كۇشىلىك حاننىڭ كۇمىس تەڭگەسى

نۇر-سۇلتان.قازاقپارات -كونە نۋميزماتيكالىق بۇيىمدار وتكەن تاريحتى زەرتتەۋگە، اسىرەسە كومەسكى وقيعالاردىڭ ۋاقىتىن ناقتىلاۋعا تابىلماس دەرەك.

مىسالى، 1979 -جىلى الماتى قالاسىنىڭ لەنين داڭعىلى بويىندا ورنالاسقان شەكارا ۋچيليشەسىنىڭ ماڭايىنان تابىلعان تاڭبالى نۋميزماتيكالىق ديرحامدار شاھاردىڭ جاسىن انىقتاۋعا بىردەن- ءبىر دەرەك بولدى.

وسىنداي نۋميزماتيكالىق ءمانى بار زاتتىڭ ءبىرى - كۇشىلىك حاننىڭ كۇمىس تەڭگەسى. بۇل جادىگەردى وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى دۇنيە ءبۇلىنىپ، قۇندى بۇيىمدار تالان- تاراجعا ءتۇسىپ جاتقان تۇستا تانىمال نۋميزماتور ءھام شىعىس ەپيگرافيكاسىنىڭ بىلگىرى، الماتى قالاسىنىڭ تۋماسى ۆلاديمير ناستيچ ازيالىق قالتا ساۋداگەرلەردىڭ بىرىنەن ساتىپ العان ەكەن.

قازىرگى تاڭدا رەسەي عىلىم اكادەمياسى شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ۆلاديمير نيلوۆيچ اۋەلى، كۇمىسپەن اپتاپ، قولامەن قاپتاعان بۇل جادىگەر 1213-1214-جىلدارى ەل- ۋزجاند (ۇزگەن، وزگەن، ۇزگەنت) قالاسىندا قۇيىلعانىن انىقتاعان. بۇل شاھار قازىر قىرعىز رەسپۋبليكاسى وش وبلىسىنداعى اۋدان ورتالىعى رەتىندە بەلگىلى. قالانىڭ كونە ورنى قاراداريا وزەننىڭ وڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان. شاھار Ⅺ عاسىردا كۇشىلىك حاننىڭ ورداسى بولعانىن تاريحتان بىلەمىز.

تاريحتى تارقاتىپ ايتار بولساق، 1204 -جىلدىڭ جازىندا شىڭعىس حان اسكەرى نايمان ەلىن شاپتى. قادىرعالي جالايىردىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ۇرىس كەزىندە تايان حان قايتىس بولىپ، ءبۇتىن ۇلىسى جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. تايان حاننىڭ ۇلى كۇشىلىك امان قالعان ساربازدارىن باستاپ بەسبالىق ارقىلى شەگىنىپ، شۋ اڭعارىندا بيلىك قۇرىپ جاتقان لياو پاتشالىعىنا كەلىپ باس ساۋعالايدى. كەشىكپەي كۇشىلىك سۇلتان بيلىكتى وزىنە اۋدارىپ الادى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل وقيعا 1212 -جىلى بولعان ەكەن. ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي 1218 -جىلى كۇشىلىك حان جەبە نويان باستاعان موڭعول قوسىنىنان جەڭىلىپ قازا تاپقانى جايلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» ايتىلادى.

شىعىس تانۋشى ۆلاديمير ناستيچ 1998 -جىلى جوعارىداعى كۇمىس تەڭگەنىڭ قوس بەتىنە جازىلعان جازۋلاردى وقىپ، ونىڭ اۋدارماسىن عىلىمي ورتاعا جاريالاپتى. كۇمىس تەڭگەنىڭ سول جاقتاعى بولىگىنىڭ بەتىنە اراب تىلىندە «اللادان باسقا ءتاڭىر جوق، مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى» دەپ جازىلسا، وسى جازۋدىڭ جيەگىن اينالدىرا قورشاپ «اللانىڭ اتىمەن بۇل ديرحام (تەڭگە) حيجرانىڭ 610 -جىلى ۋزجانب قالاسىندا قۇيىلدى» دەگەن جازۋ جازىلعان ەكەن.

ال تەڭگەنىڭ كەلەسى بەتىنە (سۋرەتتە وڭ جاقتا) «اش- جالاڭاش بۇقارانى باي، باعلان بولدىراتىن Khānān-Khān مىڭ جاساسىن» دەپ جازىلىپ، وسى جازۋدى اينالدىرا «بۇل ديحرام حيجرانىڭ 610 -جىلى ۋزجانب قالاسىندا قۇيىلدى» دەگەن جازۋ جازىلعان.

جوعارىدا تيىن بەتىنە بادىزدەلگەن «Khānān-Khān» اتاۋىن ۆ. ن. ناستيچ: «بۇل ءسوز «حانداردىڭ حانى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ياعني لياو ەلىنىڭ بيلىگىن باسىپ العان كۇشىلىكتى سول زامان تاريحشىلارى «قارا كيداننىڭ گۇر حانى» نەمەسە «حانداردىڭ حانى» دەگەن لاقاپ اتپەن بەلگىلەگەن» ، دەيدى.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz