گۋستاۆ كارتاسىنداعى قازاق جەرى
سونىڭ ءبىرى - شۆەد وفيتسەرى ءھام كارتوگراف يوحان گۋستاف رەنات (1682-1744) جاساعان كارتالار. بۇل سىزبالاردا قازىرگى قازاق دالاسىنىڭ شىعىس بولىگى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىلىپتى.
وسى ورايدا ي. گ. رەنات كىم دەگەنگە توقتالساق، اكادەميك - جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ 2005 -جىلى الماتى قالاسىندا جارىق كورگەن «حالىق مۇراسى» اتتى ەڭبەگىنىڭ 238-بەتىندە: «شۆەد وفيتسەرى يوحان گۋستاۆ رەنات 1709 -جىلى پولتاۆا سوعىسىندا رەسەيدە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، توبىلعا جەر اۋدارىلادى. بۋحگولتس ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا ەرتىس بويىن ورلەپ كەلىپ، يامىشيەۆ كولىندە ويرات شەرىگى مەن ورىس سولداتتارىنىڭ قاقتىعىسى كەزىندە جوڭعارلار قولىنا تۇسەدى. ءسويتىپ، ويرات شەرىگىنە تەمىر قورىتىپ، زەڭبىرەك قۇيۋدى، وق- ءدارى جاساۋدى ۇيرەتەدى. «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندە ويراتتار وسى وت قارۋدى قازاقتارعا قارسى قولداندى»، دەيدى.
سابەڭ دەرەگىن ءارى قاراي ىندەتەر بولساق، بۇل ۋاقىتتا قازاق قايراتكەرى تەلجان شونانوۆ ايتقانداي، رەسەيلىك اق پاتشا قازاق جەرىنە جەرىك بولىپ، اڭسارى اۋىپ، سىلەكەيى شۇبىرىپ تۇرعان كەز. وسى ورايدا، قازاق دالاسىن بارلاۋ ءۇشىن ەكسپەديتسيا اتتاندىرۋ جايلى 1714 -جىلى I پەتر پاتشانىڭ اتىنا ءسىبىر گۋبەرناتورى ماتۆەي گاگاريننەن حات كەلىپ تۇسەدى. وندا قازاق دالاسىن بارلاۋ، يگەرۋدى ەرتىس دارياسى ارقىلى ىسكە اسىرۋعا بولاتىنى ايتىلعان. وسى حاتقا I پەتر پاتشا: «ەرتىستى ورلەي جۇزەتىن ەكسپەديتسيا جاساقتالسىن، يامىشيەۆ كولى جانىنان بەكىنىس سالىنسىن!»، دەپ قول قويادى. اتالمىش تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن رەسەيلىك ۇكىمەت بۋحگولتس ەكسپەديتسياسىن جاساقتايدى. 1714 -جىلى ماۋسىمدا جولعا شىققان 4 مىڭ ادامدىق ەكسپەديتسيا ەرتىستى بويلاي ءجۇزىپ، قازاق دالاسىنا دەندەپ ەنگەن سوڭ، يامىشيەۆسك (قازىرگى پاۆلودار وبلىسى اققۋلى اۋدانى جەرىندە) بەكىنىسىن سالدى.
ودان ءارى جىلجۋعا جوڭعار شەرىكتەرى قارسىلىق كورسەتىپ، ەرىك بەرمەيدى. ويرات بيلەۋشىسى سيەۆەن رابدان ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى تسەرەن دوندۋكتى جاساعىمەن جىبەرىپ، ورىستاردى بەكىنىستەن قۋىپ تاستايدى. وسى قاقتىعىس كەزىندە شۆەد ارتيللەرياسىنىڭ سەرجانتى، يەۆرەي تۇقىمداس يوحان گۋستاۆ رەنات ويراتتار قولىنا تۇسەدى.
اتاقتى جىراۋ قوجابەرگەن: «جوڭعارلار قورعاسىننان وق بوراتقاندا، نايزا ۇستاپ، ساداق اسىپ قارسى شىقتىق.. .» دەگەنىندەي، رەناتتىڭ تىكەلەي باسقارۋىمەن ويرات جەرىندە ارتيللەريالىق، قارۋ- جاراق، كەن ءوندىرىس زاۋىتى ورناپ، قازاقتارمەن سوعىستا جوڭعار حاندىعىنىڭ اسكەري قۋاتى ارتتى. ويرات ورداسىنا بارىپ رەناتپەن كەزدەسكەن رەسەي ەلشىسى ل. ۋگريۋموۆ ءوزىنىڭ قۇپيا بايانحاتىندا: «شۆەد وفيتسەرى رينات 1729 -جىلى ويراتتارعا 4 فۋنتتىق 15 زەڭبىرەك، كىشى كاليبرلى 5 زەڭبىرەك، 10 فۋنتتىق قىسقا ستۆولدى 20 جاڭا زەڭبىرەك جاساپ بەرىپ، ولارعا قالاي قولدانۋدى ۇيرەتتى»، دەپتى.
