مۇقاعاليدىڭ «ورەسى»
وسىندا ايتالعان «ورە» اتاۋى جايلى تاپسىرلەسەك...
بۇل اتاۋ قازىرگى تاڭدا قولدانىستا جوق. قازاق بابام ايتقانداي، «كوزدەن كەتكەن سوڭ، كوڭىلدەن بولادى وزگە». ءبىراق ەجەلگى قارا ولەڭدەردە، سونداي-اق قازىرگى اقىن- جازۋشىلار شىعارماسىندا قاداۋ- قاداۋ كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى مۇقاعالي جىرىندا «بۇرىنعى ورەدەن قۇرت اپ قاشقاندار» دەپ سيپاتتالسا، مارقۇم اقىن جاركەن بودەش «اۋىل ساعىنىشى» اتتى جىرىندا «ورەدەن ىرىمشىگىن اپ قاشاتىن، ساعىندىم كەزقۇيرىعىن، قارعاسىن دا...» دەپ تولعاپتى.
ەندەشە، مۇقاعالي مەن جاركەن جىرلاعان «ورە» جايلى نە بىلەمىز؟ ءوز باسىم ورەنى كوردىم، جاقسى بىلەمىن. ءبىزدىڭ ەلدە ورەسىز ءۇي بولمايتىن. جاز جايلاۋعا شىققان جۇرت سابا ءپىسىپ، ىركىتتەن سارىمايىن ايىرعان سوڭ قالعانىن قايناتىپ قۇرت جاسايدى. ياعني سارى سۋى سۇزىلگەن جالپاق جارمانى ءبولىپ-ءبولىپ، ورەگە سامساتىپ جايىپ قويادى. ورەدە جايۋلى تۇرعان قۇرت- ىرىمشىك، باسقا دا ءدامدى تاعامداردى اۋىل بالالارى ىلە قاشىپ جەپ جۇرەدى. مۇقاعالي اقىن جىرلاعان «كەزىندە ورەدەن قۇرت اپ قاشقان، قازىرگى اق باس شالدار» - ءدال وسى بالالار. سول سياقتى ورەدە جايۋلى تۇرعان ءدامدى تاعامدى اۋىل ماڭىندا تىشقانشىلاپ جۇرگەن كەزقۇيرىق تا، قارعا دا ءىلىپ اكەتىپ جەۋگە قۇمار. جاركەن جىرلاعان كەزقۇيرىق پەن قارعا وسى.
ورە جايلى ايتپاس بۇرىن، مىنا ءبىر وقيعا ەسىمنەن كەتپەيدى. شامامەن ون جاسار بالامىن. دونەن شىعار جيرەن ساۋرىكتى شاۋجايلاپ كورشى اۋىلعا باردىم. جۇماباي دەيتىن شايقىلاۋ اتامىز بار ەدى. جارىقتىق ەسىك الدىنداعى ورەنىڭ استىندا كولەڭكەلەپ جاتىر، ورەنىڭ ۇستىندە كەڭەس زامانىندا ريگا قالاسىندا شىعاتىن «ۆەف-202» راديوقابىلداعىشىن داۋىسىن بارىنشا قاتايتىپ ءىلىپ قويىپتى. ويىمدا ەشتەڭە جوق: «اسسالاۋماعالەيكۋم اقساقال، راديو تىڭداپ جاتىرسىز با؟» دەسەم، «قايداعى تىڭداعان، انا كەزقۇيرىقتار ورەدەن قۇرت ءىلىپ قاشىپ ىعىر قىلدى، سولاردى ۇركىتىپ وتىرمىن»، دەيدى شايقى اتام.
ەندى اينالىپ ورەگە كەلەيىك. ۆيكيپەديادا «ورە - قۇرت- ىرىمشىك سياقتى سۇتتەن جاسالعان تاعامداردى كەپتىرۋگە ارنالىپ، اعاشتان جاسالعان سورە» دەپ انىقتاما بەرىپ، ءارى قاراي جاسالۋ ءتارتىبىن باياندايدى. «ۇزىنشا ءتورت تىرەۋىش اعاشتى جەرگە قاققاننان كەيىن، ەكى ۇزىن جاناعاشتى اشالارعا كيگىزىپ، ولاردىڭ باسىنا قىسقا جاناعاشتاردى كولدەنەڭ ورنالاستىرىپ، جىپپەن نەمەسە قايىسپەن بىرىكتىرىپ، ۇستىنە توقىلعان شي جابادى. دايىن بولعان سوڭ بەتىنە كەپتىرىلەتىن تاعامدار قويىلادى. سونداي- اق جاناعاشتار جەتىسپەگەن جاعدايدا ءبىر جاق شەتىن كيىز ءۇي ماڭدايشاسىنا تىرەپ، ەكىنشى باسىن ەكى تىرەۋلىك اعاشقا بەكىتىپ تە جاسايدى» دەپتى.
سول سياقتى 2014 -جىلى جارىق كورگەن «قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلاردىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى» اتتى بەس تومدىق ەنتسيكلوپەديانىڭ بەسىنشى تومىنىڭ 49-بەتىندە: «ورە - قۇرت- ىرىمشىك سياقتى اق تاعامداردى كەپتىرۋگە ارنالعان قۇرال. ورەگە جازدىڭ جاڭبىرسىز اشىق كۇندەرى قۇرت- ىرىمشىك جايىپ كەپتىرەدى. ادەتتە، ورەنى ءۇيدىڭ الدىنداعى اشىق الاڭقايعا ۇزىندىعى ەكى قۇلاش، ەنى ءبىر قۇلاش اۋماققا ءتورت دىڭگەككە ورنالاستىرادى. دىڭگەكتىڭ باستارىن سىرىق اعاشپەن بايلانىستىرىپ، اراسىنا شاباق اعاشتار قويىلادى. ۇستىنە ورە شي نەمەسە شىپتا شي دەپ اتالاتىن اراسى سيرەك توقىلعان شي توسەلەدى. بۇنداي سيرەك توقىلعان ءشيدىڭ ۇستىنە جايىلعان قۇرت- ىرىمشىكتىڭ استىنان جەل كەۋلەپ، ونىڭ كوگەرمەي تەز دەگدۋىنە سەپتىگى تيەدى» دەپ جازىپتى. بۇلاردىڭ قاي- قايسىسى دا دۇرىس. تەك ءبىر- ءبىرىن تولىقتىرىپ تۇر.
ورە اتاۋى ەكىنشى تاراپتان اۋىزەكى تىلدە تۇراقتى ءسوز تىركەسىنە دە اينالعانى بايقالادى. مىسالى، قانشا جەردەن تالپىنىپ، تالاپتانسا دا جەتىستىگى شامالى ادامدى «ورەسى جەتپەدى» دەسە، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىن «ورەسى بيىك ءور تۇلعا» دەپ باعالاپ جاتامىز. ياعني ورە بيىك، اعاشى بەرىك بولسا، ونىڭ ۇستىندە تۇرعان ءدام- تاعام دا سەنىمدى ساقتالادى. ال ورە الاسا بولسا، ونىڭ ۇستىندەگى ءدامدى بالا-شاعا، يت-قۇس ءىلىپ اكەتىپ توقتاتپايدى. دەمەك اتام قازاق جىگىتتىڭ تۇلعاسىن، ءبىلىمى مەن اقىلىن وسى ورەگە تەڭەگەن. ورەڭ بيىك بولسىن، اعايىن!
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz
