اباي تانۋدىڭ، شاكارىم تانۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى قايىم مۇحامەدقانوۆ تۋرالى ون دەرەك
ابايدىڭ ءىنىسى، الاشتىڭ ءىرىسى دەيتىندەي كوپ سالالى عالىم. اقىن، جازۋشى. اباي تانۋدىڭ، شاكارىم تانۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى. بيىل قايراتكەر قايىمنىڭ تۋعانىنا 105 جىل تولىپ وتىر.
وسى ورايدا وقىرمان قاۋىمعا قايىم مۇحامەتحانوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى 10 دەرەك ۇسىنامىز.
قايىمنىڭ اكەسى مۇحامەتحان سەيىتقۇلوۆ ءوز زامانىنىڭ زيالى ازاماتى بولعان. الاش ارىستارىمەن قاتار جۇرگەن. اباي، شاكارىم اۋلەتىمەن، ۇرپاقتارىمەن، شاكىرتتەرىمەن ءجيى قاتىناستا بولعان. م. سەيىتقۇلوۆ «اباي» جۋرنالىنىڭ، «سارى- ارقا» گازەتىنىڭ شىعۋىنا اقشالاي جاردەم جاساعان جومارت، قولى اشىق كىسى بولىپتى. ورىس، اراب، تاتار تىلدەرىن جاقسى بىلگەن مۇحامەدحان سەيىتقۇلوۆتىڭ ۇيىندە مول كىتاپ قورى بولعان ەكەن. بولاشاق عالىم قايىم بالا كۇنىنەن وسى كىتاپتاردى وقىپ، الاشتىقتاردىڭ كوزىن كورىپ، ءتالىمىن الىپ، اباي، شاكارىم جىرلارىن مويىنىنا تۇمار عىپ تاعىپ وسكەن. م. سەيىتقۇلوۆ ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ ساناسىنىڭ وسۋىنە، قازاق زيالىلارىنىڭ قالىپتاسىپ، ۇلت ءىسىن ىلگەرى جۇرگىزۋگە ءبىر كىسىدەي جۇمىس اتقارعان تۇلعا.
گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، مۇحامەدحان سەيىتقۇلوۆ 1911 -جىلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتى كەپىلگە اقشا تولەپ، تۇتقىننان بوساتىپ الادى. ءمىرجاقىپ پەن مۇحامەدحان قاندى كويلەك دوس بولعان تۇلعالار. ءاليحان بوكەيحاننىڭ سەمەيگە كەلگەن ساپارىندا بىرگە ءجۇرىپ، سەمەيگە ەجەلگى تاريحي اتاۋى الاش قالاسى اتىن قايتارىپ بەرۋ جولىندا بىرگە جۇمىس اتقارادى.
بۇگىندە ەلگە بەلگىلى شاكەرىمنىڭ جالعىز فوتوسۋرەتى دە وسى سەيىتقۇلوۆتىڭ وتباسىندا ءتۇسىرىلىپتى. شاكەرىم قاجىنىڭ تۇرمەدەن بوساپ شىعۋىنا دا وسى قايىمنىڭ اكەسى تىكەلەي كومەك جاساعان. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك- كەبەك»، «قاراگوز» سياقتى پەسالارىنىڭ العاش قازاق دالاسىندا ساحانالانۋىنا دا جاعىداي جاساعان، قول ءۇشىن بەرگەن. وسىنداي الاش جولىندا ايانباي قىزىمەت ەتكەن مۇحامەتحان سەيىتقۇلوۆ 1937 -جىلعى قاندى رەپرەسسيا تۇسىندا 2 جەلتوقسان كۇنى، تۇندە اتىلىپ كەتەدى.
وسىلايشا قايىم جاس كۇنىنەن الاش ارىستارىنىڭ ونەگەسىن كورىپ، ءتالىمىن الىپ وسەدى. اكەسى مۇحامەدحاننىڭ شاڭىراعى الاش ارىستارىنىڭ ارناۋلى كەزىگەتىن، ءماجىلىس قۇرىپ، كەلەلى ىستەردى تالقىلايتىن بەلگىلى ورداسىنا اينالعان. التى جاستاعى بالا قايىم العاش رەت مۇحتار اۋەزوۆتى دا ءوز ۇيىنەن كورىپ، جاستايىنان تانىپ وسەدى. وسى تانىستىق ولاردىڭ تۇتاس ءومىر جولىنا، شىعارماشىلىق جولىنا جالعاسىپ كەتەدى. جالپى، قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ومىرىندە اۋەزوۆتىڭ الاتىن ورىنى ەرەكشە. ەكەۋى ۇستاز بەن شاكىرت رەتىندە وت پەن سۋدى بىرگە كەشەدى. سول كەزدەگى الاش ۇراندى، اباي رۋحتى زەرتتەۋ جولدارىنا كەزىككەن سولاقاي ساياساتتىڭ قىسىمىنا، جاۋىزدىعىنا بىرگە توتەپ بەرەدى.
