ايداھار ۇڭگىرلەرى قايدا بار؟

نۇر-سۇلتان.قازاقپارات - قازاق جەرىندە تاريحى تەرەڭدە جاتقان كيەلى ورىندار جەتىپ ارتىلادى. ولاردىڭ قاتارىندا تابيعات قۇبىلىستارىمەن تىعىز بايلانىستىرىلعان ۇڭگىرلەر دە بار.

بىر قىزىعى، ەجەلگى ادامنىڭ تۇراعىنا اينالعان ورىنداردىڭ بىرنەشەۋى «اۋليە» دەگەن ورتاق اتاۋعا يە. قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ قاتارىنان تابىلىپ وتىرعان باياناۋىلداعى قوڭىر اۋليەدەن باستاپ، بالقاش ماڭىنداعى بەكتاۋ اتا ۇڭگىرلەرىنىڭ سىرىنا ۇڭىلگەندەر، ولاردىڭ قاسيەتى جايىندا ءتۇرلى بولجامدار جاساعانمەن، عىلىمي دالەلدەر تاپپاي الەك. ال جاراتۋشىدان جاقسىلىق تىلەگەن جاندار، قاسيەتى مول دەپ سانالاتىن سول ۇڭگىرلەرگە تۇنەپ تە ءجۇر. ولاردى ەلىتىپ، وسى ۇڭگىرلەرگە جەتەلەيتىن نە قاسيەت بار ەكەن؟ الدە اۋىزدان- اۋىزعا تاراعان ءار ءتۇرلى اڭىزداردىڭ اسەرى مە؟

ايداھار مەن قۇدايبەرلىنىڭ دوستىعى

بۇگىن ءسوز ەتكەلى وتىرعان ايداھار ۇڭگىرى اقمولا وبلىسىندا ورنالاسقان. ونى تاريحشى ج. ارتىقبايەۆ ايداھارلى- قۇدايبەرلى ۇڭگىرى دەپ اتايدى. عالىم ونى باياناۋىلداعى قوڭىر اۋليەدەن ەرەكشەلەنەتىندىگىن ايتا كەتەدى. سارىارقانى بويلاي اققان جاقسى كوڭ وزەنىنىڭ بيىكتەۋ جاعاسىندا ورنالاسقان ۇڭگىر تۋرالى بىزگە بىرنەشە اڭگىمەلەر جەتكەن. نۇر- سۇلتان قالاسىنان شىققان جولاۋشى الدىمەن قورعالجىنعا سوعىپ، ودان ءارى تالدىساي اتالاتىن ەلدى مەكەنگە جەتىپ العانى ءجون. تالدىسايدان ارىرەك شوپتىكول اۋىلى بار. ج. ارتىقبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، جاقسى كوڭ سوڭعى اتالعان اۋىلدىق جەردەن الىس ەمەس. جەرگىلىكتى كونە كوز قاريالار ەستە جوق ەسكى زاماندا ايداھار وسى ماڭايدى بيلەپ- توستەگەنى تۋرالى اڭىزدى ايتادى. يەسى مەن كيەسىنە اينالعان قۇبىجىققا سول ءوڭىردى مەكەن ەتكەن قۇدايبەرلى باي العىس رەتىندە بىرەر جىلقى سىباعاعا بەرىپ تۇرادى ەكەن.

ايداھار مەن قۇدايبەرلى اراسىندا دوستىق تۇتانىپ، ول ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن سوزىلادى. ءبىراق، اقىرى سوڭىندا بۇل جاقسى قارىم- قاتىناسقا دا نۇكتە قويىلۋى كەرەك ەمەس پە؟ باي دوسىنا اكەلەتىن جىلقىنى ءبىرشاما كەشىكتىرىپ الىپتى. قارنى اشىپ، ابدەن كۇتە- كۇتە كۇيى كەرى كەتكەن ايداھار اشۋلانىپ، اڭ قۋىپ جۇرگەن قۇدايبەرلىنىڭ بالاسىن استىنداعى جىلقىسىمەن بىرگە جۇتىپ جىبەرىپتى. اراعا ءبىرشاما ۋاقىت سالىپ، باي ءىزباسارىن ىزدەپ جولعا شىعادى. ءبىر پالە كەلسە وسىدان كەلەر دەگەن ويمەن باي جاقسى كوڭنىڭ بيىگىندەگى قۇپيالى ورىنعا اياڭدايدى. دوسىن كورگەن ايداھار ۇڭگىرىنە تۋرا ۇمتىلعان. الايدا، قۇدايبەرلى ءالى تولىق جيناپ ۇلگەرمەگەن ونىڭ قۇيرىعىن ايتبالتاسىمەن شاۋىپ تاستاپتى. ءبىراز ۋاقىتتى اراعا سالىپ بارىپ، ايداھار ۇڭگىردىڭ ىشىنەن ءبۇي دەيدى: «سەن باي ءوز ۇلىڭدى ۇمىتپاسسىڭ، ال مەن قۇيرىعىمدى ۇمىتپايتىن بولامىن. ەندى قايتادان جەر بەتىنە شىقپاسپىن، قوش- ساۋ بول!». سونىمەن، تاۋ باۋرايىنداعى مەكەنىنە ماڭگىگە كىرىپ كەتكەن ايداھار تۋرالى حالىقتىڭ ىشىندە تاراعان اڭگىمە وسى.

تاريحشى قۇدايبەرلىنىڭ ومىردە بولعانىن دالەلدەيتىن، سونىڭ ەسىمىن العان جوتانى كورىپتى. ونىڭ ماڭايىندا كونە عاسىردان قالعان وبالار، ءارتۇرلى زيراتتار مەن شوشايعان قۇلپىتاستار جاتقان كورىنەدى.

«ايداھارلى- قۇدايبەرلى ۇڭگىرى» تۋرالى ەڭبەكتە 1816 -جىلى قازاق دالاسىنداعى كەن ورىنداردى ىزدەۋگە شىققان ي. شانگيننىڭ ەكسپەديتسياسى بولعانى تۋرالى دەرەك كەزدەسەدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار زەرتتەۋشىلەرگە ءبىراز اڭىزداردى بايانداپ، ونىڭ قاسيەتى جونىندە سىر شەرتكەن. ماركشەيدەردىڭ جازباسىندا ەكى شەتى تاۋمەن شەكتەلەتىن جاقسى كوڭ وزەنى قىساڭ دالانى سۋارىپ جاتقانىن جازادى. «جەرگىلىكتى قازاقتار سول تاۋلاردىڭ ىشىندەگى جىلانداردىڭ ورداسى بولۋى مۇمكىن دەگەن ۇڭگىرگە الىپ كەلدى»، - دەيدى ەكسپەديتسيا باسشىسى. ونىڭ باستى نازارىن اۋدارتقان جايت - ۇڭگىردەن شىعاتىن داۋىس پەن جارىق. سول ماڭداعى تۇرعىنداردىڭ بولجاۋىنشا، ارۋاقتارمەن بايلانىستى بۇل تىلسىم جايتتاردى ەستىپ، كورگەندەر جانسىز قالاتىن بولىپتى. ەل اراسىندا تارالعان اڭىزدىڭ كەسىرىنەن ۇڭگىرگە ەشكىم جولاماسا كەرەك. سول ەكسپەديتسيانىڭ اسكەري جانە شارۋاشىلىق جاعىن باسقارعان ف. نابوكوۆ تا ەستىگەنىن بىلايشا باياندايدى: «باياعى زاماندا مۇندا ۇلكەن جىلان ءومىر ءسۇرىپتى. ول كەيدە جىلقىنىڭ ءوزىن جۇتىپ جىبەرەتىندەي الىپ بولعان ەكەن. قازاقتار ونىڭ ساۋلە شىعاراتىن قاسيەتى بارىن كورگەن. بۇل جارىقتىڭ شىعۋ سەبەبىن انىقتاۋ ماقساتىندا مۇندا ونداعان ادامنان قۇرالعان توپ كەلەدى. ولاردىڭ كوزى بىردەن وسىندا تۇرعان ۇزىندىعى جيىرما مەتردەن اساتىن ۇڭگىرگە ءتۇسىپتى. ۇڭگىر ءىشىنىڭ تارلىعى ءار جەردە ءار ءتۇرلى».

