بالقان داعدارىسىنىڭ جاڭا قاۋپى
ەكى وقيعا دا قاتە جۇرگىزىلگەن سوعىستىڭ تەرىس سالدارى ونداعان جىلعا سوزىلاتىنىنىڭ جارقىن مىسالى.
بالقان تۇبەگىندە ىدىراپ جاتقان مەملەكەت يۋگوسلاۆيا مەن ونىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرى سلوۆەنيا اراسىندا باستالعان شاعىن سوعىسقا حورۆاتيا قوسىلىپ، سوڭى ۇلكەن قاقتىعىسقا ۇلاستى. ءبىر جىل ىشىندە سوعىس ءورتى بوسنيا مەن گەرتسەگوۆينانى دا شارپىپ، جانجال ءورشىپ كەتتى. كەنەتتەن ەۋروپانىڭ «سوعىستان كەيىنگى» كەزەڭى اياقتالدى.
بالقان سوعىسى ون جىلعا سوزىلدى. دەيتون بىتىمگەرشىلىك كەلىسىمىنە قول قويىلعان سوڭ، 1995 -جىلى بوسنياداعى قاقتىعىس اياقتالدى. ءبىراق كەيىننەن كوسوۆودا سوعىس باستالدى. ول 1999 -جىلعا دەيىن جالعاستى. ال 2001 -جىلى قازىرگى تاڭدا سولتۇستىك ماكەدونيا دەپ اتالاتىن ەلدە قاقتىعىس بولدى.
بالقان سوعىسى كەزىندە 100 مىڭنان استام ادامنىڭ ءومىرى قيىلدى، ميلليونداعان ادام قونىس اۋدارىپ، ايماقتىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋى ونداعان جىلعا تەجەلدى. قارىزعا ءومىر سۇرگەنىمەن، يۋگوسلاۆيا باسقا سوتسياليستىك مەملەكەتتەرگە قاراعاندا، ءوز ازاماتتارىنا جاقسى جاعداي جاسادى، ەلدەگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى جوعارى ەدى. ەلدىڭ ۇزاققا سوزىلعان، قاتىعىسقا تولى ىدىراۋى ءبارىن وزگەرتتى.
سول كەزدە جاسالعان بىتىمگەرشىلىك كەلىسىمدەر ۋاقىتشا قابىلدانعان شارالار عانا ەدى. تاراپتاردىڭ ءبارى ۇزاق مەرزىمدى تۇراقتىلىققا قول جەتكىزۋ ءۇشىن نەعۇرلىم كەڭ جانە جان- جاقتى ارەكەت ەتۋ قاجەت ەتىلەتىنىن ءتۇسىندى. وسىلايشا، 2003 -جىلى ەۋروپالىق وداق باسشىلارى ايماقتاعى بارلىق مەملەكەت ە و اياسىندا تۇراقتى بولاشاق پەن ۇزاق مەرزىمدى بەيبىتشىلىك ءۇشىن ەڭبەك ەتۋى قاجەت ەكەنىن مالىمدەدى.
ەشكىم مۇنى ءبىر كۇندە بولا سالادى دەپ كۇتكەن جوق. ءبىراق ينتەگراتسيا پروتسەسى بۇرىنعىداي كۇردەلەنە تۇسەدى دەپ تە ەشكىم ويلامادى. سلوۆەنيا مەن حورۆاتيا ەۋروپالىق وداق قۇرامىنا تيىسىنشە 2004-جانە 2013 -جىلدارى قوسىلعاننان بەرى ۇيىمنىڭ بالقان تۇبەگىندەگى ەلدەردى قوسۋ پروتسەسى ءىس جۇزىندە توقتاپ قالدى.
مۇنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ەۋروپالىق وداققا كىرمەيتىن بالقان ەلدەرىندەگى ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورما وتە باياۋ ءجۇردى. ال سىبايلاس جەمقورلىق پەن ۇلتشىلدىق سەزىمى بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستى. ەكىنشىدەن، ەۋروپالىق وداققا مۇشە مەملەكەتتەر ودان ءارى كەڭەيۋدى قولداي قويعان جوق. ساياساتكەرلەر ءالى دە بۇل يدەيانى جۇزەگە اسىرۋدى ايتىپ جۇرگەنىمەن، بىرنەشە نەگىزگى مۇشە مەملەكەتتەر دە بۇعان قۇلىقتى ەمەس.
ونىڭ ۇستىنە، بالقان ەلدەرىندەگى پروبلەمالار وتە كۇردەلى. دەيتون كەلىسىمىنەن كەيىن شيرەك عاسىر وتكەن سوڭ، حالىقارالىق قوعامداستىق بوسنيانى ساياسي ديسفۋنكتسيالى دەپ سانادى. وسىلايشا، كەڭ اۋقىمدى وكىلەتتىكتەرگە يە جاڭا جوعارعى وكىل تاعايىندالدى (مەن مۇنداي قىزمەتتى تۇڭعىش رەت 1995-1997 -جىلدارى اتقاردىم). ءسويتىپ ەلدىڭ ەۋروپالىق وداققا كىرۋى كۇن تارتىبىنەن ءتۇسىپ قالدى.
