋىنى» اسىرەسە تەحنيكالىق جاعىنان ءوز الدىنا ءبىر توبە بولاتىن. قۇرمانعازىنىڭ ورىنداۋ داستۇرىندە تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە - سول قول ساۋساقتارىنىڭ اپپليكاتۋرالىق ءتارتىبى. ۋاحاپتىڭ، قاليدىڭ تارتىستارىندا بۇعان دەيىنگى ءبىز كورمەگەن ساۋساق باسۋ ءتارتىبى بار. ولار دومبىرانىڭ موينىنىڭ جوعارى- تومەن جۇرىسىندە بىردە تەرتسيا، بىردە كۆينتا، بىردە سەكۋندا الۋ ءۇشىن ساۋساق تارتىپتەرىن نىق ۇستايدى. كەيدە ولار پاراللەلدىك كۆارتانى ءبىر پەرنەدە الۋ ءۇشىن شىناشاقتى قاتار باسىپ الادى. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ساعادا قوس ىشەكتى باسىپ، ۋنيسون الۋ دا وسىلاردان كەلدى»، - دەيدى زەرتتەۋشى.
كەيبىر مۋزىكانتتارعا تاعىلىق بولىپ كورىنەتىن قۇرمانعازى كۇيلەرىندەگى گليسساندولاردا ورىنداۋ ءادىستىڭ جانە ءتىل وتكىرلەۋدەگى قۇرالدىڭ ءبىرى ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەكتىگىن جازادى. «ول گليسساندولار كۇيدىڭ ىشكى مازمۇنىمەن تىعىز بايلانىستى. قۇرمانعازىنىڭ ءتول كۇيلەرىندە كوپ كەزدەسە بەرمەيتىن، ءبىراق كۇي اتاسىنىڭ داڭقتى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى دينانىڭ كۇيلەرىندە كەزدەسەتىن تاعى ءبىر ءجايدى ايتۋ كەرەك. ول - بۇل داستۇردەگى كەيبىر كۇيلەرىنىڭ ۇنەمى وزگەرىپ وتىراتىن ىرعاقتىق جاقتارى دينانىڭ «بايجۇماسىندا» كۇيدىڭ كىرىسپەسىنىڭ وزىندە، ءتىپتى نەگىزگى تۇلعاسى باستالماي تۇرىپ، ىرعاق الدەنەشە رەت وزگەرەدى. ال كۇيدىڭ ۇزىنا بويىنا ىرعاقتىڭ قۇبىلۋى سانسىز دەسە بولادى. سوندىقتان بۇل كۇي وسى كۇنگە دەيىن كوپشىلىكتىڭ ورىنداۋىنا «ءال بەرمەي» جانە سول ءبىر ىرعاق قۇبىلۋلارى ارقاسىندا وركەسترگە دە تۇسە الماي كەلەدى»، - دەيدى اۆتور ءوز تالداۋىندا.
اۆتور ىرعاقتىڭ جان قۇبىلۋى تەك وركەستر مۋزىكانتتار ءۇشىن ەمەس، ديرەجەر ءۇشىن دە اسا قيىن بولاتىنىنا توقتالا كەلە، قازاق كۇيلەرىنىڭ ىرعاقتىق جايلارىمەن تانىس ەمەس ديرەجەر بولسا، ول ءتىپتى اياق باسا المايتىنىن جازادى. دينانىڭ قاعىسىندا تاعى ءبىر ەرەكشەلىك دەپ احمەت بابامىز «ول باسقا ەشكىمدە دە كەزدەسپەيتىن، وڭ قولدىڭ بەس ساۋساعىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن كەزدەستىرە، پيانيستەردىڭ ءبىر كلاۆيشتە رەپەتيتسيا جاسايتىندارى سياقتى ەتىپ قاعۋ. ءبىراق دينا ونداي كەزدە باساتىن ساۋساقتارىن ءبىر پەرنەدە ۇستاپ وتىرمايدى، ولار دا قوزعالىپ، مەلوديالىق، قوس دىبىستىق نەشە الۋان سۋرەتتەر بەرەدى. بۇل ايتىپ وتىرعان ءجاي دينانىڭ «تورەمۇرات» كۇيىندە كەزدەسەدى. وسى كەزدەگى ول كۇيدى تارتىپ جۇرگەندەر، ارينە، دينانىڭ بۇل قاعىسىن قولدانبايدى. ول ارادا ءجاي ۇيرەنشىكتى قاعىستارمەن وتە شىعادى. شىنىندا، ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان دينانىڭ قاعىسى سيرەك كەزدەسەتىن دىبىستىق ناتيجە بەرەدى. اسىرەسە قۇرمانعازى داستۇرىنەن كەلە جاتقان وڭ قول قاعىسىنىڭ ەڭ ءبىر تەنتەك ءتۇرى جاس دومبىراشى عابدۇلماندا بولاتىن. ول كەي كەزدەردە، باسقا كىسىلەر مەدياتورمەن عانا تارتاتىن باس دومبىرانى قولىمەن قاعىپ، كۇيلەر دە ويناپ جىبەرەتىن. مىنە، سول كەزدە قاعىستىڭ كۇشى كورىنەتىن «سوقىر ەسجان»، «ءمۇسىرالى» كۇيلەرىن، «پەروۆسكيي مارشىن» تارتقاندا تىڭداۋشىلاردى تاڭعالدىراتىن. ءبىراق عابدۇلمان جاستاي وتان سوعىسىندا قايتىس بولىپ، ونىڭ ورىنداۋشىلىق دارىنى جەتەتىن جەرىنە بارا الماي، ءۇزىلىپ كەتتى. وسى سياقتى قۇرمانعازى شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە تاعى ءىر ەرەكشە ادام مەڭدىعالي بولاتىن. ونىڭ قاعاتىن قولى ءتىپتى كەڭ شەڭبەردە ەدى. قاققان كەزدەگى شىنتاعىنىڭ تۇپىسى قاليدىڭ كەيبىر كۇيلەردى ورىنداعانداعى تۇرىسىنا ۇقسايدى. مەڭدىعالي وزىنشە قۇرمانعازىنىڭ ورىنداۋ ءداستۇرىن قاتتى ساقتاپ، كەيدە دينانى سىرتىنان سىناپ تا قوياتىن. مەڭدىعاليدىڭ تاعى ءبىر ايتقانى - دينانىڭ تارتىسى ءجايلى. ءبىز ودان دينا سياقتى قۇرمانعازى دا دومبىرا تارتقان كەزدە تىڭداۋشىنى باۋراپ الاتىن با ەدى دەپ سۇراعانىمىزدا، ول: «ەي، شىراقتارىم- اي، «ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان دەگەن عوي. ايتپەسە، قۇرەكەڭنىڭ الدىندا دينا دومبىرا اعاش ەمەس، ءيى تۇسكەن قايىستاي بىلبىراپ كەتەتىن ەدى عوي»، - دەگەن بولاتىن.
مەڭدىعاليدىڭ بۇل ءسوزىنىڭ ويلاعان كىسىگە ءمانىسى اسا تەرەڭ. وسى كەزدە ويستراح سكريپكا تارتقاندا نەمەسە گيلەلس رويال تارتقاندا، سول اسپاپتاردا ويناۋ ءتىپتى وڭاي سياقتى. ال ونىڭ ءبارى دە سول شەبەرلەردىڭ اسپاپتارىن تولىق مەڭگەرگەنىنەن. ورىنداعان كەزدە ەشبىر كۇش سالماي، ساۋساقتىڭ ءبارى دە ەركىن، وزىنەن- ءوزى جۇگىرىپ تۇرعانىنان. قۇرمانعازى دا دومبىرانى جەتە مەڭگەرگەن ادام. ول دومبىرا تارتقاندا، مەڭدىعالي ايتقانداي، اعاش اسپاپ ابدەن كوجاسىنا باعىنىپ، ءيى تۇسكەن قايىستاي يكەم بولاتىنى دومبىرانى جەتە، تۇپتەي مەڭگەرۋدىڭ ناتيجەسى. مۋزىكادا ءبىلىمى جوق، نوتانى بىلمەيتىن، تەك قۇداي بەرگەن ونەرمەن جۇرگەن مەڭدىعاليدىڭ، وسى ءبىر ءجايدى، ءوزى بىلەتىن سوزدەر اينالاسىندا جەتكىزىپ ايتۋىنا تاڭعالاسىڭ»، - دەپ جازادى.