1937 -جىلى اكەسى اتىلىپ كەتكەندە قايىم 15 جاستا بولاتىن. ءۇيدىڭ ۇلكەنى بولعاسىن وعان جۇمىسقا، تىرشىلىككە ەرتە ارالاسۋعا تۋرا كەلەدى. ول وسى كەزەڭدەردە كەمەجايدا جۇك ءتۇسىرۋشى بولۋدان باستاپ ءارتۇرلى سالادا تىنباي جۇمىس ىستەيدى. وتباسىنا كىرىس تابۋ ءۇشىن جۇمىستىڭ اۋىر- جەڭىلىن تاڭدامايدى. 1941 -جىلى سەمەي پەدينستيتۋتىن ەكستەرنمەن ءبىتىرىپ، مۇعالىمدىكپەن قاتار، مادەنيەت، عىلىم سالاسىندا قىزىمەت اتقارا باستايدى. وسىلاي باستالعان بۇرالاڭ ومىرىندە قايىم مۇحامەدحانوۆ 60 جىلدان استام ۋاقىت، پەداگوگيكا سالاسىنا، جاستاردى، ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ىسىنە ارنايدى.
اكەسى «حالىق جاۋى» اتانىپ اتىلىپ كەتكەسىن، قايىم دا جاستاي قۋعىن- سۇرگىندى كوپ كورەدى. پەدينستيتۋتتان دا قۋىلادى. سول كەزدە اكەسىنىڭ كونەكوز دوسى مۇحتار اۋەزوۆ قايىمعا رۋحاني جاقتان ۇلكەن قولداۋ مەن تىرەكشى بولادى. قايىم دا ۇستازىنا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جان- تانىمەن ادال بولىپ وتەدى. ەكەۋى ۇستاز- شاكىرت بولىپ بىرگە كوپ جۇمىستاردى اتقارادى. اۋەزوۆ اتاقتى «اباي جولى» ەپوپەياسىن جازۋ بارىسىندا، شاكىرتى قايىمعا ارناۋلى تاپسىرمالار بەرىپ، كوپتەگەن دەرەكتەردى اباي ەلىنەن الدىرىپ وتىرادى.
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنان باستاپ اباي شىعارمالارىنا قۋعىن- سۇرگىن جۇرگىزىلە باستاعانى انىق. ونىڭ ۇستىنە سول تۇستا اباي ءومىرىنىڭ كۋاگەرلەرى سيرەپ بارا جاتقان. اباي شىعارمالارىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋ بىلاي تۇرسىن، ءسوزىن بۇرمالاۋ، قولجازبالارىن جوعالتۋ، تاپتىق ۇستانىمعا جات ءسوز يەسى رەتىندە ادەبيەتتەن الاستاتۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتقان. مىنە وسىنداي الاساپىران تۇستا، مۇحتار اۋەزوۆ شاكىرتى قايىمعا ارناۋلى اباي شىعارماشىلىعىن قورعاپ قالۋعا، جالعان جالادان اراشالاپ الۋ، باستىسى اباي مۇراسىن تولىققاندى ساقتاپ قالۋ جولىندا ارناۋلى عىلىمي تاپسىرما بەرەدى. ول تاپسىرمالار ءۇش باعىتتا ەدى.
ءبىرى - ابايدىڭ مۇراجايىن جاساقتاۋدىڭ نەگىزىن، العى شارتتارىن جاساۋ. ياعني، اقىننىڭ ءار جەردە شاشىلىپ جاتقان جەكە تۇتىنعان زاتتارىن جيناقتاۋ. ەكىنشىسى - ابايدىڭ ۇرپاقتارى مەن اقىن شاكىرتتەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن جيناقتاۋ، زەرتتەۋ، زەردەلەۋ بولاتىن. ال، ءۇشىنشىسى - اباي شىعارمالارىن تەكستولوگيالىق تۇرعىدان تالداپ، ءتۇپنۇسقانى ساقتاپ قالۋ. مىنە ەندى، قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ بۇكىل عۇمىرىنا ۇلاسقان اسا كۇردەلى، تارتىستى شىعارماشىلىق جولى باستالدى.
سونىمەن قايىم مۇحامەدحانوۆ 1940 -جىلدان باستاپ ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت مەملەكەتتىك ادەبي- مەموريالدى اباي مۇراجايىن قۇرۋعا ات سالىسادى. بۇل مۇراجايدىڭ جاساقتالۋى ۇلكەن ماشاقاتپەن ىسكە اسقانى ءسوزسىز. بارلىعىن باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلەدى.
الدىمەن مۇحتار اۋەزوۆ ەكەۋى سەمەي قالاسىنان بولاشاق مۇراجاي ورنالاساتىن عيماراتتى تاڭدايدى. ودان كەيىن ابايدان قالعان جادىگەرلەردى جيناۋدىڭ جاپالى جۇمىسى كۇتىپ تۇردى. قايىم ارىپتەستەرىمەن بىرگە ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا تىكەلەي قاتىستى 500 جادىگەر ناقتىلانىپ، اربىرىنە تۇسىنىكتەمە بەرىپ، عىلىمي سيپاتتاماسىن جازىپ شىعادى. مۇراجاي 1947 -جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ قاراماعىنا وتكەندە، مۇراجايدىڭ عىلىمي قىزىمەتكەرى قايىم مۇحامەدحانوۆ قانىش ساتبايەۆتىڭ بۇيرىعىمەن ديرەكتور بولىپ تاعايىندالادى. قايىم مۇراجاي قابىرعاسىندا جۇمىس اتقارا ءجۇرىپ، اباي شىعارماشىلىعىنا قاتىستى عىلىمي جۇمىپەن ۇزدىكسىز شۇعىلدانادى. ابايعا، شاكەرىمگە، بالالارى مەن شاكىرتتەرىنە قاتىستى كوپتەگەن عىلىمي مالىمەتتەر، قۇجاتتار، فوتوسۋرەتتەر مەن بىرگە ەسكى كىتاپتاردى جيناقتاپ، مۇراجاي جۇمىسىن بارعان سايىن جەتىلدىرىپ وتىرادى.
اباي تانۋ عىلىمىندا قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ اتقارعان سۇبەلى دۇنيەسى ول - ابايدىق اقىن شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارىنا، ادەبي مەكتەبىنە تۇڭعىش رەت عىلىمي نەگىزدەمە جاساپ كەتۋى ەدى. ابايدىڭ الدىن كورگەن، ءتالىمىن العان، اباي ءىلىمى ارقىلى الەم ادەبيەتىن، مادەنيەتىن تانىعان اقىن، ءانشى، سازگەر، ەرتەگىشى سىندى سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى شاكىرتتەرى جانە ولاردىڭ شىعارماشىلىعى قايىمعا دەيىن جۇيەلەنبەگەن ەدى. قايىم مۇحامەدحانوۆ ابايدىڭ اقىن ۇلدارى مەن شاكىرتتەرى، ولاردىڭ شىعارمالارىن جيناقتاپ، رەتتەپ، تۇسىنىكتەمە بەرىپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ ءبىر ىزگە كەلتىرى، ارنايى عىلىمي جۇيەگە تۇسىرەدى.
1940 -جىلداردان باستالعان عىلىمي زەرتتەۋ ۇزاق جىلدارعا جالعاسادى. اقىرى 1995 -جىلى ابايدىڭ 150 -جىلدىق مەرەي تويىندا «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» دەگەن اتپەن ءتورت كىتاپ بولىپ شىعادى. نەگىزى بۇل ەڭبەك ءاۋ باستا، ۇستازى اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جازىلىپ جاتقان عىلىمي ديسسەرتاتسيا ەدى.
كۇرەس پەن تايتالاستىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ 1951 -جىلى قورعالعان بولاتىن. ءبىراق سول كەزدەگى ستاليندىك رەپرەسسيا تاريحي شىندىققا قۇرىلعان بۇنداي ەڭبەكتەردى قۋدالاپ تۇنشىقتىرۋمەن بولدى. سول كەزدەگى كۇندەلىكتى باسپا ءسوز بەتىندە مۇحتار مەن قايىمنىڭ اتىنا نەشە ءتۇرلى ايىپتاۋلار تاعىلىپ جاتتى. اقىرى مۇنىڭ سوڭى مۇحامەدحانوۆتى اباي مۇراجايىنىڭ ديرەكتورلىعىنان، وقىتۋشىلىق قىزىمەتىنەن شىعارىپ، 1951 -جىلى 1-جەلتوقساندا ءبىرجولا تۇتقىنداۋمەن اياقتالادى. سەمەيدىڭ، الماتىنىڭ تۇرمەسىندە، قاراعاندىنىڭ جازالاۋ لاگەرىندە وتىرادى. تۇرمەدە جەندەتتەر تاراپىنان قيناۋ مەن ازاپتاۋدىڭ نەشە اتاسىن كورەدى. قانشالىق قيىندىق كورسەدە ابايعا، اۋەزوۆكە ادال ۇلتتىق يدەياسىنان اينىمايدى.
عالىم قايىم مۇقامەدحانوۆتىڭ الدىندا تۇرعان، ۇستازى امانات ەتكەن كەزەكتى جۇمىسى - اباي ءسوزىنىڭ ءتۇپنۇسقاسىن انىقتاۋ، بۇرمالانعان سوزدەردى قالپىنا كەلتىرۋ. اباي شىعارماشىلىعىنىڭ تەكستولوگيالىق ماسەلەسى - ادەبيەتىمىزدەگى ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ونىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى بار. ەڭ اۋەلى اباي ءتىلىن، اباي ءسوزىن قاساقانا بۇرمالاۋ. سول كەزدەگى ساياسي ۇستانىمدارعا بايلانىستى اباي ءسوزىن ءدىني تەرميندەردەن الاستاۋ.
كوپ وقىرمانداردىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ قازاقتىڭ كونە سوزدەرى مەن كونە ۇعىمدارىنان، شىعىس ادەبيەتىنەن الىنعان ەسكى سوزدەرىنەن ماعۇلىماتىنىڭ از بولۋى. سوندىقتان وسىنداي ۇشانتەڭىز ماسەلەلەردى ءوز ورىنىنا قويۋ ءۇشىن قايىم اباي تەكستولوگياسىمەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اينالىستى. قايىم ابايدىڭ بارلىق ولەڭدەرىنە، قارا سوزدەرىنە، ماقالالارىنا، كولەمدى پوەمالارىنا، تۇتاس شىعارماشىلىعىنا تۇسىنىكتەمەلەر جازدى.
اقىننىڭ ءتىل قولدانىسىن، وي بارلاۋىن جۇلگەلەي وتىرىپ اقىن ءسوزىنىڭ تازالىعىن ساقتادى. ەڭ باستىسى، اركىمگە تەلىنىپ جۇرگەن 31 ولەڭدى، ءوز يەسى ابايعا قايتارىپ بەردى. ەگەر قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ وسىنداي جانكەشتى ەڭبەگى بولماسا، بۇل كۇندە ءبىز اباي ءسوزىن مۇرىندىقسىز بۇقاداي سۇيرەلەپ جۇرەر مە ەدىك. 1995 -جىلى شىققان حاكىمنىڭ ەكى تومدىعى قايىمنىڭ قايراتكەرلىگىنىڭ ناتيجەسىندە جارىققا شىقتى. ويتكەنى، سول جىلداردىڭ وزىندە اباي ءسوزىن بۇرناعى حالپىندا جارىققا شىعارعىسى كەلگەن عالىمدار توبى دا بولىپتى.
قايىمنىڭ كۇرەسكەرلىك رۋحى وسى جەردە دە كورىنىس تابادى. قايىم مۇقامەدحانوۆ اباي، شاكەرىم، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تەكستولوگياسىن عانا ەمەس، بۇقار جىراۋ، ماحامبەت، ەجەلگى باتىرلىق جىرلاردىڭ دا ءسوز تازالىعىن، بايىرعى قازاقتىڭ ءسوز ساپتاۋ، ءسوز قولدانۋ مادەنيەتىنە، ەسكى دۇنيەتانىمىنا سۇيەنە وتىرىپ سول مۇرالاردىڭ ءتىل تازالىعىن، وي تازالىعىن ساقتاپ قالادى.
ەندىگى ءبىر ءسوز قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرگە قوسقان ۇلەسى تۋرالى. مەملەكەتتىك ءرامىز سول ەلدىڭ حالىقارا مويىنداعان، ازات، جەكە ەل بولعانىنىڭ كورىنىسى. سونىڭ ىشىندە ءانۇران - مەملەكەتتىڭ باستى ءرامىزى بولىپ سانالاتىنى انىق. گيمن ءسوزى ەجەلگى گرەك سوزىنەن شىققان.
بىزشە «سالتاناتتى ءان» دەگەن ماعىنا بەرەدى. قايىم مۇقامەدحانوۆ اۋەلى قالىڭ وقىرمانعا اقىن رەتىندە تانىمال بولعان. جانە ەڭ العاشقى قازاق ك س ر ءانۇرانىنىڭ ءماتىنىن جازعان اۆتورى. 1943 -جىلى قازاق ك س ر ءانۇرانىن جازۋعا بايقاۋ جاريالانعاندا قايىم 27 جاستا ەكەن. جازعان ولەڭى بىردەن كونكۋرستى جەڭىپ الادى. «ەر قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان» - دەپ باستالاتىن ولەڭى قازىلاردى بىردەن ەلەڭ ەتكىزسە كەرەك. وسىلاي باستالاتىن قۋاتتى ولەڭ سول كەزدەگى جاسى ەندى وتىزعا كەلگەن كومپوزيتور مۇقان تولەبايەۆتىڭ دا شابىتىن تاسقىنداتىپ جىبەرەدى. ءانۇران اسا ءساتتى شىعادى.
دەگەنمەن، سول كەزدەگى ساياسي اتموسفەرا «ەر قازاق» دەگەن ءسوزدى اسا جاقتىرا قويماسى انىق. سونىمەن قازىلار قۇرامىندا بولعان ءا. تاجىبايەۆ پەن ع. مۇسىرەپوۆ «ەر قازاقتى» «ءبىز قازاق» دەپ جالعىز اۋىز ءسوزىن وزگەرتەدى. قايىرماسىندا «جاساسىن سوۆەتتەر وداعى، جەتكىزگەن ەركىندىك، تەڭدىككە» - دەپ كەلەتىن جولدار، ارينە، كوممۋنيستىك تالاپقا ساي، يدەولوگيانى ءناسيحاتتايتىن سوزدەر ەكەنى انىق. 1992 -جىلى ەگەمەندى قازاقستاننىڭ ءانۇرانىن جازۋعا بايقاۋ جاريالانادى. وسى جولعى كونكۋرستە دە قايىم جازعان ولەڭ مارەدەن كەلەدى. دەگەنمەن، قازىلار القاسى ءانۇران ءماتىنى «اۆتورلار ۇجىمى» ارقىلى شىعاتىنىن ەسكەرتكەسىن، اۆتورلىقتان بىردەن باس تارتادى.
قايىم مۇحامەدحانوۆ قازاق ادەبيەتىنە ەڭ اۋەلى اقىن بولىپ كەلدى. ءومىرىنىڭ ءارتۇرلى الماعايىپ كەزەڭدەرىندە دە ولەڭ جازۋدى تاستاعان جوق. بالا كۇنىنەن باستاپ ولەڭ سوزگە اۋەس بولعان قايىم، ەڭ العاشقى ولەڭدەرىن اكەسىنىڭ شاڭىراعىنا ۇنەمى ات ءىزىن سالىپ كەلىپ وتىراتىن الاشتىڭ زيالىلارىنا وقىپ بەرەدى ەكەن. اكەسى ونى اسى سوزگە ەرتە باۋلىسا كەرەك.
العاشقى ولەڭدەرى 1936 -جىلدان باستاپ مەرزىمدى باسىلىمدار دا جاريالانا باستايدى. ومىرىندە جۇزدەن استام ولەڭدەر مەن پوەمالار جازعان. ءبىرقانشا تۇرىك تەكتەس اقىنداردىڭ ولەڭىن ءتارجىمالاعان. كارلاگ لاگەرىندە تۇرمەدە جاتقاندا ن. كارامزيننىڭ «سورماڭداي ليزا» پوۆەسىن قازاقى قارا ولەڭ مانەرىندە، قازاقى ۇعىمدا، قازاقى تانىمدا ەركىن ءتارجىمالاپ شىعادى. بۇل ءوزى ۇستاز تۇتقان اباي مەن شاكەرىمنەن قالعان ادەبي ۇلگى ەدى. قايىم سول ۇلگىنى جاڭعىرتقان بىردەن ءبىر تۇلعا.
ۇمتىل زارىققان
«ادەبيەت پورتالى»