تىلسىم ورىننىڭ كەيبىر جەرىنەن جالعىز ادام ارەڭ وتسە، كەي جەرلەرى بىرنەشەۋىن وڭاي سىيدىراتىنداي ەدى. ءبىراق ادامدار ۇڭگىردى مەكەن ەتكەن ەشقانداي جىلاندى دا، باسقا دا ءتىرى جاندىكتى كەزىكتىرمەگەن ەكەن. تاريحشى ج. ارتىقبايەۆ ي. شانگيننىڭ ايداھارلى ۇڭگىردەن داۋىستىڭ شىعۋىنا ەكى اۋىزدىڭ بار بولۋى جازعانىن مىسالعا الا كەتكەن. ياعني، جەل سوققاندا ەكى جاقتان ۇرلەپ نە ءتۇرلى دىبىستار شىعىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇرەيلەنۋىنە سەبەپ بولعان. ال ۇڭگىردىڭ ىشىنەن ساۋلە تارالىپ، سىرتقا جارقىراي كورىنۋىن ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى انىقتاي الماعان. وسى ورايدا عالىم ىسقىرىق داۋىستىڭ شىعۋى مەن ۇڭگىر ىشىندە جارىق ساۋلەنىڭ ويناۋىنا ۇڭگىردىڭ توبەسىندە تۇرعان «تۇندىك» سەبەپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. ءبىر وكىنشتىسى، قازىرگى كەزدە ۇڭگىر باياعى ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ەركىن كىرىپ جۇرگەندەي ۇزىن ەمەس. بەرگى جاعى وپىرىلىپ قۇلاپ، بىتەلىپ قالعان. ال سول ماڭدى مەكەن ەتكەن ادامداردىڭ پىكىرىنشە، كەڭەستىك زاماندا گەولوگتار ءبىر نارسەدەن ۇرەيلەنىپ، ديناميتپەن جارىپ، ۇڭگىردى ادەيى جاۋىپ تاستاپتى- مىس. ونىڭ راس- وتىرىگىن ايىرىپ بەرەر ايعاق جوق. گەولوگتاردىڭ نەدەن قورىققانىن دا ءدوپ باسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. راسىندا، ۇڭگىر ءبىر قۇپيانى باۋىرىنا باسىپ جاتسا كەرەك.

ەمشىدەن قالعان ورىن

تاعى ءبىر دەرەكتەردە قازاقستاننىڭ كيەلى گەوگرافياسى كارتاسىنىڭ قاتارىنا ەنگەن ايداھارلى ۇڭگىردىڭ ورنالاسقان جەرى زەرەندى اۋدانىنا قاراستى، ۇلگىلى اۋىلىنىڭ ماڭى دەلىنەدى. ىلگەرىدە ج. ارتىقبايەۆ ايتىپ كەتكەن ۇڭگىر مەن بۇل ورىننىڭ ءبىر- بىرىمەن بايلانىسى بار ما؟ سونىمەن، ۇلگىلى ماڭىنداعى ۇڭگىردىڭ كىرە بەرىستەگى كورىنىسى ادام تاڭعالارلىقتاي. ونىڭ ۇزىندىعى 270 مەتر، ەنى جەتپىس مەترگە جەتسە، بيىكتىگى 35 مەتر شاماسىندا ەكەن. جارقاباقتاعى ساڭىلاۋلاردان سۋ تامىپ، ەرەكشە دىبىس شىعىپ تۇرادى. ۇڭگىرگە كىرەر تۇستا قاراعاي مەن كوك جاپىراقتى قايىڭدار جايقالىپ ءوسىپ تۇر. تاماشا تابيعاتتىڭ باۋرايىندا ورنالاسقان ۇڭگىردىڭ ءىشى سۋىق ءارى دىمقىل كەلەدى. سوعان قاراماستان، كۇن ساۋلەسى بۇل ورىندى ەرەكشە جارىقتاندىرىپ تۇرادى. سۇلۋلىعىنا كوز تويمايتىن ورىندى ىزدەپ كەلۋشىلەر سانى جەتكىلىكتى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار بىرنەشە شاقىرىمدى ارتقا تاستاي وتىرىپ، تابيعاتتىڭ تىلسىم دىبىسىن ەستۋ ءۇشىن ارنايى جولعا شىعادى. ولار بۇل ۇڭگىردىڭ كيەلى ەكەندىگىن ايتادى. ادام دەنساۋلىعىنا وتە پايدالى كەلەتىن ورىن، ءتىپتى پسيحيكالىق اۋىتقۋلارى بارلارعا دا شيپا بەرىپتى. ال شىعارماشىلىق جولىنداعىلارعا رۋحاني ازىق بولا الادى ەكەن. اۋماعى ايتارلىقتاي ۇلكەن بوپ كورىنبەگەنمەن، ىشىنە ەنگەن ادام ءتىپتى الىپ ايداھاردىڭ ءوزى سىيا الاتىندىعىنا كوز جەتكىزەدى.

بىزگە جەتكەن اڭىز- اڭگىمەدە باعزى ءبىر زاماندا بۇل ورىندى بويىندا اسىل قاسيەتى بار ەمشى ادام مەكەن ەتكەنى ايتىلادى. ونىڭ الدىنا كەلگەن كەز كەلگەن ناۋقاس دەرتىنەن قۇلان تازا ايىققان. الايدا، ۇڭگىرگە جەتىپ، سول كىسىنىڭ شاپاعاتىنا بولەنۋ وڭاي ءىس بولماعان سىڭايلى. كەيىن جاسى كەلىپ، ومىردەن وزعان ەمشىنىڭ بار بويىنداعى قاسيەتى ۇڭگىردە قالىپ، ەنەرگياسى سوندا تارالعان دەيدى. سول سەبەپتەن، مۇندا كەلگەن ءاربىر اۋرۋ جاننىڭ بويىنا شيپا قونادى ەكەن. راسىندا، ادامعا جاقسى ەنەرگيا بەرۋگە قابىلەتتى ۇڭگىرگە سوڭعى جىلدارى كەلۋشىلەر سانى كۇرت كوبەيگەن.

اۋليە- تاس كوبىنەسە اۋرۋ- سىرقاۋ جاندار مەن كەدەيلەر كەلەتىن ورىن بولىپتى. اسىرەسە، بۇل ۇڭگىردەن بالاسى جوق ايەلدەردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولاتىن ەدى. ولار كەشكىلىك جانە تۇنگى ۋاقىتتا جولعا شىعىپ، ۇڭگىردىڭ ىشىنە نەمەسە جاقىن ماڭعا تۇنەيدى. باقۋاتتى ادامدار مال سويىپ، ۇڭگىردىڭ شىعا بەرىسىنە قازان اسقان. وعان پايدالاناتىن سۋدى سول ورىننىڭ ىشىندەگى كولشىكتەن العان ەكەن. سۋدى شيپا كورىپ، دەنەلەرىن جۋعان. سۋ قىرعىزدار (ن. كوشكين قازاقتاردى سولاي اتاعان) ءۇشىن وتە قاسيەتتى سانالعانى بەلگىلى. ال كەيبىر جاندار قويدىڭ مايىنا ماتانى نەمەسە ماقتانى باتىرىپ، اعاشقا بايلاپ، تۇتەتەدى دە وزدەرىنىڭ اۋىراتىن جەرلەرىنە جاقىن اپارىپ، الاستاعان. سول سياقتى وسىندا تۇنەگەن جان ءتۇس كورسە، ول مىندەتتى تۇردە ورىندالادى دەگەن سەنىم بار. كەدەي جاندار ۇڭگىر ىشىنە ماتالار ىلسە، باقۋاتتى كىسىلەر اقشا قالدىرعان. ال ول اقشانى جاعدايى جوق، ءمۇساپىر جاندار الۋىنا بولادى ەكەن. ول ءۇشىن «تاقسىر، مىنا اقشانى الۋعا رۇقسات ەت» دەپ، ۇڭگىر يەسىنىڭ الدىنان ءوتىپتى. كيەلى سانالعان ورىننان ءالى كۇنگە دەيىن كەلۋشىلەردى بايقاۋعا بولادى.

EL. KZ