قۇرمانعازى كۇيلەرىندە ۇقىپتى ورىنداۋدى، ىرعاقتى قاتتى ۇستاۋدى، كەرەك جەرىندە ەكپىندى بوراتىپ، ال كەيدە ءتىپتى باياۋلاپ قالۋ كەزدەسەدى. اسىرەسە كۇي اتاسىنىڭ وسى ءبىر تۇيىندەرىن جاقسى جەتكىزگەن دينا، ۋاحاپ بولاتىن. دينا كەرەك جەرىندە جەلپىندىرىپ، الاقۇيىنداتىپ الادى دا، كەنەت ءتىپتى كىدىرگەشتەپ، توقتاپ قالعان كىسى سياقتانادى. دينانىڭ كۇيلەرىن ورىنداپ جۇرگەن ءازيدوللا، عىلمان، باقىت تاعى باسقالار كۇيشى انانىڭ ۇل قاعيدالارىن ساقتامايدى. تەك جىلدام تارتساڭ ديناعا ۇقسايمىز دەپ، بورانداتىپ جونەلىپ، سول ايقايمەن اياعىنا ءبىر- اق شىعادى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ دە اتى سالاقتىق، ۇقىپسىزدىق. ايتپەسە الدارىنا سونداي بارلىق جاقسى جاقتارىن مەڭگەرۋگە تىرىسۋلارى كەرەك ەمەس پە؟
وسىلاردىڭ بىرەۋىنە مەن وتكەن جىلى وسى ءبىر ءجايدى ايتىپ، تۇسىندىرگىم كەلگەندە، ونىڭ ماعان قايتارعان جاۋابى بۇدان كەيىن ول تاقىرىپقا اينالىپ سوعۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىن سەزدىردى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ تاعى ءبىر ءجايسىز جاعىمسىز كونتسەرت ەستراداسىنا شىعىپ دومبىرا تارتقاندار، نە دە بولسا، حالىقتىڭ ءىشىن پىستىرمايمىز دەپ كوبىنە كۇيلەردى تەز ەكپىندىگە تارتادى. ءتىپتى ارالارىنداعى باياۋ جەرلەرىن دە وزدەرىنشە تەزدەتەدى. ارينە، مۇنداي «ينتەرپرەتاتسيانىڭ» شىن مۋزىكا جاساۋمەن ەشبىر بايلانىس جوق. قۇرمانعازىنىڭ ورىنداۋ داستۇرىندە وڭ قول مەن سول قولدىڭ كوورديناتسياسى مۇلتىكسىز بولسا، سول ءبىر ورىنداۋدىڭ، ونىڭ ىشىندە ەكى قولدىڭ كوورديناتسياسىنا ءتيىستى ءمان بەرۋدەن شىققان. ارينە، ول تەك كوپتەگەن سەبەپتەردىڭ ءبىرى. شىنىندا جەكە دومبىراشى بولۋ ءۇشىن، ەرمەك ءۇشىن ەمەس، دومبىرا ونەرىندە جەتىستىك تەك ەڭبەك ارقىلى بولاتىنىن تۇسىنسە عانا بولادى. وڭ قول، سول قولدىڭ كوورديناتسياسى، سان الۋان شتريحتاردى ءبىرىن بىرىنە شاتاستىرماي پايدالانۋ، دومبىراشىلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قۇرمانعازى داستۇرىنەن كەلە جاتقان ورىنداۋ ادىستەرىن تۇگەل قامتۋ، كۇيلەردىڭ ەكپىنىن كىم كورىنگەن وزىنشە قولدانۋ ەمەس، شىعارمانىڭ يدەيالىق مازمۇنىنا، تەحنيكالىق جاقتارىنا قاراي وريگينالدىق كۇيىندە ساقتاي وتىرۋ - ءبىزدىڭ زاماننىڭ ورىنداۋشىلارىن ءبىراز ساتىعا كوتەرىپ تاستاعان بولا ەدى. ارينە، قۇرمانعازىنىڭ ورىندا ءداستۇرى ءجايلى دەربەس زەرتتەۋ، بىرنەشە كىتاپ تا جازۋعا بولادى. ءبىز تەك شولۋ رەتىندە باستى - باستىلارىن عانا ايتىپ وتتىك.