وسى ءبىر ەڭبەگى ءۇشىن رەناتقا 1734 -جىلى قالدان سەرەن حان باسىنا بوستاندىق سىيلايدى. 1734 -جىلى شۆەد بارلاۋشىسى التان، جامانكىس، سارا ەسىمدى قالماق كۇڭدەرىن ەرتىپ ستوكگولمداعى ەسكى قالادان ءۇي ساتىپ الادى. اسكەري قىزمەتتى 1739 -جىلى كاپيتان شەنىمەن اياقتاعان.
* * *
شۆەد وفيتسەرى رەنات تۇتقىندا ءجۇرىپ قازاق دالاسىن جانە ويرات جەرىن كارتاعا سىزىپ، ەكى ۇلكەن قۇجات الا شىعادى. بۇل كارتا كەيىن ەۋروپا ءۇشىن وتە قۇندى بۇيىم سانالادى. سەبەبى اتالمىش كارتادا 732 وزەن- كول، تاعى باسقا ماڭىزدى ەلدى مەكەن اتاۋلارى سىزىلعان. ي. ر. گۋستاۆ - شىعىس قازاقستان جانە جوڭعاريا كارتاسىن تاپتىشتەپ جاساعان العاشقى ەۋروپالىق.
رەنات جاساعان كارتا كوپكە دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلدى. كورولدىك كىتاپحانادا جۇمىس جاساعان يۋ. ستريندبەرگ 1878 -جىلى وسى كارتالاردىڭ كوشىرمەسىن تاۋىپ الىپ، يا. گروتا ارقىلى يرگو- عا جىبەرەدى. ونى 1881 -جىلى ا. ماكشەيەۆ جاريالايدى. ونشاقتى جىلدان كەيىن كارتالاردىڭ ءتۇپنۇسقاسى ۋپسالا ۋنيۆەرسيتەتىنەن تابىلادى. ءدال قازىر دە وسىندا ساقتاۋلى تۇر.
ال مۇندا ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان ۇلكەن سىزبادا (1-كارتا) بالقاش كولىنىڭ باتىس اۋماعى جانە سارىسۋ، ىلە وزەندەرىنىڭ اڭعارى، ەرتىس دارياسى تولىعىمەن ءھام الاكول ويپاتى تۇسىرىلگەن. مۇنداعى جەر- سۋ اتاۋلارى جايلى ورىس زەرتەۋشىلەرى ۆ. ب. بورودايەۆ پەن ا. ۆ. كونتيەۆتىڭ «شۆەدكسي ارتيللەريست ي. گ. رەنات ي ەگو ويراتسكيە كارتى» اتتى ەڭبەگىنەن وقىپ، تانىسۋعا بولادى.
ەكىنشى سىزبادا (2-كارتا) ەرتىس دارياسىنىڭ قوس اڭعارى تولىق بەينەلەنگەن ەكەن. ياعني دارياعا ەكى جاقتان قۇيىپ جاتقان وزەن- سۋلار اتاۋىن ساندىق رەتپەن بەلگىلەگەنى بايقالادى. مامان كارتوگرافتار مالىمەتىنە جۇگىنسەك، ەرتىستىڭ وڭ قاپتالىنا ەمىنىپ جاتقان كۇرشىم، نارىن، بۇقتىرما، ءۇلبى، قالعۇتى وزەندەرى كارتادا انىق ورنالاسسا، بۇلاردىڭ ساندىق اتاۋى: قالعۇتى (197)، بۇقتىرما (198)، كەڭگىر (199)، ءۇلبى (200)، قالجىر (200) رەتىمەن بەرىلىپتى. ونىڭ سىرتىندا، قالبا تاۋ جوتالارى مەن وسى وڭىردە ەرتىستىڭ ساعاسىن جاناي وتەتىن قىزىلسۋ - شار جانە شاعان وزەنىنىڭ اشىسۋ سالاسىن كورۋگە بولادى.
كوپتەگەن زەرتتەۋشى ەكىنشى كارتادا بەينەلەنگەن قاپتاعان كىشى وزەندەردى تاپپاي اۋرە. بۇعان ءبىرىنشى سەبەپ، قازىرگى كۇرشىم، مارقاكول، ۇلكەن نارىن اۋداندارى جەرىندە كەڭەس كەزىندە اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىندا تۇرعىزىلعان سۋ قويمالارى كىشى وزەندەردى بوگەپ تاستاسا، 1953 -جىلى سالىنعان بۇقتىرما سۋ ەلەكتر ستانساسىنىڭ كەسىرىنەن ەرتىس دارياسى تۇنشىعىپ، سۋى ەرىكسىز ويپاتتى اڭعارلارعا جايىلعاندىقتان كىشى وزەندەر ارناسى كەڭەيگەن زايسان كولىنىڭ استىندا قالىپ قويدى.
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz
