شىڭعىس حاننىڭ تاسى
تاريحشى عالىمداردىڭ پايىمى بويىنشا مۇنداعى تاس بەتىندەگى جازۋ 1224 نەمەسە 1225 -جىلى قاعاننىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە تاڭبالانعان دەيدى. دەمەك، بۇل تاس جازۋ الەمدى باعىندىرۋشى شىڭعىس حان داۋىرىنەن بۇگىنگە جەتكەن جالعىز مۇرا ەكەنى انىق.
بۇل تاس جازۋدى العاش رەت 1818 -جىلى ورىس زەرتتەۋشىسى گ. ي. سپاسسكي قازىرگى بۋرياتيا رەسپۋبليكاسى اۋماعىن كوكتەي اعىپ امۋر دارياسىنا قۇياتىن ەرگۇنە (ارگۋن) وزەنىنىڭ تۇستىك باتىسىنداعى قارقارا (كاركيرا) اڭعارىنان كورىپ، جاڭالىقتى «سيبيرسكي ۆەستنيك» جۋرنالىنا جاريالايدى. ءسويتىپ، الەم ءامىرشىسىنىڭ كوزىن كورگەن جادىگەر العاش رەت عىلىمي اينالىمعا ەنگەن ەكەن. جۋرنالدا جاريالانعان دەرەكتە: تاستىڭ بيىكتىگى 202 س م، ەنى 74 س م، قالىڭدىعى 22 س م ەكەندىگى ايقىن كورسەتىلگەن.
وسىدان كەيىن تاس جازۋدى قىزىقتاۋشى عالىمدار سانى كوبەيدى. بۇلاردىڭ نازارىن اۋدارعان دۇنيە - تاس بەتىندەگى 21 تاڭبادان تۇراتىن بەس قاتارعا ءبولىپ جازىلعان جازۋ ءماتىنى ەدى. تاس بەتىندەگى جازۋدىڭ ءبىرىنشى بولىپ دارا تۇرعان جالعىز جولىن 1927 -جىلى شىعىستانۋشى ي. ن. كليۋكين «شىڭعىس حان» دەپ وقىعاندىقتان، بۇل جادىگەر «شىڭعىس تاسى» دەگەن مارتەبەگە يە بولىپ، 1932 -جىلى پەتەربورعا جەتكىزىلەدى.
وسى ارالىقتا، تاس جادىگەردى ورىس وقىمىستىلارى يا. ي. شميدت، ن. يا. بيچۋرين، جاپون عالىمى س. مۋراياما، فرانسۋز زەرتتەۋشىسى ل. امبيس، ماجارستاندىق شىعىستانۋشى ل. ليگەتي، اۋستراليالىق يگور دە راحيەۆيلز باستاتقان بىلگىر ماماندار كورىپ كوزايىم بولدى. كەيىن جازۋدىڭ ءبۇتىن نۇسقاسىن 1851 -جىلى بۋريات- موڭعول عالىمى دورجي بانزاروۆ تولىق وقىپ شىقتى.
ناتيجەسىندە، بۇل تاس جازۋ شىڭعىس قاعاننىڭ ارتىنان ەرگەن جالعىز ءىنىسى قاسىردىڭ ۇلكەن ۇلى ەسۇنگە مەرگەنگە (1190-1270) تيەسىلى مۇرا بولىپ شىعادى. ءارى قاراي تاپسىرلەپ ايتار بولساق، 1225 -جىلى شىڭعىس قاعان حورەزمدى تولىق باعىندارعان سوڭ بۇعىلى- شاشاق (بۋگا- سۋچيگاە) دەگەن جەردە ۇلان- اسىر توي جاساپ، ات جەتەر جەردەگى مەرگەندەردى شاقىرىپ، سايىس وتكىزگەنى تۋرالى تاريحي جازبالاردا ايتىلادى.
وسى سايىستا ەسۇنگە مەرگەن 335 قۇلاش جەردەگى نىساناعا ساداق وعىن ءدال تيگىزىپ، باس مەرگەن اتانىپتى. ءبىر قۇلاشتى شامامەن 1,6 مەتر دەپ ەسەپتەسەك، ەسەي مەرگەن 536 مەتر، ياعني جارتى شاقىرىمنان استام جەردەن اتقان وعىن ءدال تيگىزگەن. بۇل تاس وسى مەرگەننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان ەكەن.
ال ەندى تاس بەتىندەگى جازۋعا كەلەر بولساق، جازۋدىڭ ءتىلى موڭعولشا ەكەنىنە داۋ جوق. تاستاعى ءسوزدىڭ تولىق ءماتىنى: «چينگيس- حاني سارتاگۋل يرگەن تاۋليدجۋ باگۋدجۋ حامۋك مونگول ۋلۋسۋن ارات-ي بۋگا- سۋچيگاي حۋريكسان- دۋر يسۋنكە حونگودور- ۋن گۋربان دزاگۋن گۋچين تابۋن التاك تۋر وندۋلاگا» دەپ تۇر.
جوعارىداعى تىركەستى دورجي بانزاروۆ «كوگدا چينگيس- حان پوسلە ناشەستۆيا نا گورود سارتاگۋل (حيۆينسەۆ)، ۆوزۆراتيلسيا، ي ليۋدي ۆسەح مونگولسكيح پوكولەنيي سوبراليس ۆ بۋگا- سۋچيگاە، تو يسۋنكە پولۋچيل ۆ ۋدەل تريستا تريدتسات پيات ۆوينوۆ حوندوگورسكيح» دەپ ورىسشالاعان ەكەن.
وسى بانزاروۆ ۆەرسياسىن قازاقشالاساق: «شىڭعىس حان سارتاۋىل حالقىن (مۇسىلمانداردى) شاۋىپ قايتقاندا، مۇڭعىل حالقىنىڭ ءبارى بۋگا سۋچيگاي دەگەن جەردە جينالىپ، ەسۋنحە ۇلەسىنە حونگودور جاۋىنگەرلەردەن 335 نوكەر ءتيىپ ەدى» دەپ تاپسىرلەۋگە بولادى.
ءبىراق موڭعول ءتىلى مەن جازۋىنىڭ بىلگىرى جۇكەل قاماي ۇلى ءتۇپنۇسقا ءماتىندى باسشىلىققا الا وتىرىپ، تاستاعى ءماتىندى جولما-جول رەتىمەن بىلاي دەپ اۋدارىپتى:
1. شىڭعىس حان- دى
2. سارتاعۇ-ل ەلىڭ اعالاپ باعىندىرىپ قامۇق موڭعول ۇلىسىنىڭ
3. نويان-ى بۇقا وچۇقاي-دا قۇرىلتاي /قۇرعاندا/
4. يەسۇنكە ونتۇدۇر- ۇن ءۇش ءجۇز وتىز بەس قۇلاش-
5. قا وق قادادى /وق تيگىزدى/