عاجايىپ دارىن
دينا نۇرپەيىسوۆا - قازاق مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ەسىمى قازاقستاننىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنە كەڭىنەن ءمالىم. حالىق دينانى كۇيلەرى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان داۋلەسكەر كۇيشى ءارى تاماشا دومبىراشى رەتىندە بىلەدى. ۇلى قۇرمانعازىنىڭ قادىرلى شاكىرتى، لايىقتى مۇراگەرى. دينا - مۋزىكانتتاردىڭ جاڭا، جاس بۋىنىنا حالىقتىڭ اسپاپتىق تۆورچەستۆوسىنىڭ تاماشا ءداستۇرىن تابىس ەتكەن عاجايىپ دارىن.
وسى وچەركتىڭ اۆتورى كۇيشى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە ونىمەن جاقىن ارالاسىپ، ءجيى سۇحباتتاسىپ، عاجايىپ دومبىراشىلىق ونەرىن تاماشالاپ، قۇرمانعازىمەن كەزدەسۋى، بولاشاق كۇيشى كومپوزيتوردىڭ ونەر جولىنداعى العاشقى قادامدارى جايىندا ءوز اۋزىنان ەستۋ باقىتىنا يە بولدى.
دينا قازىرگى ورال وبلىسىنىڭ جاڭاقالا اۋدانىندا كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ بويىنا مۋزىكاعا دەگەن قۇشتارلىق، ىنتا- ىقىلاس دومبىرانى جاپ- جاقسى تارتقان ءوز اكەسىنەن داريدى.
دينانىڭ دومبىراشىلىق قابىلەتى ەرتە بايقالادى. قارشاداي قىز 4-5 جاسىندا-اق قولىنا دومبىرا الىپ، بەلگىلى ءبىر كۇيلەردىڭ سازىن ءوز بەتىنشە پەرنەگە تۇسىرۋگە تالپىنىپ تالاپتانادى. توعىز جاسىندا دينا دومبىرانى جاقسى يگەرىپ الادى. وسى كەزدە اسا كورنەكتى حالىق كومپوزيتورى قۇرمانعازى دينانىڭ ونەر جولىنداعى تۇساۋىن كەسەدى. العىر قىز كومپوزيتوردىڭ كوپ كۇيلەرىن ۇيرەنىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە، ونىڭ ورىنداۋشىلىق تاسىلدەرىن، مانەرىن، وڭ جانە سول قولدارىنىڭ قايتالانباس ەرەكشە قاعىس- ادىستەرىن بۇلجىتپاي قاعىپ الۋعا ماشىقتانادى. دينا قۇرمانعازىنىڭ: «دومبىرانى قولىڭا العاندا ونى تارتپاس بۇرىن ەڭ الدىمەن قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ، ابدەن باپتاپ ال. مىنە، وسىنداي دايىندىقتان سوڭ عانا دومبىرا تارتۋعا كىرىس» دەگەن ءسوزىنىڭ ءومىر بويى وزىنە بۇلجىماس زاڭ، قاعيدا تۇتىنادى.
بۇل وقيعا دينانىڭ ءومىر بويى وشپەي قالعان ەدى. «قۇرمانعازى بىزگە جاقىن اعايىن بولاتىن. ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلىپ جۇرگەندە كۇيلەرىن تالاي تىڭدادىم. بىردە اكەم قۇرمانعازىدان مەنىڭ دومبىرا تارتقانىمدى ءوز كوزىمەن كورىپ، ەگەر ونەرىم كوڭىلىنەن شىقسا، قول ۇشىن بەرۋىن ءوتىندى. وسىدان كەيىن توي دۋمانداردا، جيىنداردا ونىمەن ءجيى كەزدەسەتىن بولدىم. ارينە، بالا كەزىمنەن قۇرمانعازىنىڭ ونەرىنە ءتانتى بولىپ، ەرەكشە ەلىكتەگەنمەن، سول كەزدە ونىڭ كۇيشىلىك قۇدىرەتىن، اسقاق شابىتىن تۇبەگەيلى ءتۇسىنىپ، تەرەڭىنە بويلادىم دەپ ايتا المايمىن»، - دەۋشى ەدى دينا شەشەي.