سونىمەن قاتار سەربيا ۋاقىت وتە كەلە قىتايمەن اۋىز جالاسقان، رەسەيگە سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايتىن اۆتوكراتيالىق رەجىمنىڭ قۇربانىنا اينالدى. ال مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى بريۋسسەلدەگى ەۋروپالىق كوميسسيادا جاقسى كەلبەتىن كورسەتۋگە تالپىندى. ەۋروپالىق وداق پەن اقش- تىڭ ۇلكەن كۇش- جىگەرىنە قاراماستان، سەربيا مەن كوسوۆو اراسىنداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر ءالى دە شەشىلەر ەمەس.
اقىرى، گرەكيا ەۋروپالىق وداققا كىرۋىنە تىيىم سالعاننان كەيىن (ەلدىڭ اتاۋىنا بايلانىستى داۋ تۋىندادى) سولتۇستىك ماكەدونيا ەندى بولگاريامەن ارازداسىپ قالدى. ونىڭ سەبەبى تەرەڭگە كەتكەن ايماقتىق تۇسىنىسپەۋشىلىكتە جاتىر (ءبىراق قازىرگى ۋاقىتتا ونىڭ ماڭىزى جوق ەدى).
احۋالدى ودان ءارى كۇردەلەندىرە تۇسەتىن ماسەلە مىنادا. ەۋروپالىق وداق ۆەنگريا مەن پولشا بيلىگىنىڭ زاڭ ۇستەمدىگىنە، تاۋەلسىز بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا نۇقسان كەلتىرۋىمەن كۇرەسكەننەن كەيىن ۇيىمعا ليبەرالدى ەمەس مەملەكەتتەردى ەنگىزۋگە دەگەن ىنتا تومەندەدى. ۆەنگريا سەربيانىڭ ەۋروپالىق وداققا قوسىلۋ تۋرالى ءوتىنىشىن قىزۋ قولداعان كەزدە، ۇيىمعا مۇشە باسقا مەملەكەتتەر كىرمەۋى ءتيىس ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى.
ەۋروپالىق وداقتىڭ 2003 -جىلعى شەشىمى باتىل جانە دانا ستراتەگيالىق قادام ەدى. ءبىراق قازىرگى تاڭدا بالقان تۇبەگى ينتەگراتسياسىنىڭ كەلەشەگى السىرەپ بارا جاتقاندىقتان، ونى وسى باعىتتا جالعاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ورنىنا، ساياسي كوشباسشىلار شىندىقتى قابىلداپ، تۇپكى ماقساتتان باس تارتپاي، ايماقتاعى جاعدايدى جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ناقتى قادامداردى جوسپارلاي باستاۋى كەرەك.
البانيا، سولتۇستىك ماكەدونيا جانە سەربيا اراسىنداعى تاۋار اينالىمىن ۇلعايتۋعا ارنالعان «اشىق بالقان» باستاماسى - بۇعان جول اشاتىن ءتيىمدى جوبا. ءبىراق بۇل جەتكىلىكسىز.
ەۋروپالىق وداق كەدەندىك وداق پەن ءبىرتۇتاس نارىققا مۇشەلىككە قابىلداۋ سەكىلدى ۇسىنىستارى بار جاڭا كەلىسىمگە باستاماشى بولىپ، كوشباسشىلىقتى قولىنا الۋعا ءتيىس.
وتىز جىل بۇرىن بالقان سوعىسى سلوۆەنيا شەكاراسىنداعى ون كۇندىك شاعىن قاقتىعىستان باستالدى. ەندى سلوۆەنيا ەۋروپالىق وداق كەڭەسىنە ءتوراعالىق ەتەدى. اتالعان ەل كۇن تارتىبىندە قازاندا وتەتىن بۇكىل باتىس بالقان مەملەكەتتەرى مەن ەۋروپالىق وداققا مۇشە ەلدەردىڭ بىرلەسكەن ءسامميتى بار. بۇل جيىن بۇكىل تاراپتىڭ ناقتى جانە شىنايى ويلانۋىنا جاعداي جاساۋى قاجەت.
بۇدان باسقا جول جوق. ايتپەسە، باتىس بالقان ەلدەرى كەرى كەتىپ، سوڭى قاقتىعىسقا ۇلاسادى. ءدال بۇرىنعىداي. قازىرگى تاڭدا اۋعانستاندا بولىپ جاتقانداعىداي. مۇنداي جاعداي ەۋروپادا قايتالانباۋعا ءتيىس.
كارل بيلدت، شۆەتسيانىڭ بۇرىنعى
پرەمەر- ءمينيسترى جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org
egemen.kz
