«بيىل ەڭ قاتال دا ۇزاق قىس بولادى» قازاق استرولوگى نە دەيدى؟
بۇگىندە Whatsapp جەلىسىندە بەلگىلى ەۋروپالىق مەتەورولوگ دجەيمس ماددەننىڭ «بيىل 100 جىلدا بولماعان ەڭ قاتال ءارى ۇزاق قىس بولادى» دەگەن بولجامى تارالىپ جاتىر.
الايدا «بيىلدىڭ» قاي جىل ەكەنى انىق كورسەتىلمەگەن. جاز بويى اڭىزاق اپتاپتان كوز اشپاعان، قۋاڭشىلىقتىڭ زاردابىن تارتىپ وتىرعان حالىقتىڭ وسىعان يلانىپ تا وتىرعان جايى بار.
ال ينتەرنەتتى ىندەتسەڭ، دجەيمستىڭ بولجامى 2017-جىلى جاسالعانىن انىقتاۋ قيىن ەمەس. جامانشىلىقتىڭ بەتى اۋلاق، دەسەكتە تاريحتا حالىققا قيىن تيگەن جىلدار بولعان. اسىرەسە، وسىدان تۇپ-تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن بولعان تورعايداعى ۇلى جۇتتىڭ دەرەگى سايراپ جاتىر. بۇل تاقىرىپتى جاس عالىم باتىرلان ساعىنتايەۆ زەرتتەپ، جازىپ ءجۇر.
جۇت تۋرالى جانايقايىن العاشقى بوپ جەتكىزگەندەردىڭ ءبىرى فايزوللا يشان ساتىبالدى ۇلى. ول 1922-جىلعى «اقجول» گازەتىندە (22- مارت، 154№ سانى)» وتكەن جىلى تورعاي ۇيەزىندە وكتيابردىڭ بىرىنەن قىس باستالدى. قىس باستالعان سوڭ مال ەرتە باستان-اق قولعا قارادى. ەكى ەسەپپەن اپرەلدىڭ 20 سىنا شەيىن تاعى قار كەتپەي قىس بولدى. سول سەبەپتى تورعاي حالقى وراسان جۇتقا ۇشىراپ، مال تۇقىمىنان تەپ-تەگىس ايىرىلدى. بەرىلگەن ماعلۇماتقا قاراعاندا تورعاي ۇيەزىندەگى اياقتى مالدىڭ جۇزدەن 90 ى كەتىپ، 10 عانا قالعان» دەگەن دەرەك قالدىرىپتى.
بۇل ءبىر عانا ەمەس، ف. ساتىبالدى ۇلى بىرنەشە ماقالا جازعان. ونىڭ ءبارىن ءبىر ماتەريالعا سىيعىزۋ قيىن. حالىقتى اق سيراق قىلىپ جۇتاتىپ وتكەن اۋىر جىلدار جايلى اشىنا جازعانداردىڭ ءبىرى — ءابىقاي نۇرتازا ۇلى. اقىن قالدىرعان كولەمدى داستاننان بۇل جىلداردىڭ شارۋاشىلىققا وتە قيىن تيگەنىن كورەمىز.
«قىس ءتۇستى وكتيابردىڭ ون بەسىندە،
ەندىگى ول سۇمدىقتى كورمەسىن دە.
اش مالعا اشىق كۇن جوق ءبارى بوران،
كورمەگەن كەيىنگىگە بەرمەسىن دە.
التى ايلىق اق سيراق جۇت تەگىس بولدى،
قۇدايىم حان، قاراڭدى تەرگەسىن بە...
تىم زارلى، ۇزاق تولعاۋدىڭ ءار جولى دەرەك دەسە دە بولادى. اقىن ەل باسىنا تۇسكەن ناۋبەتتى وزەگى ورتەنە وتىرىپ جىرعا قوسادى.
ال بەرتىندەگى بەلگىلى تۇلعا، ءدىندار، عۇلاما المۇحاممەد وسپان ۇلىنىڭ (1886 — 1966) تۋىندىلارى جوعارىدا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردى ودان ءارى جالعاپ، حالىق باسىنداعى اشتىق قاسىرەتىن ءتىپتى ايقىنداي تۇسەدى.
«جىلقى اۋدى اتانباسى، قاراكولگە،
كۇنشىعىس ەلدەن اۋلاق ءبىر بۇيىرگە.
قىرىلىپ جال-قۇيرىعى سوندا قالدى،
توسىننان بەس مىڭ جىلقى ءبىر توبەدە
قايتپادى جىلقى مالدىڭ بەتى بەرمەن،
ءتۇڭىلىپ تۋىپ وسكەن ماكان جەردەن.
جەر قاراپ جىلقىشى اتا كەتسە كەرەك،
قايمىعىپ قىزىل شۇناق سوققان جەلدەن»، — دەپ باياندايدى بۇل كەزەڭدى اقىن.
جىل ون ەكى اي تەبىندەپ شىعاتىن، ءتوزىمدى جىلقى جانۋار بۇلاي جاپپاي قىرىلعاندا، وزگە تۇلىكتىڭ حالى قالاي بولدى دەرسىز. ونى دا شايىردىڭ دەرەگىنەن تابامىز.
... «قالمادى قارا مالدا تۇگەل امان،
بولارىن كىم ويلاعان مۇنداي زامان.
الدىمەن زەڭگى بابا سيىر ىقتى،
شاعىندا جاقىنداعان اقىر زامان.
قوي — قوتىر، سيىر — اۋسىل، ەشكى — سارىپ،
كۇيزەلىپ شارۋالىق تارتتى شابان.
دامىلسىز قىسى- جازى پاتوپپەنەن،
قالمادى تۇيە مال دا ءبۇتىن تابان» — دەگەن ەكى شۋماقتىڭ وزىنەن حالىقتىڭ نەگىزگى كۇنكورىسى ءتورت تۇلىكتىڭ شىبىنشا قىرىلعانىن كورەمىز.
مەشىننەن كەيىن كىرگەن تاۋىق تا ودان بەتەر جۇتاتىپ، ونىڭ الدىندا عانا سوعىستىڭ اۋىرتپالىعىن وتكەرگەن تورعاي حالقى اشتىق زاردابىن تارتقان. بەيىمبەت مايليننىڭ ايگىلى «كۇلپاش»، «ايت كۇندەرى» اڭگىمەسى سول جىلدارى جازىلعانىن ەسكە سالا كەتەيىك.
ارينە، قازىر زامان باسقا. 100 جىل بۇرىنعىداي مال قىسى-جازى ورىستە جايىلمايدى. تەحنيكا قۋاتتى. مال ازىعى ەرتە قامدالادى. ايتسە دە، «ساقتىقتا قورلىق جوق»، بيىلعى قۋاڭشىلىقتىڭ «كارى قۇداسىن» قالاي قارسى العان ءجون؟ Express Qazaqstan ءتىلشىسى وسى رەتتە بەلگىلى قازاق ەتنوگرافى ءارى استرولوگى بولات بوپايدىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدى.
ءتىلشى: بولات اعا، بيىل جىل «ءبىرتۇرلى» باستالدى. باتىستا كوكتەمدە ءشوپ شىقپادى. ورتالىق پەن سولتۇستىكتە جاعالاي دالا ءورتى، قۋاڭشىلىق. ەگىن ءتۇسىمى دە كوڭىل كونشىتپەيدى. ەندى الداعى قىسقا قانداي بولجام جاساۋعا بولادى؟
بولات بوپاي: قازاق ىرىمشىل حالىق. تۋعان جىلىن جاقسى بولسا دا، جامان بولسا دا استە «جامان» دەپ ايتپايدى. جىلىن جۇتقا سانامايدى. كەرەك بولسا، جامان ءتۇس كورسە دە جاقسىلىققا جوريدى. سوندا ءىستىڭ ءبارى وڭعا اينالادى دەپ ىرىم ەتەدى. بيىلعى جاز جاۋىنسىز، قۇرعاق، ىستىق بولىپ ءوتتى. جازى جاۋىنسىز جىلدىڭ قىسى قارا بولىپ وتەدى. جاز ىستىق بولسا، قىس ايازدى بولادى. الداعى قىستا سولتۇستىك وڭىرلەردە قار قالىڭ كۇن سۋىق، قارا ايازدى بولادى. جازدىڭ شىلدە، تامىز ايلارى قاتتى ىستىق بولدى، سوعان قاراعاندا، قاڭتار، اقپان ايلارى ايازدى بولادى. سوعان بايلانىستى مالدىڭ قورا-قالتقىلارىن ەرتە قالىڭداپ، جەم مەن ءشوپ قورلارىن مولىنان دايىنداۋ كەرەك. اياز قىسقاندا مال ورىسكە، تەبىنگە شىعا الماي قالادى. ازىناعان اق بۇرقاق بوراندى كۇندەرى مال قورادا بولعانى دۇرىس.
1902-جىلدان 2022-جىلعا دەيىن 11 بارىس جىلى بار. بارىس جىلى كىرگەندە باق جىلى كىرەدى دەپ جورىعان ءبىزدىڭ قازاق. سوندىقتان جىلدى كىرمەي جاتىپ، جۇتقا ساناۋ جامان ىرىمعا جاتادى. جىل ەسەن بولىپ كىرسىن دەپ تىلەيىك.
ءتىلشى: وسىدان تۋرا ءجۇز جىل بۇرىن تورعايدا ۇلى جۇت بولدى. مەشىن-تاۋىق دەگەن اتپەن بەلگىلى بۇل جۇتتىڭ دەرەگى سايراپ جاتىر. ءار 100 باس مالدىڭ 90 ى ولگەن. قازاننىڭ باسىندا قار ءتۇسىپ، ءساۋىردىڭ 20 سىندا قار كەتپەدى دەيدى. بۇل سوندا 100 جىل سايىن قايتالانىپ تۇراتىن تسيكل مە؟
بولات بوپاي: ءجۇز جىلدا قايتالانادى دەگەن دۇرىس تانىم ەمەس. ءار جىلدا 24 امال بولادى. جاز نىشانى قىستا قايتالانادى.
جازدىڭ مىنەزىنە قاراپ، قىس قاباعىن تانيدى. جازدىڭ اۋا رايى، قىستان حابار بەرەدى. ونى جىلما-جىل بولجاپ ايتىپ وتىرادى. وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن اپات بولعان ەدى، سول اپات قايتالانادى دەپ جورۋ دۇرىس ەمەس. قۇداي قالاسا، الداعى قىس جاقسى بولادى. ەل ەسەن، جۇرت امان بولسىن دەپ تىلەيىك.
«ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەگەن ەكەن اللا تاعالا. ساق بولعان ءجون. دايىندىق كۇشتى بولسا، قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. «ەلەمەگەن جاۋ جامان، ەسكەرمەگەن داۋ جامان» دەپ اتام قازاق تەككە ايتپاعان. ءار جىلدىڭ قىسىنان قىسىلماي شىعۋ ءۇشىن جىل سايىن دايىندىق كورەمىز عوي. بيىل ەكى ەسە دايىندىق كورسەك، كوكتەمگە امان-ەسەن جەتەمىز.