ەلدەگى ءبىر ويىن- تويدا قۇرمانعازىمەن كەزدەسكەنىن دينا شەشەي بىلاي دەپ ەسكە العان ەدى: « ونىڭ ءۇنى جىگىتتىڭ داۋىسىنداي ساڭقىلدادى، ال دومبىرا ونىڭ سيقىرلى قولىنا تيگەندە تاڭعاجايىپ ۇيگە بولەندى. مەن كۇيشىنىڭ ورىنداۋشىلىق ونەرىنىڭ قۇدىرەتتى كۇشىنە تاڭعالدىم. تويدا شەبەر كۇيشىلىك پەن انشىلىك سىنعا ءتۇستى. مەن مۇنداي ونەر سايىسىنا تۇسۋگە جۇرەكسىنىپ، باس تارتتىم. ءبىراق قاۋمالاعان كوپشىلىك قويسىن با، ەرىكسىز كوندىرگەن سوڭ، قۇرمانعازى كۇيلەرىنىڭ ءبىرىن تارتتىم. ول مەنى زور ىقىلاسپەن تىڭداپ، كۇي بىتكەن سوڭ ءوزىنىڭ ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ۇلى ۇستازبەن دوستىعىم ون ءبىر جىلعا سوزىلدى. ونىمەن ءاربىر كەزدەسۋىم كۇيشىلىك ونەرىمنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، جان - جاقتى بايىتا ءتۇستى. جولىققان سايىن مەن دومبىرانىڭ اسقان شەبەرى قۇرمانعازىدان ايتەۋىر ءبىر جاڭالىق تاۋىپ، سوڭىلىققا ۇيرەنە بەردىم. مەن دومبىرا تارتقاندا ول زور ىقىلاسپەن تىڭدايتىن جانە ەڭ جاقسى شاكىرتى رەتىندە باعالايتىن. قۇرمانعازىنىڭ ءاربىر اقىل- كەڭەسى، سىلتەمەسى مەن ءۇشىن بۇلجىماس زاڭ بولعانى اقيقات. پاتشا تۇرمەسى مەن جاندارمداردىڭ قۋعىن - سۇرگىنى مويىتا الماعان، ساقال شاشى اپپاق بولسا دا، سەرگەك تە قايراتتى شاكىرتتەرىن ءوز حالقىن شەكسىز سۇيۋگە، ونىڭ ارمان مۇڭىنا قۇلاق تۇرۋگە شاقىردى».
اسقان شەبەر كۇيشىنىڭ قاجىر قايراتقا، جىگەر كۇشكە، ديناميكاعا تولى ورىنداۋشىلىق ونەرىن ەركىن مەڭگەرگەن جاس دومبىراشى ءوزىنىڭ كۇيشىلىك شەبەرلىگىن ودان ءارى دامىتىپ، كوپ نارسەگە قولى جەتەدى. تالعامپاز دا قاتال ۇستاز شاكىرتىنىڭ جەتىستىكتەرىنە قۋانىپ، ماقتان ەتەدى. ول: «مەنىڭ وڭ قولىمنىڭ، ال دينانىڭ سول قولىنىڭ شەبەرلىگى كۇشتى. ەگەر مەنىڭ وڭ قولىم مەن دينانىڭ سول قولىنىڭ شەبەرلىگى ءبىر ادامنىڭ بويىنان تابىلسا، دۇنيەدە ودان اسقان دومبىراشى بولماس ەدى»، - دەيدى ەكەن.
ۇستازىنىڭ جارقىن وبرازى، ونىڭ ايتقان اقىل كەڭەسى، دينانىڭ ۇلكەن ونەر جولىنداعى ءجون سىلتەر تەمىرقازىعى، سۇيەنىشى بولادى. ۇلى كۇيشىنىڭ ءوزىنىڭ ەسكى دومبىراسىن شاكىرتىنە تابىس ەتكەن كەزدە ايتقان مىنا سوزدەرىن دينا ءارقاشان ەرەكشە تولقىپ ريزاشىلىقپەن ەسكە الاتىن: «دومبىرا مەنىڭ ومىرلىك سەرىگىم ەدى. ول عۇمىرىنىڭ ۇزاق تا قيان كەسكى قيىن جولىندا سەنىمدى سەرىك، بەرىك سۇيەۋ بولدى. ەندى وسى قيماس سەرىگىمدى لايىقتى مۇراگەرىم ساعان تاپسىرامىن» .
وسى ءبىر وقيعانى تەبىرەنە ەسىنە ءتۇسىرىپ وتىرىپ دينا: «ۇستازىمنىڭ دومبىراسىن ەشقاشان جانىمنان تاستاعان ەمەسپىن، ونى كيەلى دۇنيەدەي قاستەرلەپ ساقتادىم. كۇي شىعارىپ تولعانعان، ازاپقا تۇسكەن شاقتارىمدا ۇستاز دومبىراسى ماعان اقىل كەڭەس ەرىپ، دۇرىس باعىتقا سىلتەگەندەي بولاتىن ەدى»، - دەيتىن.
دينا بۇدا ءارى قۇرمانعازى كۇيلەرىمەن عانا شەكتەمەلمەي، ءوز رەپەرتۋارىن داۋلەتكەرەي، سوقىر ەسجان، بالامايسان، الىكەي، ت. ب. اسا كورنەكتى حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىمەن بايىتا، تولىقتىرا تۇسەدى. جاس دومبىراشى سول كەزدە قازاق دالاسىندا داستۇرگە اينالعان دومبىراشىلار سايىسىنا قاتىسىپ، اتاقتى ەر كۇيشىلەردەن كەم تۇسپەي، شوقتىعى بيىكتەي بەرەدى.
دومبىراشىلار سايىسى تۋرالى دينا كەزىندە مىناداي ەستەلىك ايتقان ەدى: «وسىنداي ءبىر كەزدەسۋگە ەلگە اسا بەلگىلى دومبىراشىلار باس قوسقان ەدى. ولاردىڭ ىشىندە داۋلەتكەرەي دە بار بولاتىن، ءبىراق ول بۇل كەزدەسۋگە تورەشى رەتىندە قاتىسقان. ءسويتىپ دومبىرا تارتىسى دا باستالدى. ءار رۋدىڭ اقساقالدارى دومبىراشىلاردىڭ ەڭ ءتاۋىر دەگەنىن جارىسقا سالدى، ىسقاق رۋىنان تۇركەش سايىسقا ءتۇسىپ، قۇرمانعازىنىڭ «تەرىسقاقپاي» كۇيىن تارتتى. بۇل ورىنداۋى جاعىنان وتە قيىن دا كۇردەلى كۇي ەدى، سوندىقتان ونى تۇركەشتەن كەيىن قايتالانىپ تارتۋعا ەشكىمنىڭ جۇگەرى داۋالامادى. جينالعان ەل: «بۇل كۇيدى كىم تارتا الار ەكەن»، - دەپ ەلەڭدەسىپ قالدى. جۇرتشىلىق كۇيدى تارتۋىمدى قالادى. مەن ورىنداعان «تەرىسقاقپاي» ولارعا قاتتى ۇنادى.
دينا ون توعىز جاسىندا كۇيەۋگە ۇزاتىلادى. ەسكى سالت، ادەت- عۇرىپتارى بويىنشا، قىزدىڭ تۇرمىسقا شىققاننان كەيىن ونەرمەن، اسىرەسە دومبىراشىلىقپەن اينالىسۋى ەل اراسىندا ۇيات سانالاتىن.
