«تاليبان» ورتالىق ازياعا قاۋىپ توندىرە مە؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ساناتسانات كوشكىمباەۆ، پرەزيدەنت جانىنداعى ق س ز ي ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، ساياساتتانۋشى:

«تاليباننىڭ» وزگەمەن شەكىسۋ نيەتى جوق

- مەنىڭشە، «تاليبان» كۇشتەرىنىڭ ورتالىق ازياعا قاراي جىلجۋ نيەتتەرى دە جوق. ويتكەنى تالىپتەردىڭ نەگىزگى ماقساتى اۋعانستانداعى، كابۋلدەگى بيلىكتى باسىپ الۋ ەدى. ولار بۇل ماقساتتارىنا وتە تەز قول جەتكىزدى. بۇل - ەڭ باستىسى. ەندى ولاردىڭ كەلەسى ماقساتى بيلىكتى بەكەمدەۋ، بيلىك ۆەرتيكالدارىن قالىپتاستىرۋ بولماق. ولاردىڭ پياندج بەن ءامۋداريادان وتە قويايىق دەيتىن نيەتتەرى دە جوق. بۇل تۇسىنىكتى. ايتالىق، ولار شەكارالىق ايماقتاردى باقىلاۋعا العانىمەن وزبەكستانعا، تاجىكستانعا قاشقان اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ولارعا قارسى وق اتپادى. سوندىقتان تالىپتەردەن تىكەلەي قاۋىپ تونبەيدى. ولار وزگەلەرمەن قارىم- قاتىناس ورناتۋعا، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ وزدەرىن مويىنداۋىنا قول جەتكىزۋگە مۇددەلى. ولاردىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەڭ باستى ماسەلە.

قازىبەكقازىبەك مايگەلدينوۆ، ساياساتتانۋشى:

اۋعانستاندا تۇراقتىلىقتىڭ ورناۋىنا مۇددەلىمىز

- «تاليبان» كوپتەگەن مەملەكەتتە، ءتىپتى ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە ەكسترەميستىك ۇيىم رەتىندە تانىلعان. ويتكەنى ولاردىڭ ۇستاناتىن قاعيدالارى ءدىني ەكسترەميزمگە كەلىپ سايادى. دەسەك تە، وسى كۇنگە دەيىن اۋعانستانداعى تۇراقسىزدىق ماسەلەسىنە، ەلدىڭ تاريحىنا نازار اۋدارساق، تالىپتەردى بۇل ەلدەن ەشكىم ءبولىپ قاراي المايدى. ولاردىڭ اۋعانستانداعى جاعدايلارمەن بىتە قايناسقانىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەيدى.

جالپى العاندا، «تاليبان» قوزعالىسىنىڭ ساياسي باعىتى، ۇستانىمى، ماقساتى، قاعيداسى اۋعانستانداعى بيلىكتى قولعا الۋعا نەگىزدەلگەن. وزگە مەملەكەتتەرگە باسقىنشىلىق جاساۋ، قاۋىپ ءتوندىرۋ ولاردىڭ ساياسي ماقساتتارى مەن ۇراندارىنىڭ اراسىندا بولماعان. سالىستىرمالى تۇردە سيريادا پايدا بولعان دايش تەرروريستىك ۇيىمىن ايتاتىن بولساق، ولاردىڭ ۇستانىمى، جاريا ەتكەن ماقساتى حاليفات قۇرۋ ەدى. سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىن حاليفاتقا قوسۋ سياقتى ۇراندارى دا بولعان. ال تالىپتەر ونداي ۇران كوتەرمەدى. ءارى ءاۋ باستاعى ماقساتىنا قول جەتكىزىپ، بيلىككە كەلدى. مەنىڭشە «تاليباننىڭ» ەندىگى ماقساتى اۋعانستانداعى تۇراقسىزدىقتى جويۋ، وزگە دە ماسەلەلەردى شەشۋ بولاتىن شىعار. ويتكەنى تالىپتەردىڭ نەگىزگى تابىس كوزى شەكارالىق ساۋدادان تۇسەدى. ال ەسىرتكى ساۋداسى مەن وزگە دە زاڭسىز ارەكەتتەر «تاليبان» بيۋدجەتىنىڭ 10 پايىزدايى عانا. سوندىقتان تالىپتەر كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن قاقتىعىسقا بارماۋعا مەيلىنشە تىرىساتىن سياقتى. كەرىسىنشە كورشىلەرمەن ساۋدا- ساتتىقتى، جالپى رەسمي قارىم- قاتىناستى ورناتۋعا مۇددەلى. الايدا ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار.

ول - «تاليبان» قوزعالىسىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى. ولار بىرنەشە توپتان قۇرالعان. قوزعالىس ىشىندە وزبەك، تاجىك، پۋشتۋن، حازاري ءتارىزدى ەتنيكالىق توپتار دا، ساياسي ۇستانىمىنا ساي جىكتەلەتىندەر دە بار. ولاردىڭ اراسىندا راديكالدى كوزقاراستاعىلار دا كەزدەسەدى. سونىمەن بىرگە اۋعانستاندا جالپى العاندا جەڭىلىس تاپقانىمەن، ءالى دە ساقتالعان راديكالدى توپتار دا ءالى ساقتالىپ وتىر. ولار دا قازىر «تاليبان» قۇرامىنا كىرىپ كەتتى. مىنە، وسىنداي ىشكى قۇرامنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋىنىڭ سالدارىنان ءتالىپ توپتارى ورتاق مامىلەگە كەلە الماي كورشىلەس ەلدەرگە، اسىرەسە تاجىكستان تەرريتورياسىنا قاراي شابۋىل جاساۋى مۇمكىن دەگەن بولجام ايتۋعا بولادى. ويتكەنى الداعى كۇندەرى تالىپتەردىڭ قۇرىلىمى قانشالىقتى تۇراقتى بولاتىنىن ءبىز بولجاي المايمىز. سوندىقتان وزبەكستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان ارقىلى ءتالىپ توپتارىنىڭ كەزىندەگى باتكەن وقيعاسىنداعىداي قاۋىپتى قادامدارعا بارۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارماۋ كەرەك. سول سەبەپتى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ورتاق مامىلەگە كەلىپ، اۋعانستانداعى ساياسي- ەكونوميكالىق جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا مۇددەلى بولۋى ءتيىس. اۋعانستانداعى تۇراقسىزدىق كۇللى ورتالىق ازيعا اسەر ەتەدى.

مەسۋتمەسۋت ەمرە كاراكوسە، ساحيپكىران ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، تۇركيا:

«تاليباننىڭ» دجيحاد يدەياسى ءوڭىر حالقىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن

- اۋعانستان ادەتتە ورتالىق ازيانىڭ «قۇلپى جانە باقىلاۋ مۇناراسى» سانالادى. ورتالىق ازياعا ىقپال ەتۋدى كوزدەيتىندەر الدىمەن اۋعانستانعا يەلىك ەتۋى كەرەك. كەزىندە ۇلى بريتانيا اۋعانستان ارقىلى ورتالىق ازياعا قاراي جىلجىماقشى بولدى. كەڭەس وداعى دا ورتالىق ازيانى تۇگەل ءوز ىقپالىندا ۇستاۋ ءۇشىن اۋعانستاندى ۋىسىندا ۇستاۋدى كوزدەگەن. ا ق ش پەن وداقتاستارى قىتاي، ءۇندىستان ءتارىزدى ايماقتىق كۇشتەردى باقىلاپ، ورتالىق ازياداعى ىقپالىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن اۋعانستاندا 20 جىل بويى اسكەر ۇستادى. بۇل ەلدىڭ ماڭىزدى ايماق ەكەنى وسىدان- اق بەلگىلى بولادى.

ال «تاليبان» قوزعالىسىنا كەلسەك، ولاردىڭ دجيحاد يدەياسى وزبەكستان مەن تاجىكستان جانە ايماقتاعى وزگە ەلدەردىڭ حالقىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە قىتايدىڭ شىڭجان ولكەسىندە دە بۇل يدەيا ءوز جاقتاستارىن تابۋى ىقتيمال. ياعني، دجيحاد يدەياسى تارالۋ قاۋپى بار.

ەكىنشىدەن، «تاليبان» ارقىلى ساۋد ارابياسى دا ايماققا ىقپال ەتۋدى كوزدەيتىن شىعار. ءال كايدا مەن دايش سونىڭ مىسالى. دەمەك، بۇل كۇشتەر ايماق ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتى ءوز پايدالارىنا شەشۋگە تىرىسادى. سوندىقتان ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى، اسىرەسە تاجىكستان مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسى قاتارلى ەلدەر ارالارىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتى ىسىرىپ، ورتاق قاۋىپكە قارسى بىرلەسە كۇرەسۋى كەرەك. ولاي بولمايىنشا، ميلليونداعان ادامنىڭ بوسقىن بولىپ، ايماققا اعىلۋى ىقتيمال. ونداي جاعدايدا ايماقتاعى ونسىز دا قالت- قۇلت ەتىپ تۇرعان تەپە- تەڭدىك بۇزىلادى.

ءبىزدىڭ بۇل سوزىمىزگە اۋعانستاننىڭ تەرىسكەي شەكارالارىنا قاراي قاشقان حالىق ءنوپىرى دالەل بولادى. ەلدىڭ سولتۇستىگىندە كوبىنە وزبەك، تۇركىمەن قاۋىمدارى ءومىر سۇرەدى. ال «تاليبان» كۇشتەرىنىڭ باسىم بولىگى پۋشتۋندار بولىپ وتىر. بۇل جاعداي ەتنيكالىق سيپاتتاعى قاقتىعىستارعا الىپ كەلۋى دە مۇمكىن. ءبىراق قوزعالىس تىكەلەي ورتالىق ازيا ەلدەرىن نىساناعا الادى دەپ ويلامايمىن.

aikyn.kz