ءبىراق قارشادايىنان ونەر قۋعان دينا ەتەكتەن تارتقان ەسكى سالتقا باعىنىپ، باس ۇرمايدى. ول العان بەتىنەن قايتپاي، بويىنداعى دارىنىن، دومبىراشىلىق شەبەرلىگىن اسقان قايسارلىقپەن جەتىلدىرىپ، دامىتا بەرەدى.
دينامەن سوڭعى ءبىر كەزدەسكەندە قۇرمانعازى وعان كۇي شىعار دەگەن اقىل بەرەدى. ۇستاز اقىلىن قابىل العان دينا اۋەلى بەلگىلى ءبىر كۇي تاقىرىبىن قالاپ الىپ، سونى يمپروۆيزاتسيالايدى، ونى وزىندىك سونى مۋزىكالىق وبرازدارمەن بايىتا تۇسەدى. ونىڭ جۇرتشىلىقتى تاڭداي قاققىزعان تابيعاتىنان بويىنا بىتكەن اسقان دارىنى، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىنە ءتان نەزىك مانەر- ايشىقتار، شتريحتىق تەحنيكاسىنىڭ شەكسىز بايلىعى، مىنە، وسى قاسيەتتەردىڭ بارلىعى ءوز كۇيلەرىنەن ەرەكشە كورىنىس تابادى. جالپى، دينانىڭ كومپوزيتورلىق تۆورچەستۆوسى مەن ونىڭ عاجايىپ ورىنداۋشىلىق ونەرى ىشتەي ءبىرتۇتاس استاسىپ جاتاتىن ەدى.
دينا دومبىراشىلىق ونەردىڭ باتىس قازاقستاندا سول كەزدە قالىپتاسقان ءداستۇرلى ەكى باعىتىن، اتاپ ايتقاندا، جىگەرلى دە وتكىر ءارى ديناميكالى قۇرمانعازى ءستيلى مەن جۇرەككە جىلى تيەر ليريكالى، اسەم سازدى داۋلەتكەرەي ءداستۇرىن تاماشا مەڭگەردى. دينا ءوزىنىڭ كۇيشىلىك ونەرىندە اسقاق شابىت پەن وتجالىنعا توى جىگەر- كۇشتى ەرەكشە نازىكتىكپەن، اۋەزدىلىكپەن شەندەستىرە وتىرىپ، تىڭداۋشىسىن تاڭعالدىردى.
دينانىڭ «بۇبۇل»، «بايجۇما»، «جىگەر» اتتى تىرناقالدى كۇيلەرى شىن مانىسىندە حالىقتىق داستۇردىك ۇزدىك نۇسقالارى بولدى. بۇل تۇرعىدان العاندا جارقىن دا تاماشا مازمۇنىمەن، مۋزىكالىق وبرازدارىنىڭ بايلىعىمەن بۇلبۇل كۇيى ەرەكشە نازار اۋدارادى.
«بۇلبۇل» كۇيىنىڭ ءبىر ۆاريانتى دومبىراشى ماحامبەت بوكەيحانوۆتىڭ ورىنداۋىندا ا. ۆ. زاتايەۆيچتىڭ جيناعىنا دا ەنگەن. ويشىل فولكروليست، دومبىرا مۋزىكاسىن قاتتى قادىرلەگەن ا. ۆ. زاتايەۆيچ شىعارماعا بىلايشا باعا بەردى: «حالىقتىڭ ۇلكەن ونەرىنىڭ تاماشا ۇلگىسى. پەسا ءوزىنىڭ تەك شىعىسقا ءتان حاراكتەردەگى ويشىل رەچيتاتيۆىمەن، جۇمساق، ءدىرىلدى فوندا پايدا بولاتىن بىركەلكى ءتريولدى كىرىسپە جانە ينتەرلديالارىمەن ەرەكشە پوەتيكالىق جانە بەينەلى رۋحقا بولەنگەن. جىگەرىنىڭ نايزاعاي جارقىلىنداي قۋات- كۇشى قانداي دەسەڭىزشى! وڭتۇستىكتىڭ بۇلبۇل رەتىندە ۇنىنە بالقىعان سيقىرلى تۇنىنەن لياززات العانداي راحاتقا بولەۋى قانداي عاجاپ! شاحەرەزادا ەرتەگىسىندەي جان دۇنيەڭدى ەرىتەر مازمۇنعا تولى بۇل دۇنيە تاماشا «ينتەرمەندوسىمەن» الۋان تۇستە قۇلپىرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ريمسكيي- كورساكوۆنىن كۇتىپ تۇرعانداي. ءبىراق بقل حالىق مۋزىكانتىنىڭ قوس ىشەكتى قاراپايىم دومبىرا ارقىلى بەرىلگەن تاماشا كوڭىل كۇيىنىڭ، جان دۇنيەسىنىڭ، عاجايىپ ءۇنى».
ا. ۆ. زاتايەۆيچ مىسالعا كەلتىرگەن «بۇلبۇل» كۇيىنىڭ بۇل نۇسقاسىنىڭ دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ كۇيىمەن ينتوناتسيالىق بايلانىسى شالعايلاۋ بولسا دا، وزىندە دە تاماشا دومبىراشىنىڭ تۆورچەستۆولىق ەرەكشەلىگىنىڭ قولتاڭباسى ايقىن بايقالادى. ال بۇل كۇيدە تاماشا كورىنىس تاپقان بۇلبۇل وبرازىن قاز قالپىندا جەتكىزە ءبىلۋ دينانىڭ تەك ءوزىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىنى ءسوزسىز. «بۇلبۇل» كۇيىنىڭ شىعۋىنا بايلانىستى حالىق اراسىنا تاراعان مىنا ءبىر اڭىزعا نازار اۋدارايىق. قازاقستاننىڭ باتىسىندا تۋمىسىنان دارىن تالانتى ەرەكشە، ءبىراق ەكى كوزىنەن زاعيپ بولىپ، كەمتارلىق كورگەن جاننىڭ قايعىلى تاعدىرى تۋرالى سوقىر قىزدىڭ ءانى اتتى ءان كەڭ تاراعان. جان دۇنيەسى باي، ءبىراق تاعدىر تالكەگى مەن ازابىنا تاپ بولعان سورلى قىزدىڭ وبرازى تاعدىر تالكەگى مەن ازابىنا تاپ بولعان سورلى قىزدىڭ وبرازى قورعانسىز قۇستىڭ جاي- كۇيىمەن پاراپار.
ەگەر ا. جۇبانوۆتىڭ: «قازاق اۋىز ادەبيەتىندە تابيعات وبرازى ۇلكەن ادام كۇيىنىپ، سەزىمنىڭ پسيحولوگيالىق نەگىزى سياقتاندىرىلىپ بەرىلىپ وتىرادى»، - دەگەن ءسوزىن ەسكە الساق، دينا كۇيىنىڭ دە ءان اۆتورىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىمەن، تەرەڭ تەبىرەنىسىمەن شابىتتانۋى حاق. دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ «بۇلبۇلى» تەرەڭ ەموتسيالىق مازمۇنمەن سۋارىلعان، جارقىپ پوەتيكالىق جانە وبرازدى ءدۇلدۇل كۇي. ول ادامنىڭ تۋعان تابيعات اياسىنان العان اسەرىن، قۋانىشتى كوڭىل- كۇيىن سۋرەتتەيدى. كۇيدەگى ەموتسيالىق مازمۇن جيىنتىعى دومبىرا تەحنيكاسىنىڭ ەرەكشە ۇزدىك ءادىس- تاسىلدەرى ارقىلى شەشىمىن تابادى.
«بۇلبۇل» كۇيىنىڭ مەتر- ىرعاعىنىڭ ءاربىر ەكى تاكت سايىن وزگەرىپ وتىراتىن ەرەكشەلىگى، الۋان حاراكتەرلى اۋەندىك ۇلگىلەردىڭ بايلىعى، بەيەلى دىبىس ەلەمەنتتەرىن ەركىن پايدالانۋ، ەكپىننىڭ، رەگيستردىڭ ءجيى الماسۋى، مىنە، وسىنىڭ ءبارى بۇل شىعارمانى حالىق ونەرىنىڭ تەرەڭ مازمۇندى تۋىندىلارىنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرەدى.
EL. KZ
